Из показания xалела досмухамедова следователю огпу от 14 сентября 1930 года
Происхожу из крестьян. Отец и мать самые обыкновенные кочевники, имели средний достаток и обремененные семью, еле сводили концы с концами. Отец умер за год окончания мною вуза. Нас детей было 10 человек, я 7-й по рождению и 2-мальчик. Старше меня был один брат, болел туберкулезом и умер одновременно с отцом.
<…>. В 11 лет я окончил начальную школу. Затем в числе 10 казахских мальчиков (поступил) в подготовительный класс Уральского казачьего реального училища, через год овладел русским языком, стал учиться прекрасно и окончил это училище в 1903 году, идя все время первым учеником. В этом же году поступил в Петербургскую медицинскую академию, сдав дополнительный экзамен по латыни <…>.. В Петербург попал накануне первой революции, когда демократия, и студенчество в том числе, часто роптала. Попал в студенческий водоворот, жадно взялся за свое политическо-просветительское образование, знакомился с программами и требованиями различных политических партий... Ни одна из программ политических партий не удовлетворяла меня, а также других казахов-студентов. Социал-демократы говорили только о рабочих, социалисты-революционеры – о крестьянстве и глухо о местных автономиях, кадеты – о величии русского народа, но ни словом о других народах, а правые только травили инородцев. Не забудутся слова Милюкова, сказанные в одном из его докладов, где был я и другие... случайно. Он сказал, что царское правительство эксплуатирует инородцев грубо и с цинизмом.
В 1905-1906 гг. я совместно с некоторыми казахскими студентами занимался в Уральской области агитацией и разъяснением (одно слово не разборчиво – К. Н.) совершившихся событий, печатал статьи в газетах „Фикр и „Уральский листок” на русском языке, ездил в степь в аулы, где я и другой студент (?) были арестованы в начале 1906 года и нам была запрещена наша деятельность полицией. Но все-таки мы успели кое-что разъяснить народу и провалить кандидатуру в Государственную думу султана Бахытжана Каратаева, мечтавшего восстановить среди казахов дворянство из чингизидов. Развернувшаяся затем столыпинская реакция прекратила всякие возможности о работе среди народа и мы отдались учебе. По окончании вуза я с 1910 года по день Февральской революции работал участковым врачом и отдал дань „народническому культуртрегерству”, работал много раз по борьбе с чумой. Появилась в Оренбурге газета „Казах”, во главе которой стали А.Байтурсынов и М.Дулатов. Газета выступала с определенной национально-демократической программой, сумела вокруг себя сплотить значительную часть учительства и учащихся татарских медресе Галия и Хусаиния и др. в гор. Оренбурге и Уфе; выпускала значительное количество брошюр, книжек культурно-просветительского характера. Значительная часть интеллигенции со средним и высшим образованием примкнула к „Казаху". Букейханов стал одним из главных руководителей „Казаха", принял платформу „Казаха", хотя активно не имел возможности участвовать. Т. о. возник центр, объединивший и руководивший тем слоем казахского населения, который был разбужен 1-ой русской революцией. Газета давала руководящие статьи по политической жизни казахов, открывала дискуссии и была объединителем тогдашней политической мысли. ...Я убежденно заявляю, что до 17-го года среди казахов не было ни одного настоящего С-д или С.-рев.-на, а о большевиках говорить нечего. Если находятся люди, которые говорят, что они были большевиками, и то это равносильно заявлению Бахитжана Каратаева, последовательно бывшего монархистом, антифедералистом федералистом и, коммунистом в 1920-1924 гг., заявившем потом: „я был коммунистом до Ленина”.
(ІІІ том 3, стр. 52 – 53 об.).
*** *** ***
(№) 1930 ЖЫЛҒЫ 1 ҚАЗАН КҮНІ М.ТЫНЫШБАЕВҚА ҚОЙЫЛҒАН СҰРАҚТАР[35]
І. 1918 жылы Семейде қызылдардың қырғынынан (Мамонтовтың отрядының бірнеше қазақ ауылының шаруа адамдарын жаппай қыруы және тонауы, соның ішінде менің әкемнің де ауылы бар) зардап шеккендерге Көмек ретінде құрылған Комитеттің мәжілісінде Жетісудың тумасы, соның ішінде қатты зардап шеккен Лепсі уезінің тұрғыны есебінде мені төраға етіп сайлады. Жиналған қаржыға (мен Семейге келгенше жиналып қойыпты) сатып алынған қажетті мануфактураларды Анненков таланға алды, атаман Анненковтың әскерінің құрамындағы «Алашорда» полкінің командирі Тоқтамышев маған: «Анненков әскеріне арналған кіре жүгін алып жүруші» – деген куәлік алып берді. 22 кірені Аякөзге әкеп, «Алашорданың» Жетісу бөлімі комитетінің мүшелері Төлембай Дүйсембаевқа, Нүсіпбек Жақыпбаевқа, Ибрагим Жайнақовқа, Садық Аманжоловқа түбіртек бойынша тапсырып бердім. Қалған кірені Романовка селосындағы Базарбай Маметовке, Мырзақан Төлебев пен Қанатхан Сыртановқа тапсырдым. Бұл 1918 жылдың қараша-желтоқсан айы болатын. Демек, мен Анненковтың штабында қызмет еткемін жоқ. Оны Кеңсаба Үмбетбаев, Мырзахан Төлебаев растай алады. Сол кезде маған Үржардан Нүсіпбек Жақыпбаев: мені Анненков Үшаралға шақырып жатқаны туралы хабар жіберді. 1919 жылы қаңтарда Мырзахан Төлебаев, Жұмақан Күдерин, мен үшеуміз Үшаралдағы Анненковқа келіп, таныстық. Бір сағаттай әңгімелестік. Ол өзін қазақтардың жақсы қабылдап жатқанын айтты. Сол кезде қызылдардың келе жатқаны туралы суыт хабар келді де, біз аттанып кеттік.
