Кунам кугезынан чон погым,. Кунам-гынат марий муеш
Кунам-гынат марий муеш
Тӱняште вержым…Калык семын
Илаш ик ешла тӱҥалеш» -
«Ой, монденам1..Марла йоҥгалтше
Лӱмлам кузе те муында?
Кӧ нине лӱмым ончыч темлыш?
Тый але?... Але ватыда?
Йӧратышаш йоча шке лӱмжым…
И те моткоч чын ыштенда:
Ик лӱмышт гычынак раш пале,
Кӧ улыт нуно – эргыда?» -
«А тиде вучыдымын шочо…
Мушнат, шӧпкашке пыштышна…
Ватем ойла: «Могай сай улыт…
Ончет да куанет гына!» -
«Эн сайже кудо?А пеш сайже?...» -
«Чылан шкенанак улыт … сай!» -
«А, мо, тыгакак лӱмдена гын?
Сӧрал йоҥгат…» - «Келшем, Пактай»
«Тыге мемнан кум йыгыр кушко,
Кум эрге – Сай, Пешсай, Энсай…
Но нуным чылт марий чонаным
Ме куштышаш ыльна да…сай!
Палет чылаштым тые нуным…
Осалжак огытыл, шонем.
Но эн кугу куанже тиде –
Марий еҥ улыт…Кугешнем!» -
«Ӧрам гына, Пактай, тылат мый…
Эре ешет ден иленат…
Ик марият пырля ыш лий кеч…
Марий еҥ тые кодынат!..» -
«Кузе вашешташат ом пале…
Юмак, векат, тыге пӱрен.
Мыняре колтенам йомакым?
Марла мурен касна эртен…
Ужам мый, верысе еҥ-шамыч
Шке йылмыштла мурат-куштат…
Да тиде веле мо? Йот еҥым
Эсогыл колыштыт, ончат…
Мыят марий кӱслем ыштем да
Пазарышке каем мураш…
Пелен налам эше ешемым…
Окса тӱҥале шып толаш!
А тусо калык шке веражым -
Коштеш мечетьыш – чот шотла:
Чыла кумалше, ик еҥ семын,
Лап возын Юмым сӧрвала!
Акын-влак мыйым ӧрыктарышт-
Мурен коклаштышт таҥасат!
Муратше нуно мурым огыл…
Эпосымак йоҥгалтарат!
А пиална мемнам кычалын:
Туштак - ошман кундемыштак:
Вашлийына марий кашакым…
Да илена тачат пырляк.
О поро Юмо, поро Пӱрышӧ!
Мый таум тыланет ойлем:
От лий гын тые ош тӱняште,
Кузе ила ала Айдем?
…Тышакын кошарташ лиеш дыр?
Кеч йӧсӧ, кеч шортеш чонем…
Пӱрымашем осал улмашын –
Колен колта мотор ватем…
Могае ыле поро Ӱдыр!
Могае ыле сай Ава!
Нелеш ит нал мылам, Пеналче,
Ме тыйым тойышна посна.
Малет йот мландыште тый кызыт…
Но тый ит шорт, кеч шкет улат…
Шкенан сурт-пече таче уло…
Тугеже тудо тыйынат…
Илаш тый тӱҥалат эреак
Йӧратыше шӱмыштына…
Тылат ир мланде кӱпчык лийже,
Пелаш да шерге авайна!» -
«Марий еҥ ожнысек пӱртӱсым
Чонан ден чондымо манеш.
Айдемым ужын «кӧ?» йодеш гын,
А молыжым гын «мо?» манеш.
Пӧрткайык чоҥештас? Ок иле!
Пият ок иле, кеч опта!
Моланже пале, шоналташ гын,
Пӱртӱс тыге илаш кӱшта.
Чонан ден чондымо коклаште
Ик ойыртем лач, тиде - уш:
Чонан палат гын молан шочмым,
Эрласым чондымо ок уж:
Могай шочеш, кодеш тугаяк,
Кеч тукымжым шуяш тӧча.
Айдемак веле чондыметым
Йолташыжлан шотлен онча.
Пеналче ден шылметше годым
Товат чай, Киямат торак,
Марий йӱлалан ӱшанаш гын,
Тергаш шонен кишподыштак:
Могай улат айдеме тые?
