Илалын, тудым мондена гын, 8 страница
Кунам - гынат да волгалтеш!» -
«Ой,Юмак полшыжо марийлан
Шке ушыж ден сӧрал илаш!
Ушан еҥ-шамыч деч тунемын,
Марияк чонжо ден кодаш!»
АРСУТ ДЕН ЭШМЕТ ВАШ
ТӰКНАТ…
«Арсут, тый пуштынат Пакийым?
Еҥ-влак Чолак эше лӱмдат…» -
«Ӧрыктарет, Эшмет, тый мыйым…
Мо иялан пуштам, товат?
Кузе кертам мый еҥым пуштын,
Овоч тачат ила кунам?
Шкеат, Эшмет, палетыс тые:
Лач тудым мый утаренам!
Уке Чолак ден мыйын сомыл,
Титакледа йӧршеш арам.
Осал Чолакым ужын омыл,
Да нимолан пушташ мылам» -
«Моланжым але мый ом пале,
Но, маныт, тыйын шем пашат» -
«Манешлан ӱшанаш тӱҥальыч?
Оҥай!.. А кӧ ойлен тылат?» -
«Ужалышаш улам айдемым?
Ом ойло…Пуштатат адак!..
Шарнет, икече ойлышна ме –
Тушман мемнан коклаштынак?
И тудо кастенак каласышт,
Чолакым тые пуштынат…» -
«Волташ шонен айдемын лӱмжым
Ойлаш лиеш ала-момат…
Тыгайже кызыт пешак шуко –
Кӧ кӧранен илаш тӧча,
Кӧ еҥын поро, сай пашажым
Туй, сокыр шинчаж ден онча!» -
«Виян марийже кодын огыл…
Тыят тушкак, кӧ - куш ӱжеш!
Йот еҥым пуртынет илемыш…
Тунам, палет тый, мо лиеш?
Шке калыкет ден кугешналын,
Йӱд-кече тудымак шонен,
Илаш кӱлеш, ышташ лач сайым –
Манеш тунам ок керт шарлен.
Тый Шӱргыялыш миен коштыч…
Иктаж-мом, порым, темленат?
Пӱяште, вӱдым кучаш манын,
Тоеныт еҥым чонаннек – ӧрат!» -
«Молан, Эшмет, эре тый мыйым
Еҥ ончылно иземдынет.
Утаренам Овочым мые…
Тидат шагал мо тыланет?
Ала тыге, вӱр деч посна тый –
Шомак денак пушташ шонет?
Йоча жапем эртен шукертак,
Ойлем чон почын палашет:
Ит мондо тидым: нӧнчык омыл,
Кузе шонет, туге от турж!
Пеш ишыкташ тый тӱҥалат гын,
Чамане ман, почеш ом курж!» -
«Кузе тыге ойлаш от вожыл –
Пурла кидем да полшышем?
Ала шичнет пӱкенышкем тый?
Ала тый мыйым шке пуштнет?» -
РЕГЕЖЫН ПЫТАРТЫШ ОМЫЖО
«…Мый таче йӱдым омым ужым:
Тӱжем утла ий эртымек,
Мый тиде верышкак логальым
Саклалтын кодшо тукым дек.
Илемнан пале кодын огыл,
Эсогыл канау волен;
Тӱҥ курык валне, нур воктене
Пӱнчер кушкаш тӧчен шуэн;
Кошкеныт йӧршын корем-шамыч,
Кайшудо олыкым темен;
Кожлам куклен, пасум ыштеныт,
А тукым пӱнчӧ гын йӱлен;
Тораштак огыл ял-влак койыт,
Ия-влак* коштыт мӱгырен…
…Регеж илемышке миялын,
Йӧршешак волыш кумылем:
* Тыште машин-влак нерген ойлалтеш
Лач кум пӧрт кодын кызыт тушто –
Эше тӱҥалыт мо илаш?
Вийвал еҥ-влак, пашам кычалын,
Кудалыштыт тора эллаш.
Марий ял-влак, ойлат, пустаҥыт,
Сай пӧртымак шуен каят.
Яллаште кодшо шоҥго-шамыч
Ялт утыла илен тӧчат.
