Ми қызметінің физиологиялық негіздері
Жан әрекеттері негізінде жатқан мидың күрделі жұмыс формалары рефлекстер (жауап әрекеттер) сипатында құрылған. Барлық рефлекстер екі үлкен - шартты және шартсыз - топқа бөлінеді. Шартсыз рефлекстер тума, көп өзгеріске келе бермейді, бас ми қабығынан төмен орналасқан жүйке жүйесінің бөліктерімен іске асырылады. Мұндай рефлекстер организмнің қоршаған ортаға икемделуін шектелген жағдайларға байланыстырып, аздаған тітіркендіргіштерге жауап күйінде, тұрақты сипатқа ие болады. Сондықтан шартсыз рефлекстер жәрдемімен сырттың ауыспалы әсерлеріне онша икемсіз келетін организм әрекеттері ғана бастау алады. Ал қоршаған орта жағдайлары өте көп өзгере беретіндіктен, олармен бірге ауысып тұратын басқа да жауап әрекеттер формасы өте қажет.
Организмнің тіршілік барысында (өмірлік тәжірибе негізінде) қалыптасатын жаңа өзгермелі әрекет - жауаптар формасы - шартты рефлекстер аталып, олар жоғары дамыған жануарлар бас миы қабығында жасалады. Шартты рефлекстер түзілуде организм үшін бұрын мәнге ие болмаған тітіркену әсері енді организмге тікелей маңызды басқа тітіркендіргіштің сигналына айналады. Бұған дейін бейтарап әсер енді жаңа сигналдық қызметке ауысады.
Шартты рефлекстердің жасалуынан мида бұрын болмаған, жаңа уақытша байланыстар қалыпқа түседі. Бұл байланыстар жоғары жануарлар мен адамдарда психиканың бас тірегі (субстрат) болған үлкен ми сыңарларының қабығында орайласады.
Шартты рефлекстердің жасалу заңдарын ашқан И.П.Павлов. Ғалымның зерттеулері нәтижесінде, шартты рефлекстер немесе тұйықталған уақытша байланыстар үлкен ми сыңарлары қабығының қызметіне негіз болатыны дәлелденді. Сондықтан бас миының қызметі тұйықтаушы әрекет деп те аталады.
Сезім органдарына әсер етуші тітіркендіргіш бас миы қабығының белгілі бір аймақшасын қоздырады. Бұл қозу бір орында бекіп қалмай, қабық бетіне, жақын жердегі қабық астына түгелдей жайылады (иррадиация). Бұл қозу иррадиациясы барлық бағытта бірдей болмайды. Бас миы қабығында нақ мезетте ең көп қозу болған орын, тұрақты қозу көзі - доминанта деп аталады. Егер бас миында тұрақты доминанта пайда болса, онда көрінген әрқилы әлсіз әсерлерден болған қозулар да осы күшті орталыққа қарай тартыла тарайды.
Шартты рефлекстердің түзілуі үшін бас миы қабы-ғының белсенді әрекеттік қалпы да өте қажетті, яғни организмнің жалпы сергектігі болған жөн.
Уақытша байланыстар тұйығы - ми қабығының біріктірушілік (синтезирующий) әрекетінің негізі. Сонымен бірге, шартты рефлекстердің жасалуы рефлекс туындататын әсерді бөліп тануға байланысты, яғни ми қабығы синтездік жұмыспен қоса талдау (анализ) қызметтерін орындайды. Осы шартты рефлекстер негізінде жатқан ми қабығының талдау-біріктіру (аналитико-синтетическая) қызметі организмнің өмір жағдайларына икемдесуін қамтамасыз етеді.
Шартты рефлекстерге байланысты және бір маңызды мәселе - бұл жүйке процестерінің жүрісі (динамика), Үлкен ми сыңарларындағы жүйке процестері нақты бір орында басталып, жүйке жүйесінің басқа бөліктеріне жайылады. Бұл құбылыс - иррадиация деп аталады. Таралу процесіне қарсы - жүйке процесінің бір орында шоғырлануы (концентрация). Жүйке процесінің екеуі де - қозу және тежелу - шоғырланады да таралады. Бұл үлкен ми сыңарларындағы жүйке процестері қозғалысының негізгі формасы болумен, тітіркендіргіш әсерлердің қуатына тәуелді келеді.
Жүйке жүйесінің қызметінде маңызды факторлардың бірі - жүйке процестерінің өзара индукциясы. Бас ми қабығының бір бөлігіндегі қозу төңірегіндегі ауданшаларда тежелу процесін туындатады (кері индукция). Ал белгілі пункттегі тежелу оны қоршаған аймақта өзіне қарсы қозу процесін пайда етеді (оң индукция).
Өмірдің табиғи жағдайында тітіркендіргіштер оқ-шауланып, дараланбайды. Әдетте, олар бір мезгілде не бір ізділікпен көрінеді. Қалаған әсер - тітіркендіргіштердің бір мезеттік тобы. Сондықтан қоршаған ортада үйлесім табу үшін ми көптеген әсерлерге бірдей жауап қайтару мен бір жүйені екіншісінен айыру мүмкіндігіне ие. Үлкен ми сыңарларының жеке тітіркендіргіштерді бүтін топқа біріктіре алу мүмкіндігі -бас ми қабығының жүйелеу қызметі деп аталады.
Ми қабығы жұмысындағы жүйеліліктің маңызды көрінісі - динамикалық стереотип немесе тітіркендіргіштердің белгілі тобына болған жауаптардың бүтін жүйесі. Ми қабығының жүйелі жұмысы күрделі әрекет түрлерінің орындалуына көмектесіп қоймастан, оған қоса жүйке байланыстарын түзуде үлкен үнемділікке жеткізіп, ұзақ уақыт есте сақтауға жәрдемін тигізеді.