Мо тыйым ончылно вуча?
Чытет мо йӧсым, нелым,шучкым
От лӱд дыр, пуйто тый йоча?
Тыгае йӧсым чытымеке
Ик чондымат ок код илен …
Мый кугешнем, шыч тодылалт тый…
Да лийынат виян айдем.
Эрла гыч тӱҥалеш у илыш…
Кугу паша вуча мемнам…
Айда марий верч эргыж семын
Ме иктыш ушена вийнам.
…Эр ӱжарат нӧлтеш… Чеверын!..
Каналте…Воч малаш, Пактай…
Амал уке сакашна вуйым…
Лийшаш чыла марийын сай!»
АВТОР ДЕЧ КАҤАШ
Артистын уло ик сай койыш:
У рольым тудо налешат,
Шында геройжын олмыш шкежым
Да шып пижеш пашаланат.
Тыге спектакль лекмешке тудо
Геройыш эркын савырна –
Мом драматург шонен возалын,
Эше чылт шке гыч ешара.
Артист модмаште тидым зритель
Шӱлаш тоштде ончен шинча
Да тудо тусо шоныш дене
Йӱд-кече чонжым шып вӱчка…
Йодам, лудшем, те эпос жапыш
Ушда ден тыршыза куснаш:
Те, тамык деч, мутлан, утлалын,
У верыш толында илаш…
Айдемылан шотлаш тӱняште
Нимо эше уке тендан –
От му эсогыл шултыш киндым…
Кожлак сийла, молан поян!
Адак йодам: кугезе олмыш
Те тыршыза шкендам шындаш –
Чытенак лудса эпосемым…
Вес семын кӱлын мо возаш?
НИМОДЫМО МАРИЙЛАН КУЗЕ У ИЛЫШЫМ ТӰҤАЛАШ
«Регеж, пеш шуко йӱштым-шокшым
Чытен ме тышке толынна:
Ӱшаненна, айдеме семын
Садак илаш тӱҥалына.
Теве ынде ик калык семын
Чылан пырля ме улына.
Поян пӱртӱс… Илемна уло…
Да эрыканлак чучына!
Кугезына уждеак тидым,
Эрелан йомо йот мландеш…
Марийын чоныштыжо тудо
Илаш эреак тӱҥалеш.
Осал еҥ лийын огыл тудо,
Кеч лӱдыныт туддеч чылан:
Шогаш шке верчын вийын кӱлын,
Йыр сорлыклаш тӧчен тушман.
Ме у саманыште у семын
Марий лӱмнам нӧлталына
Да, кредалде, келшен илалын,
Пашам ыштен чапланена.
Тыге гына кугу тӱняште
Ме аралалтын кодына,
А тыштыже иктат ок полшо,
Чыла ӱшан лач шкаланна.
Санден йоднем, Регеж, мый иктым,
Вашеште мудречла мылам:
У верыште кузе, кушечын
Уэмдыман шке илышнам?» -
«Лач тидымак йоднем мый ыле,
Эшмет, илемын вуйеҥ деч:
Марийын илышыш мом уым
Тый шыҥдараш шонет, кушеч?» -
«Эн ончычак мый тиде ийым
Маннем «Сурт-печым - марийлан».
Чоҥалын пӧртым ешышт дене
Тек куанен илат чылан!» -
«Пеш сае тиде… Перныл коштын,
Ешла илаш монденыт чай?
Тунам йочат огеш орлане…
Ракат илат ават-ачат…» -
«Чоҥаш кӧн вийже огеш сите…
Кӧ йӧршын шкетын орлана…
Тыгай еҥлан ме кертме семын
Полшаш ик жап тӱҥалына…
Ик марият у верыш толын,
Чылт уто еҥыш ынже лек!
Чояланен кертеш мо тудо,
Айдемын кӱлмыжым шижмек?
Чыла вере чоҥат гын пӧртым,
А тидыже тыгак лийшаш –
Эре от иле ял ӱмбалне,
Ялт поҥгыла ялла шочшаш.