Йоча-влак мардежла куржталыт,
От пале, кӧ кузе ойла…
А йӱдым гын тӱшка пӧртлаште,
Мо ышталтеш, шинчат шарла:
Сем ората туге кара чот,
Шӱм пудештеш, шонет, товат.
Йоча ма рвезе, ӱдыр-каче
Ияла кадыргыл куштат.
Эн тӱҥ илемышкат логальым –
Пӧрт-влак сӱретлыме, шонет.
Чатка, мотор да тӱрлӧ тӱсын
Волгалтыт – куанен шогет.
А йӱдым гын тӱжем тул дене
Урем-влак чолгыжыт, йолгат…
Тулжат адак аярле огыл,
Шикш деч посна эше йӱлат.
Лач икте кумылемым волтыш:
От пале, тушто кӧ ила.
Шемат, ошат – еҥ-шамыч койыт
Да тӱрлӧ йылмыла ойлат.
Марий вера йӧршеш варналтын:
Мечеть ден черке йырым-ваш…
Костёлыш коштыт…Синагогыш…
Дацан ӱжеш шкеж дек пураш.
Шуэн колат марла ойлалмым,
Шым уж мотор ош вургемнам…
Марий улмемлан вожыл коштым,
Чаманышым кугезынам.
…Чонем моткоч йӱла, Пикелык –
Кӱлешыс омымат ужаш:
Тӱжем ий ончылно марийым
Вуча пеш шучко пӱрымаш!
Вара ала-кузе илемыш
Мый пӧртыльым тушеч тунам,
А тушто…» - «Мом тугайым ужыч?» -
«Шем лум леведын мландынам…» -
«Ой, тиде омо сайлан огыл…
Чылт волтышыч тый кумылем…» -
«Могай-гынат мемнам, Пикелык,
Шем ойго вучалеш, шонем»
РУШ ЙОЛТАШ ЧОНЫМ ПОЧЕШ
«Демид Ильич, скажите честно –
Не зря ж приехали к нам жить?» -
«Вы ждёте честного ответа?
Народу вашему служить» -
«Не понял я…Высокопарно…» -
«Отвечу, слушайте тогда:
Вас ждёт великая работа –
С кочевьем кончить навсегда»-
«Народ наш жаждет новой жизни:
Как наш Онар, он полон сил…
Осуществить всего мы в силах,
Лишь бы народ сплочённый был» -
«Жить хорошо мечтою светлой…
Нужны и люди-мастера!
Чтоб взрослые у них учились,
И, конечно, детвора.
Хочу спросить: кто черемисы?
И кто такие вы – мари?
Похожи внешне как две капли…
А каковы вы изнутри?» -
«Отцы и деды наши были
Воинственны и горячи.
Враги, увидев черемисов,
Боялись, как огня в ночи.
И возникали схватки насмерть,
И кровь людей лилась рекой…
Как на иголках жили деды,
Во сне не снился им покой.
Всё меньше становилось наших…
На грани смерти был наш род!
Тогда старейшины решили
Назвать марийцем весь народ.
Мари, во-первых, за оседлость –
И никаких разборок, драк…
Они за труд, они за дружбу,
И люди все друзья – не враг.
И мы пришли на эту землю
Продолжить предков древний род –
Пусть будет счастлив и свободен
Трудолюбивый наш народ!» -
«Вы начинаете всё это,
Как говорят, почти с нуля,
Коль не считать даров природы,
Пока пуста у вас земля.
Земля, чтоб стала вашим домом
И приносила радость вам,
От мала до велика – точно! –
Работать всем придётся… нам!
Коль буду нужен вашим людям
И нужен будет опыт мой,
За ваш народ отдам всю силу –
Работать буду, как родной.
В илеме вашем скоро будет,
Приятно даже, Юмынсурт,
И очень верно поступили,
Его решили строить тут!
Богатство ваше, ваша гордость –
Марийский лес… Как дом родной!
Сейчас он - срубы, птицы, звери…
И пользы никакой другой» -
«В одном опасна наша дружба:
Когда растут ячмень, и рожь,
И лебеда, почти что рядом,
Хороший хлеб не соберёшь» -
«Таков закон земной природы –
То вымирают, то растут…
Был чтобы урожай отменный,
Уход серьёзный нужен тут.
У вас специалистов мало,
К тому же все разобщены.
Учеников должны оставить
И все дружить они должны» -
«Не против вашего приезда…
Скорей всего, я даже рад!
