ВОПРОС №42 Беларусь у гады Першай сусветнай вайны
Абвастрэнне супярэчнасцяў паміж блокамі капіталістычных дзяржаў - Траістым саюзам (Германія, Аўстра-Венгрыя, Італія) і Антантай (Англія, Францыя і Расія) - за калоніі, рынкі збыту тавараў, крыніцы сыравіны і сферы ўплыву прывяло да першай сусветнай вайны, якая пачалася 19 ліпеня (1 жніўня) 1914 г. У вайну былі ўцягнуты 33 краіны з насельніцтвам 1,5 млрд чалавек.
З першых дзён вайны заходнія губерні краіны, у тым ліку беларускія, былі пераведзены на ваеннае становішча. У сувязі з гэтым ваенныя ўлады і губернатары атрымалі неабмежаваныя правы. Уводзіліся ваенна-палявыя суды. Без дазволу ваенных улад забаранялася распаўсюджванне газет і кніг, правядзенне маніфестацый, сходаў, забастовак. Праверцы на палітычную добранадзейнасць падлягалі ўсе чыгуначнікі. Згодна з загадам камандуючага Паўночна-Заходнім фронтам прадугледжваліся жорсткія меры ў адносінах да ўдзельнікаў забастовак на чыгунцы.
Удзел Расіі ў вайне адпавядаў інтарэсам буржуазіі і дваранства. Яны разгарнулі ў краіне шавіністычную прапаганду. У першыя дні вайны на Беларусі прайшлі "патрыятычныя" маніфестацыі, сходы, малебны, збіраліся грошы на "абарону айчыны". Асобую "ініцыятыву" па зборы сродкаў сярод насельніцтва па загадзе ўлад праявілі земствы. Дэпутацыя дваранства і гарадской думы перадала Мікалаю II пры наведванні ім у кастрычніку 1914 г. Мінска 30 тыс. руб. на "патрэбы вайны". Шавінізм ахапіў не толькі памешчыкаў і буржуазію, але і частку рабочых, інтэлігенцыі, вучнёўскай моладзі і асабліва сялянства. На сацыял-шавіністычныя пазіцыі сталі эсэры, меншавікі, бундаўцы. Бальшавікі выступалі супраць вайны. Яны заклікалі да ператварэння імперыялістычнай вайны ў вайну грамадзянскую. Асудзіла вайну газета беларускага нацыянальнага руху "Наша ніва".
У пачатку вайны Расія паспяхова пачала ваенныя дзеянні на Заходнім фронце. Па патрабаванні Францыі, якая была пад пагрозай акупацыі нямецкімі войскамі, дзве рускія арміі пачалі наступленне ў Прусіі. Адначасова Расія захапіла Галіцыю. Аднак становішча на Заходнім фронце к восені 1914 г. пагоршылася ў сувязі з тым, што сюды Германія перакінула значныя ваенныя сілы з Францыі. Пруская наступальная аперацыя дзвюх рускіх армій закончылася паражэннем. У 1915 г. Германія пачала актыўнае наступленне з мэтай хуткага разгрому Расіі. Летам рускія войскі былі выціснуты з Галіцыі. Нямецкае камандаванне планавала акружэнне арміі ў Польшчы.
Ваенныя дзеянні на Беларусі пачаліся ў жніўні 1915 г. Да пачатку верасня руская армія пад пагрозай акружэння вымушана была пакінуць значную частку яе тэрыторыі. У сувязі з гэтым стаўка Вярхоўнага галоўнакамандуючага была пераведзена з Баранавіч у Магілёў. 9 верасня нямецкія войскі прарвалі фронт у раёне Свянцян. Руская армія спыніла наступленне немцаў у пачатку кастрычніка 1915 г. Фронт стабілізаваўся на лініі Дзвінск - Паставы - Смаргонь - Баранавічы - Пінск. Безвынікова закончылася спроба рускай арміі ў сакавіку, а таксама ў чэрвені - ліпені 1916 г. прарваць фронт у раёне возера Нарач і Баранавіч. У ходзе баёу на Беларусі руская армія панесла вялікія страты. Толькі ў нарачанскай аперацыі было забіта, паранена і захоплена ў палон звыш 90 тыс. чалавек.
