Мінез және темперамент

Мінез бен темпераменттің ѳзара байланысы олардың физиологиялық негізі арқылы анықталады. Жүйке жүйе­сінің типтері адамның іс-әрекеттерінен, мінез ерекшеліктерінен анық байқалады. Мысалы, сангвиник адам басқалармен қарым-қатынаста әңгімені бірінші болып бас­тайды, ал флегматик мұндайда ѳзін-ѳзі тежеп, әңгімені тыңдауға ықыласты болады. Сангвиниктер бетен адам­дармен әңгімелесіп, тез танысып кетеді де, бұрынғы таныстарын шапшаң ұмытады. Ал флегматик адам мұн­дайда өте баяу, самарқау болады. Адам мінезіндегі осын­дай кѳріністер оның динамикалық ерекшелігі немесе қозғалғыштық қасиеті деп те аталады. Мұндай ерекшелік­тер темперамент қасиеттеріне негізделеді.

Мінездегі темпераменттің рѳлі басқаша жағдайларда да кѳрінеді. Осы ерекшеліктерден біз жүйке жүйесінің типтері шартты рефлекстердің жасалу-жасалмауына қалайша әсер ететінін байқаймыз. Ал-шартты рефлекстер жүйесі мінездің физиологиялық негізі екендігі мәлім. Сѳйтіп, темпераменттер адам мінезінің ұнамды қасиетте­рі мен ұнамсыз жақтарының дамуына да ықпал етіп оты­рады. Мысалы, сыртқы жағдайдың қолайсыздығы арқы­лы холерикке қарағанда меланхоликті оп-оңай қорқақ етуге болады. Ал қолайлы жағдайда керісінше холерикті меланхоликке қарағанда батыр ету оңайырақ.

Мінез бен іс-әрекет. Әлеуметтік жағдай мен тәлім-тәрбие ісі және олардың ѳзара үштастығы адамның пси­хикалық ерекшеліктеріне, мінез қасиеттерінің дамып, қалыптасуына әр алуан әрекеттері арқылы әсер етеді. Түр­лі іс-әрекеттердің жүзеге асуы адам мінезіндегі қылықтар мен икемділікке байланысты. Ѳйткені, адам іс-қи-мыл үстінде түрлі қиыншылықтарға ұшырап, оларды қалайда жеңіп шығудың тәсілдерін іздестіреді. Бұл жайттар адам мінезіндегі, ұнамды қасиеттерді дамытып, тұрақтандырады.

Мінездің ұнамды қасиеттері автоматталған әрекет - дағдыға айналады. Дағдылар әрқилы істерге жаттығу, тѳселу нәтижесінде қалыптасады. Мұндай дағдылар адам мінезіндегі саналы әрекеттер мен белгілі істі орын- дауға бағытталған мақсатты кѳрсетеді. Сѳйтіп, ол ѳзінің еңбек әрекетінің жемісін сезіп, ѳз кѳзімен кѳреді, оған қағанаттанады, бойындағы күш-куаты мен қабілетіне де­ген сенімі артады. Мысалы, сабаққа ұқыпты студент емтихандарды ойдағыдай тапсырады. . Оқыған пәндерін жүйелі меңгереді. Жолында кездескен кедергілерді же­ңіп, елеулі табыстарға қол жеткізеді. Осындай әрекет­тер бара-бара адам мінезіндегі ұнамды қасиет болып қа­лыптасады да, оның қайрат-жігерін шыңдайды.

Еліктеу және оның адам мінезін қалыптастырудағы

Рѳлі

Бұл жѳнінде ұлы Абай: «Болмасаң да ұқсап бақ, бір ғалымды кѳрсеңіз»— дейді. Үйреншікті іс-әрекеттің бір тәсілі — еліктеу, сондай болсам екен деп ниет білдіру.

Бала ѳзіне ұнаған адамның қимыл-қозғалысына, іс-әрекетіне еліктейтін болса, онда сол кісінің бала мінезіне, ішкі жан дүниесіне әсерін тигізіп, мінез ерекшеліктерінің жақсы жақтарын қалыптастыруға ықпал еткені. Адам мінезіне еліктеу оның іс-әрекетіндегі үлгілі жағы болса ғана пайдалы болмақ. Осы орайда, баланың жақсы кѳрген ұстазына, әдебнеттердегі кейіпкерлерге не тарихтағы саяси қайраткерлер мен еңбек ерлеріне еліктеуі оның мінез-құлқындағы ұнамды қасиеттерді қалыптастырып, дамытуға мүмкіндік береді.

Адам мінезіндегі кейбір ерекшеліктер мен қасиеттер дің күрт өзгерістерге ұшырауы да мүмкін. Бұл адамның тіршілік бейнесіне, сыртқы жағдайдың езтеруіне, сондай-ақ, талас-тартысты, дау-дамайлы жағдайларға да байланысты. Мысалы, баланың жас кезіндегі басынан кеінірген қиыншылықтары мен керіс-жанжал арлсында ѳсуі, бір мектептен екінші мектепке ауысқанда оған қойылатын талаптардың түрліше болуы және мектеп пен ата-ана тәрбиесінің арасындағы алшақтық оған ерекше эсер етіп, мінез-құлқын ѳзгертетіндігі анықталған жайттар. Мұндай жағдайларда мінездің кейбір сапалары ѳз­геріп қана қоймай, соған ыңғайланып, қалыптаса да бе­реді. Сонымен, адам мінезінің дамуы мен қалыптасуы сыртқы жағдайлар мен ішкі факторларға, тіршілік ет-кен ортаға, әлеуметтік жағдайға, тәлім-тәрбие істерінің нәтижесіне байланысты болып, олардың бәрі адам бойында із қалдырып отырады.

Демократ ұстаз К.Д. Ушинский бала мінезінің да­муы мен қалыптасуын жаңа отырғызылып, кѳктей бастаған ағаш кѳшетімен салыстырып, кѳктеп келе жатқан ағашқа тырнақ дағымен із салса, ол, есе келе шорланып, буынданып кетеді дейді. Сондықтан, бала мінезін тәрбиелеу — әрі нәзік, әрі игі мақсатты іс. Адамның мінезі - оның бүкіл өмір бойғы іс-әрекеттері мен қылықтарына, ѳзін-ѳзі тәрбиелеуіне байланысты қалыптасып, дамып отыратын психологиялық даралық қасиет.

Халқымызда «Баланы жастан» деген мақал бар. Оның түпкі мәні адам бойындағы жағымды мінез-құлық пен нгі қаснеттер бала кезден бастап қалыптасады дегенге саяды.

X тарау. қабілет