Марийын мландыже тугеже
Яра кияш огеш тӱҥал:
Могай-гынат пайдам конда, да
Марийым вӱдылеш пиал»-
«Верланенна ме кызыт кушто
Да кушто ме мутланена,
Кеч южо талыже чот пижын
Да тыште пӧртымат чоҥа –
Мый тидын дене ялт ом келше…» -
«Молан, Регеж? Лиеш йодаш?» -
«Молан огеш лий?..Тиде мланде
Марийын рӱдӧ вер лийшаш!
Она ме чоҥо тыште орым*…
Аралтыш ок кӱл мыланна…
Пӱртӱс шкежак кертеш саклалын:
Йырваш поргем да курыкла…
*Ор – крепость
Адакшым йыр пошкудо-шамыч,
Мыняр ме нуным ужынна,
Вашлийыныт мемнам пеш порын –
Ышт чуч тушманле калыкла.
Мый кызыт йоҥылыш ом лий гын,
Нигӧ деч утыжым лӱдаш.
А шкеже ме – марий айдеме -
Тореш онал келшен илаш.
Сандене тиде сылне курык
Марийын шнуйло вер лийшаш –
Кеҥежше, телыже тыш калык
Чон семын каналташ толшаш.
Уке, уке, тидлан вел огыл,
Чыла марий ден кутыраш:
Кузе илаш эше сӧралын,
Кузе кундемнам тӱзаташ?
Тыгодымак яндар чон дене
Ош Юмылан кумал каяш –
Шкалан вел огыл, калыкланна
Эсенле пӱрышым йодаш.
Тений марий еҥлан сурт-печым
Чоҥаш кӱлеш гын чылалан,
Вес ийын тыште марий пӧртым
Кок пачашаным чоҥыман.
Йоднет, молан кок пачашаным?
Йот кундемлаште ужынам.
И мо оҥаже? Марий-шамыч
Чоҥеныт шкештак южгунам!
Чыла чон семын тыште лийже:
Огеш кӱл ор… Аралтышат…
Пӱртӱс-ава мо ден поян гын,
Чыла йырваш кодшаш тудак.
Эшмет, келшет тый тидын дене?» -
«Тый куандарышыч, Регеж!..
Вуем луген эре мый коштым –
Кушечын тӱҥалаш кӱлеш?
Оҥай шонымашетше тыйын -
Марий еҥлан полшен кертеш.
Кузе лӱмдетше тые тудым?
Марла да йоҥго лӱм кӱлеш.
«Кузе лӱмдаш гына ом пале –
Марийын пӧрт я Юмын сурт?
А калыклан увертарымешке
Чоннам вӱчкалже тиде мут!
Тыгат-тугат манаш лиеш дыр?
Лач йоҥгыжо марла гына!
Вес ийын, тышке толмо кечын,
Чоҥаш уке, ме йодына» -
«Кӱлеш мо Юмынсурт марийлан,
Кӱсотышто кӧ кумалеш?» -
«Мый маньым, тушто калык
Канен, тунем, кумал кертеш.
Ик илемат ок сеҥе кушкын
Тыгай рӱдер дечын посна:
Пеш шуко йодыш дене калык
Вашмут укелан орлана» -
«А тый, Регеж, от шоно тыште
Сурт-печым ешетлан чоҥаш?» -
«Уке, Эшмет: вер-шӧр кеч сылне,
Мый вес вере шонем чоҥаш.
А тиде вер – пӱртӱсын шочшо –
Так калыкнам куандара…
Эшмет, тый полшо тӱҥ еҥ семын
Ты чоҥгатам тӱзаш, йӧра?»
БУЛГАР МАЛАЙ
Йоҥ-йоҥ-йоҥ…
Йоҥ-йоҥ-йоҥ…
Молан кырат тыге чот чаҥым?
Молан илемым сургыктат?
Чодыра йӱла мо иктаж-кушто?
Я перкала ораде так?
А калык погына аланыш,
Туштак Эшмет – илем вуйна.
«Пошкудо-влак, нелеш ида нал –
Пашам ме лугыч ыштышна.
Ме шонышна у верыш толын,
Тӱҥалына ласкан илаш,
Но тушманна тыштат улмашын
Да воктеннак коштеш улмаш.