Немцы акупіравалі 1/4 частку Беларусі, дзе жыло да вайны амаль 2 млн чалавек. Захопленая тэрыторыя была ўключана ў склад так званай "зямлі Обер-ост". Насельніцтва цярпела масавыя грабяжы, якія нярэдка заканчваліся падпаламі дамоў, забойствамі людзей. У жыхароў Гродна немцы запатрабавалі 10 тыс. руб. у якасці кантрыбуцыі. Дзейнічала жорсткая сістэма розных падаткаў, прымусовых работ, штрафаў, рэквізіцый. Насельніцтва ва ўзросце ад 16 да 60 гадоў плаціла падушную подаць. Абсталяванне прамысловых прадпрыемстваў, працаздольнае насельніцтва, сельскагаспадарчыя прадукты, жывёла, лясныя багацці Белавежскай пушчы вывозіліся ў Германію. Нямецкія ўлады планавалі каланізаваць і германізаваць мясцовых жыхароў шляхам перасялення немцаў на захопленыя землі. Пашыралася дзейнасць каталіцкага касцёла, адкрываліся прыватныя нямецкія школы, у астатніх школах уводзілася нямецкая мова.
Цяжкае сацыяльна-эканамічнае і палітычнае становішча склалася і на неакупіраванай тэрыторыі Беларусі. У час наступлення кайзераўскіх войскаў тысячы людзей кінуліся на ўсход. Групы бежанцаў немцы пастаянна абстрэльвалі і бамбілі. Адступаючая руская армія часта прымушала жыхароў пакідаць свае населеныя пункты. Перш за ўсё падлягала высяленню мужчынскае насельніцтва ад 15 да 45 гадоў. Шмат бежанцаў, якія не мелі сродкаў, каб рухацца ў глыб краіны, заставаліся ў прыфрантавой паласе. У Мінскай і Віцебскай губернях у канцы 1915 г. іх налічвалася 247 тыс. Дапамога, якая аказвалася бежанцам з боку саюзаў земстваў і гарадоў, Чырвонага крыжа, была недастатковая. Бежанцы гінулі ад холаду, голаду і эпідэмій. Цывільныя і ваенныя ўлады выкарыстоўвалі бежанцаў як танную рабочую сілу.
Насельніцтва прыфрантавой паласы выконвала цяжкія ваенныя павіннасці: рамонт дарог, пабудову мастоў, ахову чыгуначных ліній і інш. У адной Мінскай губерні ў перыяд з чэрвеня 1915 г. па жнівень 1916 г. у капанні акопаў удзельнічала звыш 219 тыс. мужчын і жанчын. Маштабы абарончых работ былі такімі вялікімі, што для іх выканання ваенныя ўлады вырашылі мабілізаваць на Заходні фронт 100 тыс. чалавек з некаторых раёнаў краіны. Так, з Сібіры ў Оршу ў жніўні 1916 г. прыбыла першая партыя кітайцаў.
Вайна нанесла вялікія страты сельскай гаспадарцы Беларусі. Пасяўныя плошчы ў неакупіраваных паветах скараціліся ў 1914-1917 гг. на 1э,6 %, пагалоўе жывёлы зменшылася на 11,4 %. З беларускай вёскі было мабілізавана больш паловы працаздольных мужчын. Шмат часу і сіл у сялян забіралі ваенныя павіннасці. За нявыхад на абарончыя работы селяніну пагражалі штрафы і турэмнае зняволенне. Шматлікія рэквізіцыі хлеба, фуражу, свойскай жывёлы садзейнічалі росту гаспадарак, у якіх не было кароў і коней. У вёсцы хутка ішоў працэс расслаення сялян. У гады вайны спынілася ўтварэнне хутарскіх і адрубных гаспадарак, ішло разарэнне існаваўшых. Толькі Віцебскім аддзяленнем Сялянскага банка ў студзені 1915 г. былі прададзены 333 хутарскія ўчасткі. Істотныя змены адбыліся і у памешчыцкай гаспадарцы. У ёй востра адчуваўся недахоп рабочай сілы. Таму ваенныя ўлады прымушалі сялян, бежанцаў і салдат працаваць у маёнтках. Увядзенне ў Расіі ў канцы 1914 г. "сухога закону" прывяло да заняпаду вінакурства, а гэта ў сваю чаргу садзейнічала скарачэнню вытворчасці прадукцыі жывёлагадоўлі, пасеваў бульбы, асабліва ў Мінскай губерні. Ва ўмовах вайны некаторыя памешчыкі аддавалі свае землі ў арэнду, частка з іх разаралася.