С таким, как ваш, народом сильным,
Всё ж меньше будет нам преград.
Капризы матушки-природы
Нам будут вместе не страшны.
И защитить от басурманов
Свои илемы сможем мы.
Мы знаем, малому народу,
Как трудно в этом мире жить:
Нигде ему покоя нету –
Мечтают лишь закабалить!
Мы будем рады нашей дружбе,
И будем ею дорожить.
Должны народы наши вечно,
Как братья, как соседи, жить»
Илемым йыр ончен коштмеке,
Демид шке ватыж дек толеш,
Да тудыжо, чон почын, порын,
Марийже деч вигак йодеш:
«Ну, как прошла с Эшметом встреча?
Не будет трудно нам здесь жить?» -
«Когда спросил: «Зачем приехал?» ,
Ответил честно: «Вам служить!» -
«Ну, так уж он тебе поверил…» -
« О трудностях?.. Легко там жить,
Где нас не будет… И придётся,
Действительно, нам им служить…» -
«Скажи, жене хоть честно, Дёма,
Зачем привёл сюда меня?» -
«Зачем? Во-первых, здесь красива,
Богата, думаю, и земля.
А люди, во-вторых, как дети
Добры, наивны как нигде…
Своим ты будешь человеком,
Коль будешь честен к ним везде.
И, наконец, свободы больше
Для роста творческого у всех» -
«И для карьерного, пожалуй…» -
«Какой же может быть здесь смех?»
ЮМЫН СУРТ ЙӰЛА
Эр шыже. Сай, мотор игече.
Каваште кече шыргыжеш.
Ош теле ден кеҥеж коклаште
Чевер мотор арнят лиеш.
Пайрем илемыш таче тольо –
Ош Юмын суртшо почылтеш.
Илем воктенсе кундемла гыч
Эҥерлак калык йогалеш.
Чылан марла сӧрал чиеныт,
Марла шомак гына йоҥга:
«Могае чапле Юмын суртшо!
Тора гычак волгалт шога!» -
«Кузе илет, тулаче?» - «Сайын.
Огеш лий Юмынам вурсаш!
Нигӧ ок ишыкте, ок вурсо…
Лиеш ынде ласкан илаш» -
« А тый, тулар, туштак илет чай?» -
« Туштак… Нигуш каймем ок шу!
Пӱртӱс поян… Да калык поро…
Тиддеч сай вержым мый ом му» -
«И ты пришла - да с сыном, Маша?» -
«Сидеть сегодня дома грех!
Смотри, пришло народу сколько!
И светятся глаза у всех» -
«А где Регеж?» - «Ачэ* болеет…
Всю ночь сегодня он не спал:
«Ножом как будто режут сердце»… -
«Так и сказал?» - «Так и сказал» -
*Ачэ – отец
«Жаль-жаль … А как хотел он,
В илеме был, чтоб Юмын сурт,
Чтоб люди в снег и в дождь молиться
И отдохнуть смогли бы тут» -
«Недавно видел я Пешсая,
Был занят чем-то очень он» -
«Давно он здесь … И помогает
Марийским картам… Возбуждён…
Когда он уходил из дома,
Сказал, что встретимся мы тут…» -
«И точно - где?» - «А это значит,
Что в нашем новом Юмын сурт»
…Тӧтрӧт пуч йӱк йоҥгалте…Лектыч
Ош Юмын сурт гыч вич-куд еҥ.
Кученыт нуно лӱмегожым
Да кайышт шикш ден тӱтырен.
Шоктен Тӱҥкартын йоҥго йӱкшӧ:
«Кушеч, Осалвий, толынат,
Тушкак тышечын, сурт гыч, кае –
Огеш лий тыште вер тылат»
Вара Эшмет ойлаш тӱҥале,
Эн тӱҥ омса дек тольычат:
«Пошкудо…Родо…Марий калык…
Мый вӱчкалтем чыладамат
Ош Юмын суртым почмо дене!
Кеч шукын ыльыч торешат,
Кеч колышт йолташнат тыгодым,
Ме тудым чоҥышна садак.
Кӧ мыланна ӱшаныш – Тау!
А кӧ колен - тек сай мала …
А кӧ чоҥен гын тудым – Тау!
