Ас қорыту жүйесінің анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктері

Ішкен тағамдар ас қорыту органдарында механикалық және химиялық өндеуден ѳткеннен ке й ік, ол сулы сүйьіқты ққа айналып, ішекке ѳтеді。Ішекте тагам ар қарай қорытьшады, іш ектің сору қасиетіне байланысты, қанға жөне лимфаға түседі. Тамақ қанға және лимфаға түскеннен соң — белокгардан-амин қышқылдары, майлардан-глицерин

ағзада қажетті пластикалық және энергетикалық заттар синтезделіп отырады. Тағамның қүрамында 650 ортүрлі қосылыстар бар. О ларды ң ең басты сы б е л ок, м ай, кѳ м ір с у , м и кр о - жэне макроэлементтер?фосфор9 кальций, натрий, йод, кобальт, қалайы, марганец, калии жѳне т.б. Сонымен бірге тағамдық заттар қүрамында витаминдер, органикалық қышқылдар, фитоицидтср, крахмал бар, клетчаткалар болады.¥тымды тамақтану 一 ол клеткалар (жасушылар) қазақша қүрамына қажетті заттар мен ағзаны қамтамасыз ететін қуат, қимыл жөне тағьі басқа қажеттігін өтейтін, заттар алмасуын қажетті деңгейге үстайтын тағамдарды пайдалану. Жүйелі түрде тамақтанудьщ негізгі элсменггері төмендегідей: 1) тәуліюгік қорекгіх заттардың ара кат^сының үйлесімді бал^сьій

сақтау;2) дұрыс тамақ ііпудің тәртібі, рационалды {теңестірілгеи талш^та м ақтану 一 ол тамақтың қуаты мен сапалық химиялық қүрамыН» қоректік заттардың деңгейлік арақатынастарының түрақтылығыН’ қортылуын және гигиеналық жағьтан хазалығьт ескертуді қажет етеДІ ‘

78. Жыныстық мәдениет, жыныстық мінез-құлық

1. Ѳнегелі жыныс тәрбиесінің багдарламасы жастардьщ жыныс денсаулығьша детей қүқы ғьш а жэне оны қорғау туралы ақиаратқа қол жеткізу ретінде негізделінуі керек.

2. Ѳнегелі жыныс тәрбие үрдісіне қатысушьшарына бағдарламаға сай:

а) ѳнегелі жыныс бейіл ѳмір бойына, әрі дені сау жастарға тән қасиет екендігі жәнінде сенімді ақпарат қолдарына үстатылады;б) ересек балалар тіршілік ѳміріке олар дайындала бастайды;

в) отбасы қүвдылықтары сеотбасына деген табынушылық“ және жалқылық (моногамия) қатынас өрбіту саулығының негізі екендігі туралы п ікір мейлінше балалардың ойларына сіңірілінуі тиіс;

г) ѳнегелі жыныс тәрбиесі үрдісінде оқушылар қажетті білімін оқытушылардан, ата-аналарынан; қүрбы-қүрдастарынан алады да, дағдыларын қалыптастырып, қабілетгерін арттырып отырады;

1) ѳзін сыйлайтын м інез-қүлы қ қалыптасады;

2 ) денсаулыгьш багалай білетін болады;

3 ) кѳпш іл, икемді болуға бейімделе бастайды;

4) жыныстық бейіл ѳр түлғаның маңызды қадірі жэне махаббат пен жыныс бейіліндегі бірдей үғым екенін оқушылар түсінеді;

5) өзінің жьшыстық бейія әрекетіне жауапкершілік урдістері арта түседі;

6) өзін және басқаларды жыныстық бейіл өрекетікен туындайтьш жуз қаратар саядардан қорғау үшін ақпарат імүмкіндіктері өрқашанда болу керек;

7) зорлық жасауға және зорлауға, біреудің зорлығына көнуге болмайды.

Денсаулық, қалыптылық, ауру, (ауру алды) үшіншілік жағдайы түсініктерінің анықтамасы

Денсаулық – адам организмінің қалыпты жағдайы.

Денсаулық – организмде аурудың не болмаса физикалық кемістіктің жоқтығы ғана емес, ол табиғи (физикалық), рухани және әлеуметтік толық аман-есендік

Адамның денсаулығын биологиялық (іштен туа біткен және жүре пайда болған сырқат белгілеріне қарап) және әлеуметтік факторларды ескере отырып, кешенді түрде анықтайды. Денсаулықты жеке адамның денсаулығы және жалпы халықтың денсаулығы деп бөледі. Жеке адамның денсаулығын, яғни оның организмінің клиникалық, физиологиялық және биохимиялық көрсеткіштерінің жиынтығын адамның жынысына, жасына, сондай-ақ климаттық және географиялық жағдайларына байланыстыра отырып анықтайды.

