Саяси психологияның пәні және міндеттері
Осылайша, саяси психологияның пәні негізінде – бұл адам әрекеті ретінде ерекше, өз құрылымы, субъектісі және қозғаушы күштері бар. Ерекше адами әрекет ретінде, психологиялық көзқарастан, саяси академигі А. Н. Леонтьев жасаған әлеуметтік пәндік әрекеттің жалпы концепциясы шегіндегі арнайы анализға қолайлы. Ішкі құрылымның көзқарасы бойынша саясат әрекет ретінде белгілі шараларға, ал соңғылары – жеке операцияларға бөлінеді. Сәйкесінше, әрекетте негізінен мотив, істерге – жеке нақты мақсаттар, операцияларға міндеттер, белгілі жағдайларға сай, тән болып келеді. Әрекет ретіндегі барлық саясатқа адам істерінің басқарылуының жалпыланған мотиві сәйкес келеді («оның оптимизациясы»). Нақты саяси әрекеттерге топтардың немесе жеке индивидтердің қызығушылықтарына сай келудің белгілі мақсаттары сәйкес келеді. Ақыры жеке саяси операцияларға сөйлесулерден соғыстарға немесе көтерілістерге дейін жеке акциялар сәйкес келеді.
Саясаттың әрекет ретіндегі субъектісі жеке индивидтер (жеке саясаткерлер), кіші және үлкен әлеуметтік топтар және құбылмалы бұқара бола алады. Саясат әрекет ретінде негізінен, оның басқа құраушылары сияқты, ұйымдасқан немесе ұйымдаспаған құрылымды сипатта бола алады. Саяси – психологиялық білімдерді қолданудың тарихи, теориясы және тәжірбиесі саяси психологияның ғылым ретінде шешетін негізгі үш міндетті бөлуге мүмкіндік береді. Белгілі дәрежеде, бұл міндеттер тарихи дамыған және саяси психологияның дамуының үш кезеңіне сәйкес келеді. Бірінші міндет болып қазыр да саясаттағы психологиялық компонеттердің анализі, саяси үрдістердегі «адами фактордың» рөлінің түсінуі табылады. Екінші негізгі міндет, біріншіге ұқсайтындай саясаттағы психологиялық аспектілердің, негізінде және осы фактордың рөлінің болжамдалуы болып қалады. Ақыры, үшінші басты міндет, алғашқы екеуінен шыққан, саяси әрекетке оның психологиялық қамтамасыз етілуінен, яғни субъективті фактор жағынан басқарылу әсері болып қалады. Жоғарыда айтылғандай, саяси-психология – өте жас ғылым. Формальды түрде оның конституциялануы 1968 жылмен беріледі – тек сонда америкалық саяси ғылым ассоцияциясымен саяси психология бөлімі құрылды және бір сәтте, кейбір университеттерде психологиялық білімдер саласындағы саясаттанушыларды тереңдетіп даярлау бағдарламасын енгізді. Осы уақытқа дейін саяси психология көп дәрежеде өзімен жиі жалпы негізсіз жеке, кейде кез келген, жүйесіз фактілер, бақылаулар, болжамдар, жиынтығын көрсетті. Сәйкесінше, оның нақты міндеттері көбінде кез келген, жиі сәйкестенбейтін болды. Методологиялық проблемалары шешілмеуі бөгет жасады. Әйтсе де, жоғарыдағы әрекетті – үлгілік амал қазырдың өзінде бұған жеткілікті ыңғайлы және кең шекараларды көрсетеді, оны нақты ғылымның адекватты методологиялық негізі етіп санау қиын. Бұл өте кең, өте жалпы негіз. Нақты методология әлі де, програматикалық бағыттағы анық эклектизммен ерекшеленеді саяси психологпен зерттелетін объектінің ерекшеліктерін және зерттеушінің тәжірбиелік қолайлылығының ойларын (оның субъективті таңдауын қоса) алынатын нәтижелерді интерпритациялаудың теоретикалық әдісімен, таңдауын нұсқайды.
Дамуының басынан өзінің адекватты концептуалды – методологиялық базаның жоқ болымен, әсіресе батыс үлгіде, саяси психология көп жылдар бойы батыс психологиясының әр түрлі мектептерімен бағыттарынан әр түрлі концепцияларымен тәсілдерін эклектикалық алудан, осындай негіздегі құрылымдардың шексіз өз түрленуі синтетикалық қосылыс арқылы болды.