У цяжкім становішчы знаходзілася і прамысловасць Беларусі. Многія фабрыкі і заводы з-за адсутнасці паліва, сыравіны, попыту на прадукцыю скарачалі сваю вытворчасць, закрываліся. Колькасць цэнзавых прадпрыемстваў у гады вайны зменшылася на 65 %. Разам з тым існаваўшыя і створаныя ваеннымі ведамствамі, саюзамі земстваў і гарадоў прадпрыемствы, якія выконвалі ваенныя заказы, хутка павялічвалі прыбытак. У той час выпуск цывільнай прамысловасці Беларусі складаў усяго 12 -16 % даваеннага ўзроўню. Адбыліся якасныя і колькасныя змены ў складзе рабочых. Большасць іх (58,4 %) складалі падлеткі і жанчыны. На прадпрыемствы прыйшлі выхадцы з дробнабуржуазных слаёў горада і вёскі, а таксама кваліфікаваныя рабочыя, мабілізаваныя з прамысловых цэнтраў краіны для работы на армію. Адбывалася канцэнтрацыя пралетарыяту. На прадпрыемствах цэнзавай прамысловасці з колькасцю працуючых звыш 100 чалавеку 1917 г. налічвалася 62,4 % рабочых, у той час як у 1913 г. - 49,5 %.
Скарачэнне сельскагаспадарчай і прамысловай вытворчасці, разруха на транспарце, казнакрадства, спекуляцыя прывялі да вострага недахопу тавараў народнага ўжытку, росту цэн. На пачатак 1917 г. пакупная здольнасць рубля знізілася да 27 кап. Цэны на харчовыя прадукты і адзенне з 1913 па 1917 г. узраслі ў 5-8 разоў. Для пакрыцця расходаў на вайну царскі урад толькі за два гады вайны павялічыў прамыя падаткі на 43 %, ускосныя - на 54 %. Асабліва цяжкія ўмовы жыцця склаліся ў гарадах, якія былі перапоўнены вайскоўцамі, бежанцамі і беспрацоўнымі. Не хапала жылля, транспарту, рабочых месцаў, востра адчуваўся харчовы крызіс. Становішча рабочых у гады вайны значна пагоршылася. На прадпрыемствах павялічваўся рабочы дзень, уводзіліся звышурочныя работы, дзейнічала шырокая сістэма штрафаў. Сярэдняя заработная плата рабочых Беларусі была меншай за агульнарасійскую на 47,6 %. Праца на прадпрыемствах, якія выконвалі ваенныя заказы, разглядалася як "спецыфічны від вайсковай службы". Таму ўдзельнікі забастовак накіроўваліся на фронт у штрафныя роты.
Рабочы рух на Беларусі у гады вайны не набыў такога размаху, як у прамысловых цэнтрах Расіі. Больш таго, напярэдадні лютаўскай рэвалюцыі ён амаль спыніўся. Да сакавіка 1917 г. вядомы 34 стачкі, 32 з якіх насілі эканамічны характар. За гэты перыяд адбыліся 202 сялянскія выступленні. Разам з традыцыйнымі формамі сялянскага руху з'явіліся новыя - адмаўленне ад выканання ваенных павіннасцяў і прымусовых ваенных работ, супраціўленне рэквізіцыям і інш.