Екінші рет 1919 жылы қыркүйекте кездескенімде, қарауындағы алаш эскадронын толтыруға жігіт жинап беруімді талап етті, ауылда жігіт қалмағанын айтып, бас тартқанымды алдыңғы жауаптарымның бірінде айтқанмын. Үшінші кездесуім Ақсу – Басқан күре жолында өтті. Талдықорғандағы қызылдарға 1919 жылдың желтоқсанында кеткен біздің жігіттердің – Алдаберген Үмбетбаевтің тағдырын білу үшін Ақсуға келе жатқамын. 1920 жылы қаңтарда Анненков Ақсу жолында машинамен кетіп барады екен. Қазақша киініп алсам да мені танып, амандасты. Үшаралға келуімді өтінді. Мен таяуда баратынымды айттым. Қасымда Керімбай Төлебаев бар болатын. Содан кейін Анненковты көрген емеспін. Анненковтың штабында қамдаушы болып істемегенімді Кеңсаба Үмбетбаев, Мырзахан Төлебаев, Базарбай Мамбетов растай алады.
ІІ. 1919 жылы тамызда Семейді тастап, туған ауылыма, қалың найманның ішіне келдім. Сергиопольде Садық Аманжоловқа: кеңес өкіметінің «Алашордаға» кешірім жасаған Декреті шыққанын, Байтұрсыновтың кеңес өкіметі жаққа шыққанын, осыны ескеріп, ақтар шегіне қалса, шығысқа емес, батысқа бет алуын тапсырдым. 1919 жылдың қазан-қараша айларында Мырзахан Төлебаев пен Базарбай Маметовті шақырып алып, солтүстікке қарай аяқ баспауды, қызылдарға елші жіберуді тапсырдым. Талдықорғанға Алдаберген Үмбетбаев барып, тапсырманы орындады. Күдерин 1919 жылдың қарашасында (әлде желтоқсанда), Үмбетбаев 1919-1920 жылдың желтоқсан-қаңтар айында кетті. Бұрынғыны қайталап жатпас үшін бұдан ары шұбатып жатпайын.
ІІІ.1920 жылдың қыркүйек-қазан айларында Ташкентке келсем, мені шақырған Фрунзе де, Рысқұлов та онда жоқ болып шықты. Олардың барлығы да (Фрунзе, Куйбышев, Элиава, Викунов) Москваға кетіп қалыпты, ол жақтан қайтып оралмады. Ташкентте бұрынғы алашордашылардан Халел, Жаһанша Досмұхамедовтер, Есполов (сол кезде таныстым) бар екен, кейіннен Иса Қашқынбаев, Көбжасанов келді. 1920-1921 жылы қыста Ташкентке Рысқұлов қайтып келді. Ол Құлтасовпен бірге (ол Рысқұлдың бірінші әйелінің қолында тәрбиеленген) маған келіп сәлем берді. Мен Рысқұловты осымен екінші рет көрдім (1914 жылы алғаш көргенімде ол бала болатын, оқуға кетіп бара жатыр екен, Түлкібас ауылында оның қолына ақша ұстаттым, егер мұқтаждығы болса тағы да жіберіп тұратынымды айттым). Ол: түркістандық орыс, қазақ коммунистерінің тартысында орыс тобының жеңіске жеткенін, сондықтан да Москвада қызмет еткісі келетінін айтты. Ол кезде қазақ, қырғыз, өзбектен шыққан партия қызметкерлері (Қожанов, Асфандияров сияқты) бізді, алашордашыларды техникалық жұмысқа тарту керек деп есептейтін: иә, жер, су мәселесі жөніндегі көзқарастарымыз да онша алшақ емес болатын.
ІҮ. (Төртінші мәселе қазақ интеллигенциясының З.Валидовпен байланысы туралы қозғалады. Ол туралы пікірі кейінгі көрсетіндіде қамтылатын болғандықтан да бұл арада пайдаланбадық – Т.Ж.).
