Азақстандағы аударма мәселесі.

Қазақстанда аударма мәселелері туралы ғылыми ой-пікірлерін жазған М.Әуезов М.Қаратаев С.Талжанов Ә.Сатыбалдиев Т.ӘлімқұловӘ.Ипмағамбетов Е.Букетов Қ.Қанафиева А.Жовтис Е.Ғабдіров Ш.Сарыбаев Ә.Нұрпейісов М.Әлімбаев С.Нұрышев т.б.

Қазақ тіліне аудару, қазақ тілінен аудару мәселелері орта ғасырдағы араб тілі түркітанушы ғалымдардың еңбегінен бастау алады. Бұл замандағы түркі тілдерін зерттеушілер кей сөздерді, сөз өрнектерін араб тілінде қалай жеткізу керек деген мәселеге кезі келгенде назар аударып отырыпты.

Қазақ тіліне, қазақ тілінен аудару заңдылықтары туралы жекелеген қарапайым топшылаулар 19 ғасырдың 2-жартысынан бастап «Түркістан уәлаятының газеті» мен «Дала уәлаятының газетінде» елеусіз болса да бой көрсете бастады. Ал аудармасы жайындағы алғашқы пікірлер, үлкен теориялық деңгейде болмаса да, сыни дәрежеде 1914 жылы «Айқап» журналында жарияланған И.Лихановтың қазақ өмірінен жазған «Манап» дарамасының аудармасы жөнінде айтылады.

Осы ғасырдың 20-жылдары жазылған аударма жайлы еңбектер ретінде Ж.Аймауытовтың («Аударма туралы», 1925), Е.Алдонғаровтың, Б.Кенжебаевтың(1925) мақалаларын айтамыз. Бұл аудармалардың біріншісінде аудармалардың толыққандығы жайлы сөз болса, екіншісінде Пушкин поэмаларының қазақ тіліндегі аудармалары туралы, үшіншісінде Абайдың аудармашылық шеберлігі туралы сөз қозғалады.

30-жылдардағы аударматанудағы ең сүбелі үлес М.Әуезовке тиесілі. Ол өзінің «Пушкинді қазақша аудару тәжірибелері туралы», «Ревизордың аудармасы туралы», «Пушкин аудармасы қазақ әдебиетіне не берді?», «Қазақ сахнасындағы аударма пьесалар» сияқты мақалаларында түпнұсқадағы сөз,и ой байлығын, стильдік еркешеліктерді неғұрлым толық жеткізу мәселелерін салмақты әдеби-теориялық тұрғыдан сөз етті.

30-жылдары Қ.Жұбанов, С.Аманжоловтың да аудармаға назар аударғаны мәлім болды. 40-жылдары бір ғана С.Жиенбаевтың аударманың тіліне арналған мақаласы болған. Байқағанымыздай, 30-40 жылдары аударманың зерттелуі маңдымаған екен. Бұл ашаршылық пен соғыстың кесірінен болған.

Аудармаға ғылыми мән беріліп, теориялық құнды пікірлер айтудың белең алған тұсы – 60-жылдар. Бұл кезеңде жарияланған М.Әуезовтің, М.Қаратаевтың, С.Талжановтың, Ә.Сатыбалдиевтің, С.Нұрышевтің, К.Шәріповтің, З.Ахметовтің т.б. Ғылыми жарияланымдары Қазақстанда аударманың ғылым ретінде қалыптасуына айырықша әсер етті, аударма мәселелерін жолға қойды.

50-жылдары аударманың стильдік, жанрлық, әдеби, тілдік мәселеліріне де назар аударылды. 60-жылдары жекелеген мақалалардан басқа арнайы іргелі еңбектер жиі жарық көре бастады, диссертациялық еңбектер көбейді. Бұл кезеңде аударма теориясына айырықша үлес қосқандар – С.Талжанов пен Ә.Сатыбалдиев. Алғашқы ғалым аудармаға әдеби тұрғыдан келіп жеке жазушы (Н.В.Гоголь) стилін бағамдаса, Ә.Сатыбалдиев Л.Толстой шығармаларының қазақша аудармасын арқау ете отырып әдеби тұрғыдан келсе де, тілдік талдаулар жасауға айырықша ұмтылыс жасайды. Қазіргі кезеңде «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы бойынша әлем мәдениетінің үлгілі де көрнекті еңбектерін қазақ тіліне аударып халыққа жеткізу қолға алынып тұр.