Ортодоксалды психоанализден бастап және когнитивті теориялармен және бихавиоризм ең соңғы үлгілерімен аяқтап олардың бәрі әр кезеңдерде батыс саяси психологиясында жеңіл табылады. Нақты ғылыми методология көзқарасынан, қазырғы батыс саяси психологиясында екі негізгі тенденцияны бөлуге болады.
Алғашқы тенденция оның бір түрі ретіндегі құрылымдық функционализммен саясаттың жүйелі теориясынан шығатын идеялармен, зерттеулерде көрсетілген. Ең активті берілген тенденция «саяси қолдау» теорияларында қарастырылады басқа жағынан, рөлдік теорияларда да қарастырылады. Осыған критикалық рационализм мен бихевиоризм идеяларын қатыстыруға болады (саясатты «конвенционалды», радикалды және әлеуметтік бихевиоризм тұрғыларынан зерттеген бағыттарды қоса), қазырғы батыс саяси механизмін жеткілікті гомогенді және тұрақты деп санап, оны «жөндеуге» тырысатын, тәжірбиелік саясаттың бөлігінен қажеттіліктерін көрсетеді. Саяси үрдістің қатысушыларының психологиясы оларды, олардың адамның жеке, қазір бар әлеуметтік саяси тәртіпке адаптациясын жақсартуға тырысатындықпен қызықтыруы байланысты. Осы бағытқа зерттеу тәсілдерінің белгілеген міндеттілігі тән және сәйкесінше алынатын нәтижелердің белгілі міндеттілігі тән – нақты айтсақ, ең әуелі өзіңнің анық саяси психологиясының әлеуметтік – сақтау функциясына анық баса назар аудару себебін. Саяси психологиялық білім берілген бағытпен тек және тіпті оның дамуының болашағын санамағанда қазіргі саяси құрылымды ақтау үшін қолданылады. Осы текті көптеген жеке – ғылыми концепциялардың ғылыми негізі, онымен басқару жоспарындағы жаңа ғылыми жетістіктерді («жаңа технологиялар») қолдану негізіндегі саясаттағы адамға таза инженерлік тәсілдің мүмкіндігіне деген сенімге тіреліп, эсциентизм және технократизмға байланысты. Сыртқы қарағанда жаңа ол шыныда бұрыннан қолданылатын позитивистік – утилитаристік саяси теорияның модификациялары бастауларында Т. Гоббс тұрған классикалық дәстүрдің жалғасы болып табылады.
Екінші тенденция ағысында когнитивизмнің, «гуманистік психологияның», неофрейдизмнің және символдық интеракционизмнің теоретикалық конструкциялары белсенді зерттелетін, антипозитивистік бағытпен көрсетілген. Берілген ағындардың негізгі болып антропологиялық мағынадағы антисциентисттік және иррационалды философия табылды. Импирикалық саяси – психологиялық зерттеулерге бұл идеялар мәдени антропологиядан, психоанализдан және Дж. Мидпен және Ч. Кулидің әлеуметтік бихевиоризмнен енді. Қазіргі (саяси) уақытта саяси психологияның осы бөліміндегі методологиялық негіз ретінде фрейдистік адам түсінігінің, тұлғаның «өзі» саяси партиясымен саналық сәйкестендірілуі идеясы және адам табиғатының жалпы иррационалдық көрінісі өзгерді. Берілген методологиялық ережелер зерттеушілерінің саяси бағдарламаларына байланысты әркелкі нәтижелер береді. Мысалы, саяси психология тарихындағы психоанализ Г. Лассуэльдің анық оң идеяларында, және «жаңа солшылдардың» радикалды пікірлерінде көрсетілген. Соңында, мұнда да саяси психологтар «не тапсаң, сол жарады» принципі бойынша жиі әрекет етеді. Нақты зерттеулер және қолданбалы тапсырыстармен қызығушылық оларды жиі методологиялық міндеттерді арнайы өңдеу қажеттілігінен айырады. Зерттеушінің жеке таңдауларымен ойлары арқылы оған қолайлы сәйкес теориялық сызба таңдаланды. Осындай методологиялық «қомағайлылықтын» себебі сол баяғы – бұл жеке методологиялық базанын жоқтығы, саясаттың және оның психологиялық механизмдердің өздік түсінуінің жоқтығы. Сондықтан методологиялық сұрақтар ең салмақты саяси психологтардың назарының ортасында қала беруде. Әйтседе, әрине, олар өзімен саяси психологияның нақты объектілерін зерттеуді жарқындығын көп түрлілігін жаба алмайды.