Ү. 1922 жылы жазда маған Дулатов пен Әділев келіп: «Ғазымбек Бірімжанов Германияға оқуға кетіп барады, шет елде жүрген Шоқаевқа қазақтардың жағдайын жеткізу керек, қайтарында Шоқаев өзінің шет елде не істеп жүргенін Бірімжановқа айтып жіберсін», – деді, мен бұл ұсынысты қолдадым. Өзбектер де өзінің студенттеріне осындай тапсырма беріпті. Бірімжановтың бұл сапары туралы пікірімді бұрынғы көрсетінділерімнің бірінде айтқанмын.
ҮІ. (Бұл тарауда қазақ және өзбек тілдерінде әдебиеттер шығару үшін Ташкентте баспа ашуға ұмтылғандары, жер-су реформалары, Т.Рысқұловпен, Бөкейхановпен 1927 жылғы кездесуі, ауылға барып демалғаны баяндалады. Бұл мәселелер өзге көрсетінділерде бірнеше қайталанып айтылады – Т.Ж.).
Осы көрсетіндімді қорыта келе айтарым: түрмеде отырған екі ай ішіндегі өткен өмірім туралы үздіксіз ойларым, менің бұрынғы көзқарасымды мүлдем өзгертіп жіберді. Өткен өмірімдегі кеңес өкіметінің алдындағы кінәмді сезінемін, маған кешірім жасап, Қазақстан мен Түркістаннан тыс жерде еңбек етіп, өзімді «Алашорда» идеологиясының насихатшысы ретінде емес, ұлы СССР-дің техник-қызметкері ретінде көрсетуге мүмкіндік берулеріңізді өтінемін.
М.Тынышбаев[36].
(102-108 беттер)
*** *** ***
(№) ПОКАЗАНИЕ АЛИХАНОВА ФАЗЫЛ-АГЗАМА. 3 ОКТЯБРЯ 1930 г.[37]
О Мурадбекове. Я знал о его существовании, так как он из <…> ского (Каркаралинского или Кокпектинского, может быть Тарбагатайского – ?)уезда из рода найман. Приехал в 1922 году в Семипалатинск по разрешению ГПУ и снова сбежал в Китай.
По видимому вопрос об Омарбекове я поднимал либо в кругу Мамырбаевых, либо в другом месте, потому что о нем был разговор. В середине июля месяца один незнакомый гражданин остановил меня на дороге и спросил контору овцевода. Так как я знал, что контора овцевода находится на Пролетарской улице, я указал ему и спросил, кого ему нужно. Он ответил, что ему нужны Шуманов (Шомбалов – ?) и Алибеков. На это я сказал, что Шуманов (Шомбалов –?) в аптечном управлении, а Алибеков в Москве. Он рассказал, что родом из Уральского округа или из западного Китая, в Семипалатинске, получил разрешение ГПУ и разыскивает знакомых. Говорил, что Мурадбеков живет в Китае и писал оттуда.
Об этом я говорил Мамырбаеву Толегену и Марсекову. Мамырбаев, мне кажется, об этом знает. Не знаю, имеет ли Мамырбаев о нем какие-либо сведения или письма. Сын Мурадбекова Жианшы, живя в Кызылорде, имел сведения об отце. Ермеков указывал на Мурадбекова, считая его в курсе относительно казахских выступлений в Тарбагатайском районе и говорил, что он может давать советы. Я говорил, что с Мурадбековым и Марсековым ничего не выйдет и вызывал на дальнейшие разговоры. Но Ермеков не давал ответа. Писать в Китай нет возможности. Нет там ничего указывающего на Китай. Китай это не Европа. Относительно партии он говорил, что политика ведет к развалу. Изменений в политике не избежать.
Относительно Исаева. Он говорил, что Исаев осознал и понял нужды Казахстана, и он найдет разумный подход к развитию казахской политики и поговорит с Голощекиным.
Тут снижение показателей животноводства, что для Исаева это дело не очень хорошо. Ермеков указал на ряд мероприятий, в частности распространение в Казахстане работ для свободной эксплуатации продуктов, считает лучшим шагом Исаева.
Относительно политики Ермекова в области просвещения, в частности по КазГУ, то он говорил, что нужно ориентировать учащихся на завоевание авторитета, и он проводил мероприятия очень искусно обдуманные, очень тонко и скрытно проводимые для повышения своего престижа. У Ермекова явно прослеживалось отвращение с русской интеллигенцией. Ермеков в стенах КазГУ заслушал своих работников. Я уже говорил вам, что он занимался в стенах КазГУ примирением всех, а перед своей женой он с иронией говорил, как он не любит их. По словам Ермекова он находился в хороших отношениях с ректором Асфендияровым Алиханом.
Во все время существования контрреволюционной организации казахских националистов я в их составе не состоял. Влияния Ермекова в повседневной работе я не замечал. Имена членов организации мне неизвестны.
(ІІ том, 284 –289 стр).
*** *** ***