Қазақстандағы аударманың тарихы мен теориясын зерттеу жұмысы ғылыми әдебиетте аударма жайында алғаш пікір айтқан С.Сейфуллиннен бастауын алады деуге келеді. Спандияр Көбеевтің "Үлгілі тәржімасы", Молданияз Өтетілеуовтың "Жиған-тергені" және басқа авторлардың жарияланған аударма туралы ойлары Қазақстанда аударма өнерін өркендетуге айрықша қызмет атқарды.

Қазақ аудармасының тарихы мен теориясын қалыптастыруға ғылыми-зерттеу еңбектері де үлкен септігін тигізді. Атап айтқанда: С. Нұрышевтің "Абайдың аударма жөніндегі тәжірибесінен" , С. Талжановтың "Көркем аударма туралы" , Ә. Сатыбалдиевтің "Рухани қазына", М. Әлімбаевтың "Өрнекті сөз - ортақ қазына" және т.т. деген кітаптарында қазақ аудармасының әрқилы мәселелері зерттеліп, талқыланды.

Қазіргі уақыттағы аудармашылық белсенділіктің артуына мемлекеттік "Мәдени мұра" бағдарламасының әсері зор дей аламыз. Бүкіл адамзат баласының озық ойлы авторларының, өз саласының дүлдүлдері болып есептелетін ойшылдар, ғалымдардың шығармашылығын қазақ тілінде сөйлету талай қиянат көрген тілімізге серпіліс беріп, бұрындары тек көркем әдебиетпен шектеліп келген аудармашылық жұмысты жандандырады деген үлкен үмітіміз бар. Сол "мен мұндалаған" үмітке жету жолында біраз тер төгіп, үлкен жауапкершілік арқалау керектігі даусыз. Профессор Ж.Молдабековтың "Аудармадағы ала-құлалық алаңдатады" деген мақаласында келтірілгендей, "аудармашылардың кәсіби деңгейі (сала бойынша және көркемдік шығармашылық тұрғысынан) қалыптаса қойған жоқ. Аудармадағы кәсіби дәстүр де, деңгей де бірдей емес

"Бірақ та аударма жұмыстары осы мамандардың кәсіби және өзіндік тұлғалық әлеуетін қатар жетілдіруде ме немесе қоғамның әлеуметтік және мәдени әлеуетін басқаруын тездетуде ме десек, әзірге бұл екі бағыттағы жүйелі жұмыс тіптен шамалы, қанағатсыз екенін мойындауымыз керек." Ал арнайы философиялық, психологиялық, әлеуметтанулық классикалық мәтіндерді филолог-аудармашылар қолына берсеңіз, онда да қиындық кезікпес еді деуге тағы да болмайды. Өйткені "аударма мәтінді талқылағанда оның мәдени мағынасын, идеялық бағытын, әлеуметтік-лингвистикалық дәстүрдің құрылымы мен стилін дұрыс ұқпайынша, бұл аударманың мәнді, түсінікті, сәтті болуы күмәнді." Бірақ, "көш жүре түзеледі" демекші, бірте-бірте аудармадан кенжелеп қалған ғылым салалары да өздерін қамтамасыз ететіндей аударылған мұра жинарына сенеміз.

Сол бір мақалды келтіріп, бұл жерде өзімізді өзіміз жұбатайын деп отырған жоқпыз. Осы үлкен мемлекеттік бастаманың арқасында ғылымның сала-саласы бойынша сұрыпталып келе жатқан интеллектуалды аудармашылар топтарының пайда болғанының қуанарлық жағдай екендігін әрі солардың арасынан "жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар" шыққандай біреулерінің бой көрсететіндігін білеміз.

Әдебиеттер:1)Нұрышев С. Көркем аударманың кейбір мәселелері (мақалалар жинағы). - Алматы: Қаз.ССР Ғылым Академиясының баспасы, 1957 - 151 б.2)Талжанов С. Көркем аударма туралы. - Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1962. - б.3)Сатыбалдиев Ә. Рухани қазына: Көркем аударма мәселелері. - Алматы: Жазушы,1987. - 171 б.4)Әлімбаев М. Өрнекті сөз - ортақ қазына. Алматы,1967.5)Молдабеков Ж.Ж. Аудармадағы ала-құлалық алаңдатады // Ақиқат. - 2006. - №4. - 41- 45 бб.