Ал жалпы халықтың денсаулығы санитарлық-статистикалық кешенді көрсеткіштермен, яғни халықтың өсімі, өлуі, балалар өлімі, әр түрлі ауруларға шалдығуы, адамның дұрыс өсіп дамуы, орташа жасы, т.б. факторлар арқылы анықталады. Жалпы халықтың денсаулығының қалыпты болуы – жеке адамдардың ай сайынғы алатын еңбек ақысына, жұмыс уақытының ұзақтығына, еңбек және тұрмыс жағдайларына, дұрыс тамақтануына, денсаулық сақтау ісінің даму барысына, елдің жалпы санитарлық жағдайына тікелей байланысты. Адам денсаулығының мән-маңызына қазақ халқы ежелден көп көңіл бөлген; күнделікті өмірде денені күтіп ұстауға, тазалық сақтауға, дұрыс тамақтануға да өте қатты мән берген. Қазақ халқының «Бірінші байлық – денсаулық», «Дені саудың – жаны сау», «Жаны саудың – тәні сау» деген мақал-мәтелдері адам денсаулығын күтуде терең тәрбиелік және философиялық маңызын осы күнге дейін жойған жоқ.

Ауру - жарақат, жаралану, сырқат, шектен тыс күшті тітіркендіргіштер әсерінен болатын патофизиологиялық күйді білдіреді. Мұндай кезде әдетте «ауырады», «сырқырайды», «қақсайды», «ауырсынады» сияқты сөз тіркестері айтылады.

Ауру( Морбұс - сырқат, ауру. Аурудың әртүрлі анықтамасы белгілі, соның бірі:

1. Ауру-сыртқы және ішкі себептердің әсерінен организмнің құрылысы мен функциясы бұзылғақ сонымен қатар оның бейімделу- өтем реактивтігі өзіндік сапада жұмылдырылған өмір, ауруға адамның ортаға толық не жартылай бейімделуі тежеліп, оның өмір әрекеті бостандығының шектелуі тән.

Қалып – дені сау адамның бәріне бірдей тұрақты мақсат, үлгі болатындай денсаулықтың көрсеткіштері. Денсаулық жағдайын бағалау үшін жасқа байланысты жеке адамдардың қалып көрсеткіштері пайдаланылады. Оны анықтау үшін әрбір жастағы адам топтарының орташа көрсеткіші есептеліп шығарылады да, осы орташа көрсеткіш қалыпты стандарт ретінде алынады. Бір топқа енетін адамдардың көрсеткіштерінің бірбірінен айырмашылығы едәуір болуы мүмкін. Өйткені олардың жыныстық, кәсіптік, тұрған жерінің, өмір салтының, т.б. айырмашылықтары болады. Орташа көрсеткіштер анықталғанда, осы айырмашылықтар да ескеріледі. Денсаулыққа залал келтіретін әсерлерге жалпы мәдениеттің төмендігі, денсаулықты сақтау, салауатты өмір сүрудің негізін құрайтын санитарлық-гигиена туралы мәліметтерді көпшіліктің жете білмеуі, гиподинамия (қимыл жеткіліксіздігі), дене салмағының қалыптан көп жоғарылауы, тиімсіз және жөнсіз тамақтану, қоршаған ортаның (ауаның, жердің, судың) хим. заттармен ластануы, үйде және жұмыста күйзеліс (стресс) тудыратын жағдайлардың болуы, залалды әдеттерге әуесқойлық (арақ-шарап ішу, шылым шегу, есірткі заттарды қолдану, т.б.) жатады.

Адам ағзасының “ үшінші жағдайы дегеиіміз 一 кейбір адамдар ауру да емес, сауда емес жагдайда болуы. Ондай адамдар қазіргі кезде кѳп кездеседі. Мұның бірнеше себептері немесе атрибугтары бар. Адам ағзасының “ үшінші жағдайға“ келуінің бірінші себебі (атрибуты)- адамдардьщ рационалды (жүйелі) түрде тамақ ішпеуі. Қолына не түссе

соны тамақ етіп жүре беруінде. Ондай кездейсоқ тағамдардың қуаты (калориясы) жеткілікті болганымен, ондағы биологиялық белсенді (активті) заттардың (витаминдердің) жетіспеуі мүмкін. Сонымен бірге тағамның қүрылысы адам ағзасына сайма-сай келмеуі де сөзсіз. Міне, осы айтылғандардын бәрі адам ағзасының “ үш інш і жағдайға“ ұшырауына алып келетіні ғылыми түрғьщан дәлелденіп отыр. Салауатты өмір сүрмегендіктен адам ағзасы “ үшінші жағдайға*4 келеді де өдетте, ондай адамдар мелшерден тыс толып кетеді. Ѳйткені тағам ішіндегі химиялық энергия толық түрде іске аспай, адам ағзасына май ретінде жинала береді. М ұның ѳзі адам ағзасының “ үш інш і жағдайға“ үшырауына алып келеді. Адам ағзасына жиналған май адам агзасын не суықтан, не ыслықтан қорғай алмайды. Ол балласт ретінде саналады. Мүндай адамдар қазіргі кезде ѳте кѳп кездеседі. Олар “ үш інш і жагдайларда44 жүргендердің қатарына жататыны сѳзсіз. Ал адам, жан- жануарлар агзасына жиналган май, бірнеше биологиялы қ функцияларды аткарады. Мысалы, киттердің ағзасына қалындығы 1-1,5 метрге дейін май жиналады. Ол майлар қиттерді мүхиттың суық