Чонанже - тек кумал ила!
Ом уж, Арсут, Регежым…Кушто?
Кумалме годым мурышаш…» -
«Шукерте огыл тыште ыле…
Ала мылам кычал каяш?..
Овоч, тый мыйым ит йомдаре…
Регежым мый кычал каем…
Почмашышке вараш кодеш гын,
Кертеш радамже шаланен» -
«А ынде мут Токтар йолташлан –
Пайремын эн тӱҥ еҥжылан.
Кугу Мушкеш пиалым мушо
Уста, чолга марий еҥлан.
Ош Юмын суртшым – ты полатым,
Ом шойышт, тудо сӱретлен.
Шкежат чоҥаш полшен манам гын,
Ӱшанеда тидлан, шонем.
А ынде мый ӱжам Токтарым
Иктаж шомакым каласаш.
Вашлийына, кыралын совым?
Мут тыланда, Токтар йолташ.» -
«Пайрем ден, родо марий-шамыч!
Чылан тӱҥ еҥ те улыда.
Мый кумыл нӧлтын, лийжак манын,
Полшаш тӧчальым тыланда.
Мый куанем: ынде марийын
Лач шкенжын уло Юмын сурт.
Йӱр деч, лум деч, шолем деч лӱдын,
Ок кае отыш, огеш курж.
А отыш кайымыже шуэш гын,
Посна кумалмыже еш ден -
Кумалже Юмыланна порын
Тыштат, туштат… да погынен.
Чыла вере йодса пиалым
Ешлан да пӱтынь калыклан…
Тек кавана лиеш оярле,
Да кече модшо чылалан!» -
« А ынде «Тау, Юмо!» мурым
Пайбердын ӱдыржӧ мура!» -
«Эшмет изай, Арсутшо кушто?
Ок кол гын, тудо чот сыра…» -
«Толеш-толеш, нигуш ок кае…
Ит ойгыро…Ит лӱд – мурал…
Ужат мыняре калык толын?!» -
Йоҥгалте ӱдыр йӱк шыман:
«Тау,Юмо, пӱрышыч
Мландым да кавам.
Тау, Юмо, пӱрышыч
Вӱдым да кожлам.
Ош марийын уло
Шкенжын шерге вел –
Пеш поян кундемже,
Сылне Уилем.
Тау, Юмо, саклышыч
Йоммо деч мемнам.
Тау, Юмо, саклышыч
Йырнык деч чоннам.
Ош марийын йӱкшӧ
Утыр-утыр раш,
Йоҥгыдын, куатлын
Йоҥгалтеш тораш.
Поро, Юмо, порак лий:
Патыр ушым пу.
Поро, Юмо, порак лий:
Кӧргывийым пу.
Тек шем ойгын ӱмыл
Ынже воч шинчаш
Да марийын ӱмыр
Лийже курымаш!»
Овочым калык рӱж вашлие…
Вӱчкалтыш тудым Эшметат…
Омсам карт Юмын суртыш почо…
Еҥ-шамыч ыреслен пурат.
Пураш тӱҥалме годым суртыш
Эшмет Арсутым ужылда -
Регежын эргыжлан – Пешсайлан
Тыгела шыпак шижтара:
«Тый Юмын суртышко ит пуро…
Полатым оролаш кӱлеш…
Чоян да шекланен йыр коштса –
Шижам мый: мо-гынат лиеш»
А калык Юмын суртыш пурыш,
Да сайын чучо чонжылан:
Ончат, тӱслат, шӱлашак сае…
Чылан кумалыт Юмыштлан.
Карт калык ончыко лектеш да,
Кид ден чурийжым ниялтен,
Кумалтыш мутым, кумыл нӧлтын,
Ойла чыламак авалтен:
«Мый кызыт тыланда Регежын
Ик мурыжым мурен пуэм.
Ок керт пайремыш тудо толын –
Но чонжо дене мемнан ден.
«О поро Юмо – поро Пӱрышӧ!
Тый пӱренат шочаш-кушкаш.
Тугеже марийлан тый пӱрӧ
Тӱняште порынак илаш.
Кид-йолжо тек модеш пашаште,
А ушыжо лиеш яндар,
Ваш-ваш шотлалышт рвезе-шого…
Да кавана лиеш ояр.