19.Эквивалентсіз лексиканың аударылу ерекшелігі

Эквивалентсіз лексика негізінен неологизмдердің, арнайы ұғымдар және ұлттық болмыс аталатын сөздердің, онша таныс емес есімдер мен атауларда кездеседі, олар үшін аударма үрдісінде тосын сөз сәйкестіктерін жасауға тура келеді. Ағылшын тіліндегі мұндай сөздер: conservationist, baby-sitter, backlog, etc.

Жекелеген морфологиялық формалар (герундий) мен сөз таптары (артикль), сондай-ақ синтаксистік құрылымдары (абсолюттік конструкция) эквивалентсіз грамматикалық бірліктер бола алады. Сәйкестіктер тәрізді эквивалентсіз бірліктер талдауға іліккен тілдер қосарының біреуіне ғана қатысты байқалады. Сол ПЯ-ға қатысты эквивалентсіз ИЯ бірлігінің басқа тілдерде жүйелі сәйкестіктері болуы мүмкін.

Эквивалентсіз бірліктердің болуы олардың мәні аудармада жеткізілмейді немесе тікелей сәйкестіктері бар бірліктеріне қарағанда дәл берілмейді дегендік емес. Сәйкестіктің аударылатын бірлік мәнінің шінара ғана сай келетінін және аудармада кейде жүйелі сәйкестігі бола тұрса да, контексуальды алмастырылатынын көрдік. Осылайша эквивалентсіз бірлікті аударғанда аудармашы белгілі бір тәсілмен тосын сөз сәйкестігін жасайды. Эквивалентсіз лексикасын аудару барысында тосын сөз сәйкестіктерінің келесі типтері қолданылады:

1. Шет тілдік формасын ПЯ-да тудыратын сәйкестік – алмасулар: tribalism – трайбализм, know-how – ноу хау, impeachment – импичмент. Мұндай сәйкестіктер аудармашылық транскрибирование немесе транслитерация көмегімен жасалады, бұл жайлы келесі тарауда сипатталады. Көп жағдайда бұлайша жасалған тосын сөз сәйкестіктері ПЯ-да бекіп, тиісті сөздерді аударғанда жүйелі қолданылады. Ағылшын сөздерінің орысша сәйкестіктерін мысалға келтірелік: London – Лондон, Wall Street – Уолл-стрит, beatnik – битник, pop-art – поп-арт, striptease – стриптиз, General Motors – Дженерал моторс және т. б.

2. Сөздің морфемалық құралы мен ИЯ-да тұрақты сөз тіркесінің құрамдық бөлігін сәйкестік – калькалар: backbencher – заднескамеечник, brain drain – утечка мозгов, work-to-rule – работа (строго) по правилам, people of good will – люди доброй воли. Мұндай жағдайда тосын сөз бен жүйелі сәйкестіктер арасындағы айырмашылық көбінесе уақытта болып шығады. Калькалау жолымен құрылған көптеген сәйкестіктер аудармашылық тәжірибеде кеңінен таралып, кейін ПЯ-да аударылмайтын материалдарда қолданыла бастайды. Соның нәтижесінде ИЯ-ның тиісті бірліктері эквивалентсіздер қатарынан шығып, тұрақты сәйкестік алады.

3. ИЯ-ның эквивалентсіз бірлігіне мәні жағынан жақын ПЯ бірлігін іздеп табу жолымен жасалатын сәйкестік – аналогтар: drugstore – аптека, witchhunter – мракобес, afternoon – вечер. Тосын сөз сәйкестіктерінің көп жағдайларындай, түпнұсқа мен аудармада эквивалентті бірліктерінің мәні мұнда толықтай емес, мұндай аударма белгілі бір контексте ғана лайықты. «Аптека» drugstore сөзіне толықтай сәйкес емес; орыс аптекаларында дәрі – дәрмектер мен гигиена құралдары ғана сатылады, ал американдық «драгстоларда» ең қажетті заттар, газеттер, журналдар, алкогольсыз ішімдіктер, кофе, балмұздақ және басқалар сатылады. Сондықтан Fool is awful in drugstores сөйлемін аударғанда «аптека» варианты қолайлы емес. Witchhunter – «мракобес» қана емес, американдық реакционер, прогресшіл адамдарды қуғындауды ұйымдастырушы. Мұндай адамдардың жалпы мінезіне «мракобес» жеткілікті сәйкес келеді, басқа жағдайларда сипаттама аударма немесе калька қолданылады. Afternoon, әрине, «вечер» емес, себебі evening те бар ғой, бұл – күннің түстен кейінгі екінші жартысы, алайда конференцияға қатысушылар күніне екі мәжіліс өткізсе – morning session және afternoon, онда орысша аталуы – «дневной» және «вечерний».