Кунам ме тыршенна пашаште,
Пӱжалт пытен, полшен ваш-ваш,
Чылт палыдыме йот еҥ-шамыч
Кӱтӱнам шолыштнешт улмаш.
Кеч ыльыч нуно яраимньын,
Кученыт иктыжым садак.
Кредалме годым ик кӱтӱчӧ,
Мемнан гычат, йоҥлен чотак.
Петырымаш гыч лукса тудым,
Тек калык шкеже титакла» -
Да тунамак кондат ик рвезым.
Латкуд ий темын гын ала?
Кок кидшыге шеҥгеке пидме,
А йолжо – кӱртньӧ шинчыран,
Какар шинча. Ала кыреныт,
Ала тӱкнен иктаж-кушан?
«Кушеч улат? Могай кундем гыч?» -
Вашмут ыш шокто нимогай…
«Тый мо? Марла ойлен от мошто?» -
Волгалте лупш волгенче гай…
«А кушко наҥгаяш шоненда
Ош кече денак кӱтӱнам?» -
А тудо шып, да лупш волгалте,
Да шыде авалта чылам:
«Мом шуко кутыраш? Йоча мо?
Пушташ да – нимогай паша!
Тушман-влак тек палат, тыгайым
Осал пашажлан мо вуча?»
Эшмет чылам шымлен ончале:
«Тугеже шӱдеда пушташ?» -
«Пушташ озадыме пий семын!
Тыгай айдемым чаманаш?» -
«А сулык огыл? Рвезыс тудо,
Да тӱҥалеш гына илаш!» -
«А тудо поро дене толын?
Я кӱчызеш мемнам кодаш?»
Орол шелаш тӱҥалын ыле,
Регежын йӱкшӧ шогалта:
«Кыраш шуат эше! Чыталте!
Тек ончыч тудо вашешта.
Кушеч улат? Ит лӱд, каласе;
Ойлен гына илен кодат.
Уке гын, так йомат тӱняште.
Мо сайже, ойыро, тылат?»
Шке йылмыж дене йодмым колын,
Вашталте рвезын чурийжат,
Да пылде-полдо шоктен кодо…
«Булгар гыч» - мане Регежат.
Мутланымаш гыч пале лие:
Уке ачаж ден аважат;
Тырша йӱд-кече еҥ пашаште,
Поянжым нуно «бай» лӱмдат.
Но кӱлешанже тиде огыл:
Булгар-влак воктенак илат!
Пеш чӱчкыдын пошкудыш лектын,
Чодырам руат, яллам толат,
«Пушташ те шӱдеда тугеже?
Айста ме тудым колтена?
Кушечын толын, тушкак кайыже;
Кузе илен, тугак ила!» -
«Пушташ! Пушташ! – адак йӱк шоктыш.-
Огеш лий поро осал еҥ!» -
«А трук вес семын кертын огыл?
Ойлас: озаже тыш колтен, -
Эшмет ешарыш. – Колтена гын,
Могай ме калык улына,
Ок мондо тудо ӱмыр мучко
Да тӱҥалеш мокташ гына».
Шыпланыш калык. Чай шоналтыш:
Мо тыште сайже марийлан -
Пушташ я чаманаш айдемым,
Я осалеш кодаш тудлан?
«Кузе вара, пошкудо-шамыч?
Ала, чынак, ме колтена?
Тек Юмыжын пӱралме семын
Тӱняште ӱмыржым шукта»
Да калык келшыш тудын дене –
Утарышт рвезым тунамак.
Йот йылме ден ойлалме веле
Солнен: «Рахмат…Бик зур рахмат…»
Булгар малай илем гыч кайыш –
Эшмет ужатыш: «Сайын кай.
Толат гын вес гана, тол тые
Мемнан дек поро уна гай. –
Ешарыш, - Йот-влак толын кертыт
Мемнан илемыш ончыкшат,
Аралалташ кӱлеш сандене
Тушман-влак деч тачат-эрлат.
Те паледа шкеат, кум велым
Илемнам авыра корем,
Йӱд велым лач кия тӧр мланде –
Тушечын кертытыс пурен.
Эрлак сандене ик еш семын
Вынемым тушто кӱнчыман
Да пырдыжым, пу але кӱ гыч,
Илемна велым чоҥыман.