О поро Юмо – поро Пӱрышӧ!
Марийлан пуэнат чыла:
Усталыкым, йӱлам да йылмым…
Лавыра деч сакле шӱм-чоннам!
Лиеш ма тыныс але акыр,
Марий дек мелын тые лий.
Илалже ош кават йымалне
Марий тӱжем-тӱжемле ий!»
Но кенета аяр волгенче
Волгалтыш Юмын суртым «йолт»
Да тунамак, йӧршеш воктенак,
Рашкалтыш кӱдырчӧ пеш чот.
Кожганышт, кӱрылтӧ кумалтыш,
Да шоктыш шучкын: «Йӱлена-а-а!»
А Юмын суртшо тидын годым
Авалтын тул ден сирала.
Омсашке уло калык тӧрштыш,
Кӧ кӧм сеҥа, шортеш, кара –
Эҥер вӱд пуйто пӱялалте –
Да корно ончык петырна.
Мардеж нӧлталте, пӧрт гыч пӧртыш
Тул йылмым тудо кышкылтеш…
Але вара Эшмет илемыш
Тыге вашке мучаш толеш?
Эшметше кушто? А Токтарже?
Тулешак ышт йом гын, йӧра.
А йӱр кеч йӱрын, Юмын суртшо
Йӱлен, пудештын, ялт чыра.
Иленыт нуно!.. Угыч-угыч
Пуреныт еҥым утараш.
Йочам нумалын лукмыж годым
Эшмет верештын тул коклаш.
Туге-гынат ситеныс вийже
Лекташ уремышке садак,
Да йӧрлын, чылт тул меҥге семын,
Утарыме йочаж денак.
Токтар гын тул коклаштак йомо,
Йочажым утараш тӧчен:
Уремыш иктым, весым луктын,
А шкеже…чонаннек йӱлен.
«Мый огыл!..Кӱдырчын пашаже!...
Мый огыл!..» - шоктыш кенета:
Пешсай да рвезе-влак Арсутым,
Шӱкал-шӱкал, поктен кондат.
Пешсай мо лиймым, вигак шиже:
«О Юмо!.. Маша!.. Светозар...»,
Да тӧрштыш йӱлышӧ сурт кӧргыш…
Шонен мо кучалтеш тынар?
Арсутым Эшмет дек намийышт,
А тудыжо колаш киен:
Шинчам ок поч, шӱла пеш йӧсын…
Коваштыжак пеш чот йӱлен.
«Теве кӧ Юмын суртыш тулым
Чыкен, да илемна йӱлен!» -
«Мый огыл!.. Кӱдырчӧ, манамыс,
Лач Юмын суртым рашкалтен!..»
Арсут ӱмбак кержалте калык:
Кӧ кузела моштен – кырен;
А тудыжо «Мый огыл!» манын,
Ӧрт лекшашла чот кычкырлен.
Эшметын ватыже чот шортын…
Чот шортын улшо калыкат…
Маска коям йыгеныт капыш…
Да сӧрваленыт Юмымат…
Пикас Арсут ӱмбак ончале:
Ала сыраш, ала уке?
Туге чот жалын тудо койын –
Нимомак ыш керт пелештен.
Арсут пелештыш шкеже, шортын:
«Пикас…Пикас…Нелеш ит нал…
Йӧратенам... Санден тыге мый…
Пеш чотшак мыйым ит каргал…»
Арсутын намысше помыжалте,
Чон шӱртым кӱрльӧ шарнымаш:
Шоген воктенже изинекак
Чот йӧраталме ӱдырамаш.
Эшмет эсогыл жалын чучо –
Кузе марий верч колянен!
Санденак, очыни, Пикасше
Лач иктым, тудым, йӧратен?
Ала лач тудынак, Арсутын,
Шке верч тыршалмыже конден
Пикаслан, Эшметлан шем ойгым
Да калыкшым ойгандарен?