4. Аударма үрдісін сипаттағанда (қараңыз: 7 тарау) лингвистикалық теория қолданатын аудармашылық трансформация түрлері бірінің көмегімен контексте эквивалентсіз сөз мәнін беруде жасалатын сәйкестік – лексикалық алмастырулар. Мұнда тосын сөз сәйкестігі эквивалентсіз сөз мәнін семантикалық түрлендіру жолымен жасалады. Мәселен, түрлі жағдайларда орыс тіліне тура сәйкестігі жоқ ағылшынның exposure сөзін, мысалы He died of exposure сөйлемінде аударғанда кең контексіне қарай нақтылық немесе модуляция (мағыналық даму) трансформациясының қолданылуы мүмкін: «Он умер от простуды», «Он умер от солнечного удара», «Он замерз в снегах» және т. б.

5. Жоғарыда көрсетілген тәсілдермен сәйкестік жасау мүмкін болмаған жағдайда ауқымы кең сөз тіркесінің көмегімен эквивалентсіз. Сөздің мәнін ашатын сипаттау қолданылады: landslide – победа на выборах подавляющим числом голосов, brinkmanship – искусство проведения политики на грани войны, coroner – следователь, проводящий дознание в случае насильственной или скоропостижной смерти. Эквивалентсіз сөзді аудару үшін транскрипция немесе кальканың жиі пайдаланылуы осы сөздің мәнінің арнайы ескертпеде немесе сілтемеде сипатталуымен қосарланып отырады. Бұл транскрипциялау мен калькалауға тән айтылым құралдарының қысқалығы мен үнемділігін үйлестіру мүмкіндігін беріп, аударма Рецепторының тосын сөз сәйкестігін толық түсінуін қамтамасыз етеді. Аударылатын бірліктің мәнін бір рет түсіндірген соң аудармашының кейін транскрипцияны не кальканы түсіндірмей-ақ қолдана беруіне болады.

20.Жалқы атаудың аудармасы

транслитерация
транскрипция
транспозиция
калькалау

Транслитерация - бастапқы тіл формасының әріптік имитациясы.

Оның артықшылықтары – жазба варианты бұрмаланбайды, оның нұсқасы тілден әмбебап, тәуелсіз сәйкестендіріледі. Бұл айтарлықтай маңызды түсінік – мысалы, Ельцин тегі ағылшын тіліне Yeltsin сияқты, ал французша Eltsine, Афродита (Aphrodite) - [жfr 'daiti]

Транскрипция

Жалпы, қазіргі кезде есімдер мен атаулар графика жолымен беріледі, яғни транскрипция жолымен.

Мысалы , ағылшын дәрігері, лексикографы Peter Mark Roget, өмір бойы Англияда тұрған, бірақ француз ата-аналарынан Роже деп айтылатын тегін мұраланды.

Транспозиция

Транскрипция мен транслитерациядан басқа, кірме сөздер тәжірибесінде және есімдерді табыстауда тағы бір аз зерттелген қағида байқалады. Ол – этимологиялық сәйкестік қағидасы немесе транспозиция.

Аударма тәжірибесінде әуелгі кезден әдет болып кеткен: монархтардың және діндар қайраткерлердің есімдері, әдеттегідей, транпозиция әдісімен аударылады. Басқа сөзбен, James патшасы орысша Джеймс емес, Иаков деп аталыну керек. Папа римскийдің орысша атауы Джон Пол немесе Джованни Паоло емес, ал Иоанн Павел.

Калькалауға әдетте терминдер, кең қолданыстағы сөздер және сөз тіркестері ұшырайды:

Winter Palace – Қысқы Сарай
White House – Ақ Үй

көркем тынды атаулары:
The White Guard – “Ақ Гвардия”
Over the Cuckoo's Nest - «Над кукушкиным гнездом»;
саяси партия мен қозғалыстар атаулары:
the Democatic Party – Демократтық партия
Our Home Is Russia – біздің үй - Ресей
тарихи оқиғалар: the invasion of Batu-Khan – Бату-Хан шабуылы
немесе сөйлемшелер the Fruits of the Enlightment – ағарту жемістері және т.б.