159суынан қорғайды. Ал аюлардың ағзасына жиналған майлар аю қысқы үйқыға кеткенде оған қөректік зат ретінде пайдаға асады. Қорыта айтқанда, адам ағзасына жиналган майлар адамдарды “ үш інш і жағдайға“ өхеп соқтырадьі.

Адам ағзасьш “ үшінші жағдайға“ ұшыратын тагы бір атрибуты тістегі кариес ауруы. Сондықтан да іісті аса үж еи үқьттьшықяен тазартып отыру керек. Қазіргі кезде тіс кариесі болмауы да мүмкін. Өйткені тісті тазалайтьш неше түрлі тіс пасталары бар. Ертедегі ѳмір сүрген адамдарда мүвдай мүмкіншіліктер болмаганьш қазіргі заманньщ ақсақалдары жақсы біледі ^ггердіңтістерінде кариес болмайды.Адам ағзасын “ үш інш і жағдайларға44 келтіретін тағы бір атрибут 一

ол қазіргі кезде биосфераньщ мѳлшерден тыс улы химиялық қосылыстармен улануы, қазіргі заманда айналаны қоршаған сыртқы ортада не кѳ п5 улы химиялық қосылыстар кв п 。Өйткені улы химикатгарды ауыл шаруашылыгында орасан кѳп мөлшерде қадданады. Тек қана қара шегірткені жою үш ін қаншама улы химикаттар қолданады десеңізші! Улы химикаттардың ішінде неше түрлі гербицидаер (егіннің арам шөбін отауға пайдаланатын улы химиялық қосылыс), неше түрлі минералдьі тьщайтқыштар (фосфорлы, азоты, калилі), пестицидтер, десиканттар, дефолианттар, фосфатиттер， нитраттар, нитриттер жене т.б. Олар бостан-босқа жойылып кете ме? Ж оқ, олар із~тозсыз жойылып кетпейді. Ѳзінін, химиялық қасиетімен бірге ішетін ауыз судың, қоректенетін азық-түлігіміздің қүрамына

химикаттарға қарағанда өте улы келеді. Бүған қандай да болмасын, ешкандай тірі агзалар шыдай алмай, адам ағзасы “ үшінші жагдайға“ үшырайды. Оған ешкандай күмөн келтіругс болмайды. Улы химикаттардың кейбір түрі топырақта бірнеше мыд жылдар бойы өзінің химияяық қасиетін жоймай жатып алады.Кейінгі кезде не көп9 синтетикалық дәрі-дәрмектер кѳп。Оларды адамдар кең кѳлемде дәрігерлердің кеңесінсіз~ақ өздерінше қолдана береді, Ѳйткені олар кѳп білетін адамдар. Бүл жағдайда адам ағзасын “ үш інш і жағдайға“ өкеп соқтырады. Ал “ үш іш иі жағдайдан“ адам

ағзасы неше түрлі қатерлі ісіктерге, қауіпті дерттерге қарсы тұра алмайды. Ѳйткені ағзаның иммундық қасиеті жойылып кеткеніне қаншама уақыт өтіп кетті десеңізші. Түнде жүмыс жасайтын адамдардьщ ағзалары “ ү іп ін ті жағдайғаі£

тез үшырайды, неге десеңіз, адам ағзасындағы альфа-ритм деген қүбылыс бүзылып кетеді де5 ағза “ үш інш і жағдайдың“ тууын қамтамасыз етеді. Адамдардьщ темекі тартуы, арақ-шарап ішуі (мөлшерден тыс), наркотикалық (есірткі) заттармен шүғьілдануы, улм қосылыстарды иіскеуі (әсіресе жастар арасында кең таралған оқиға) адам ағзасының “ үш інш і жағдайға“ үшырауьіна әкеп соғатыны ке йінгі кезде 160толығымен анықтальт отыр. Адам ағзасын “ үпіінш і жағдайга“ түсіретін атрибуттардың ішінде піпотомия мен тполикемия деген қүбылыстар бар. Бірінш ісі — адам қаны қысымының төмендеуі，екінш ісі (гиполикемия) қандағы қанттардың азайтып кетуі. Әсіресе глюкоза қанты.

Адам ағзасын “ үш інш і жағдайға“ ұшыратпауға болмай ма деген сауал өзінен-өз туындайды. Иә, адам ағзасын “ үіпінш і жағдайларға44 келтірмеуге болады. Ол үшін адам салауатты омір сүруі керек. Үнемі енені шынықтыру қажет.