Эшмет пыкше шинчажым почо –
Чыташ огеш лий кап йӱла…
Арсут титакшым рашак шиже
Да Эшметлан тура ойла:
«Эшмет, тый умыло…Мый огыл…
А кӱдырчӧ перен, Эшмет…» -
«Ит шойышт!.. Тулым чыкыметым
Ме шкеак ужынна…Эше
Утлаш тӧчен тый куржыч купыш…
Ме тыйым шуктышна кучен!» -
«Арсут…Палем мый тыйым сайын…
Кеч кызыт ойло, чон кочде…
Ит пуро языкыш, йодам мый…
Тый Юмын суртым мыйын верч
Йӱлалтенат?» Арсут айманыш:
«Чын, тыйын верч…Чын!.. Карге кеч!» -
«Осал пашам ыштен кертмет деч
Эре мый лӱдын иленам…» -
Пикас пелештыш: «Титакетым
Мый ом кудалте нигунам!» -
«Ит лӱд, Арсут, тый каргымем деч –
Куатше тудын пеш шагал.
Лӱд калыкын налятше дечын!
Каргаш так тудо ок тӱҥал!»
Эшмет шыпланыш… Юж ок сите…
Шӱлалтыш… Да пыкше ойла:
«Ешарыза элнан куатшым…
Марий лач тыште илышаш…
Эл уло гын… Йоҥга гын лӱмжӧ…
Ила тугеже ош марий…
Аралыза…Келшен илалза…
Посна… Шкет-шкет… Виян от лий…
Ик патырым темдалыт…Весым…
Да калык тӱҥалеш лӱдаш,
Да савырна пинегыш калык…
Тыгайым куштылго сеҥаш!
Коден каяш тендам пеш йӧсӧ…
Келшен ик ешла илыза…
Тунам гына те илышланда…
Еҥ огыл!.. Лийыда оза!
Пикас… Мотор ватем…Сай иле…
Лач тыйым вел йӧратенам…
Ачам-авамла… Калыкемла
Тый вийым пуэнат мылам…
Могай пиал ты ош тӱняште
Шочаш да куанен илаш…
Шке шочмо-кушмо калыкетлан
Ӱшанле эргыжла тыршаш…
Чеверын…Юмо сакле…» - Эшметын
Шинчажым петыра чора…
«Ит кай, Эшмет!.. Йодам, ит кае!» -
Пикас чон йӧсын кычкыра.
Да тунамак Арсут ӱмбаке
Кержалте калык, чот сырен,
Да, мо логалын тудын дене,
Вӱран ора лиймеш кырен.
« Ово-о-ччч? Колат мо мыйым тые?
Тый ыжыч йӱлӧ дыр, О-во-оччч?
Мый арален шым шукто тыйым…
Мылам ит сыре тый, Ов-о-оччч…»
…Илем йӱлен, ик-кок пӧрт огыл –
Чыла оралте, Юмын сурт…
Теве куш шуктыш калыкетым
Шке верчын тыршымет, Арсут!
Пешсайын эргыжым монденыт…
Коеш когарже сайынак…
Саклен коден Эшметак тудым?
Я Юмо арален шкежак?
Аваже - Маша кушко лийын?
Пешсайже йӱлыш мо кычал?..
Чынак мо тул коклаште йомыч?
Кӧ чамана изи йочам?
«Чей этот сын?» - «Пешсая… Маши…
Родители сгорели все» -
Да йодшо еҥ рушла ешарыш:
«Тогда его беру к себе»
РЕГЕЖ КОЛА
«Ой, Юмо-суксо!.. Мом колам мый?...
Илемыште лӱшкен аяр*?..
Мария ден Пешсай йӱленыт?
А эргышт кушто?.. Светозар…
Мыняр еҥ тул коклаште йомо:
Эшмет, Токтар…Чонем шортеш…
Але вара марий илемыш
Пич акыр саманак толеш?..
Ой, пудештеш шӱмем!.. Ок чыте…
Пикелык, кумыжым** пу-ян:
Корен кодем кеч тиде шучкым -
Лудаш эрласе тукымлан…
*Аяр - пожар
**Кумыж – береста
Чыташ ок лий – коршта шӱмемже,
Вӱрж дене пуйто шуркалат…
Могае языкемлан, юмо,
Орланымашым колтенат?..
Мый огыл мо тылат кумальым?
Суртетым шонышым чоҥаш?
Молан кум эргым шыч арале?
Тунар виян мо колымаш?..
А Юмын суртшо молан йӱлыш?
Тыяк рашкалтышыч? Я еҥ
Йӱлалтыш тудым?.. Ӱчым шуктыш
Шкаланже шке…ондак…сырен…