Тунам ала айдеме семын
Ласкан ме кертына илен?» -
Да калык шке ушан вуйеҥжым
Вашлие, совым рӱж кырен,
КАНАУМ КУНЧАТ
Йӱд-кече, тыште, ик еш семын
Аралтышым ме кӱнчена.
Кеч изишак да шӱм-чоннажым
Лыпландараш ме шонена.
Ала тунам, лӱдде нимо деч,
Тӱҥалына илаш ласкан?
Ала тунам мемнан илемыш
Ок пуро пирыла тушман?
Еҥ-шамыч чумыргышт ик верыш,
Кунам йӱк шоктыш: «Жап канаш!»
Регеж, ноен гынат, тӱҥале
Эн кугуракла кутыраш:
«Аралтыш сай – могай гынат да
Лиеш чарак – вончаш кӱлеш!..
Но тудо садак ок утаре –
Тушман кунам-гынат толеш.
Тушманын сар-куралже огыл
Марийлан лӱдыкшӧ лиеш –
Шкеат ме кертына шогалын
Ик еҥла тудын ваштареш.
Сеҥа марийым керде огыл,
А Юмо, йылме да йӱла,
Кунам кугезынан чон погым,
Йотлан* кумал, ме мондена.» -
*Йот – чужой
«А умылаш кузела тидым?
Ойлатыс Юмо арала.
Тудат полшен ок керт тугеже?
Кӧлан гын ӱшанаш ала?» -
«Ӱшанже тудак веле – Юмо!
Но Юмыжат йӱкшен кертеш,
Кунам монда айдеме тудым
Да кумалаш Иялан тӱҥалеш.
Тунам чыла монда айдеме –
Ача-аважын йылмымат.
Йоча жап годым модын коштмо
Йомак гай сылне йӱламат.
Нимат тыгайлан шерге огыл –
Ны шочмо сурт, ны шочмо эл…
Тушманлан элдыме айдеме
Эн шерге, эн кӱлеш, эн-эн…
Сандене Юмым ида мондо,
Вес Юмылан ида кумал.
Марла ойлаш эре тыршалза,
А йылмына мемнан сӧрал.
Мемнан йырна илалыт таче
Пеш шуко тӱрлӧ калык-влак.
Келшалза нунын дене порын
Ушан, ӱшан пошкудылак!
Кодса марияк тидын годым
Шӱмге, мокшге, вуйдорыкге.
Тунам мемнам иктат ок орло,
Ок сеҥе калыкнам нигӧ.
Уке-уке да марий ӱдыр
Лектеш йот качылан марлан.
Келшен илаш, ик велым, сае –
Келшымашат кок шӧрынан.
Тыгай еҥ тукымжым ок шуйо,
Да шочмо вожшо кӱрылтеш:
Марий йӱла кода шӱм-чонжым,
Да шочшыжат йот еҥ лиеш.
А ме чылан тӱҥалына гын
Ойлаш, монден шке йылмынам?
А ме чылан тӱҥалына гын
Орлаш шкенан Ош юмынам?
Капемланат шыррр чучын колтыш,
Шогале копыжжж ӱпемат…
О Юмо, ынже уж тыгайым
Уныканан уныкажат!..
А ынде муралтем ик мурым:
Илалын вашталтшаш мурат…
Эре от муро ла-ла, ла-ла…
Тудлан кӱлеш йӱкат, чонат…
Ом орло сылне лудышмурым!..
Чонна тыгодым почылтеш:
Туржеш мемнам я кочо ойго,
Куан я тавалташ ӱжеш…
Тыштат ме моло калык дечын
Почеш кодшаш онал, шонем:
Лиеш гын… Лийже мутшо юзо,
А семже гын…Кӱдыратле сем!
Тыгае юзо мурым колын,
Нералын ынже кошт иктат –
Эсогыл черле кийше шоҥго
Тӧрштен кынелже урла чошт.
Ӱшанже тыланда, игем-влак -
Мураш вел огыл, и – возаш:
Те - калыкнан эрласе кече,
Эрласе рвезе вий лийшаш.
А ынде колыштса муремым…
Молан мый тудым возенам?