Паражэнне рускай арміі, цяжкія ўмовы франтавога жыцця садзейнічалі росту антываенных настрояў сярод салдат. Да сакавіка 1917 г. з Заходняга фронту дэзерціравала 13 648 салдат. За гэты перыяд адбылося звыш 60 салдацкіх хваляванняў. Самым буйным выступленнем салдат на Заходнім фронце і Беларусі з'явілася паўстанне 4 тыс. салдат і матросаў на гомельскім размеркавальным пункце ў кастрычніку 1916 г. Паўстанне было задушана ваеннай сілай,
Ва ўмовах ваеннага становішча на Беларусі левыя партыі не праяўлялі палітычнай актыўнасці. Эсэры засяродзілі ўвагу на рабоце ў крэдытных таварыствах і спажывецкай кааперацыі. Бундаўцы займаліся аказаннем дапамогі бежанцам і беспрацоўным. Бальшавікі, якіх была нязначная колькасць, пры магчымасці праводзілі агітацыйна-прапагандысцкую работу сярод насельніцтва і салдат Заходняга фронту. З канца 1914 г. пачаў дзейнічаць Палескі камітэт РСДРП, які быў разгромлены перад пачаткам вайны. У Мінску летам
1915 г. узнікла латышская сацыял-дэмакратычная група. У арміях Заходняга фронту дзейнічала звыш 30 бальшавіцкіх арганізацый. Аднак адзінай партыйнай арганізацыі бальшавікоў у Беларусі ў той час не было.
У гады вайны склаліся неспрыяльныя ўмовы для развіцця беларускага нацыянальнага руху. Частка яго ўдзельнікаў вымушана была пакінуць Беларусь. Перасталі друкавацца беларускамоўныя газеты і кнігі. У жніўні І915 г. спынілася выданне газеты "Наша ніва". З 1915 г. у Вільні пачаў дзейнічаць Беларускі народны камітэт, які выказваўся за незалежнасць Беларусі і Літвы і адраджэнне Вялікага Княства Літоўскага. Створаная ім для практычнага вырашэння гэтай задачы "Канфедэрацыя Вялікага Княства Літоўскага" па аб'ектыўных і суб'ектыўных прычынах распалася. Пытанне аб незалежнасці беларускага народа дзеячы Беларускага народнага камітэта ўздымалі ў 1916 г. на Стакгольмскай і Лазанскай канферэнцыях народаў Расіі.
Ідэю незалежнасці Беларусі прапагандавала на сваіх старонках і газета "Гоман", якая выходзіла ў Вільні пад рэдакцыяй
ВОПРОС №43 Установление Советской власти на Беларуси
Неспособность Временного правительства решать задачи демократической революции, непоследовательная политика правящих партий привела их к политическому банкротству. В этой ситуации в ночь с 24 на 25 октября 1917 г. в Петрограде победило вооруженное восстание рабочих и солдат. Вечером 25 октября начал работу II Всероссийский съезд Советов, в котором участвовал 51 делегат от Беларуси и Западного фронта. 26 октября Съезд объявил о свержении Временного правительства и переходе власти в руки Советов, принял декреты о мире и земле, сформировал рабоче-крестьянское правительство - Совет Народных Комиссаров во главе с В.И. Лениным.
Получив весть о победе вооруженного восстания в Петрограде, исполком Минского Совета издал приказ № 1, в котором объявил о переходе в городе власти в руки Советов рабочих и солдатских депутатов. По его решению из городской тюрьмы было освобождено более 1тыс. политических заключенных, из которых был сформирован Первый революционный полк имени Минского Совета. На сторону революции перешли два запасных пехотных полка общей численностью 5 тыс. человек. Минский Совет послал своих комиссаров на вокзал, почту и телеграф, в штаб Западного фронта, взял под охрану другие важные объекты и учреждения. 27 октября был создан Военно-революционный комитет Западного фронта. В него вошли А. Мясников (председатель), В. Кнорин, М. Колманович, К. Ландер, В. Фрейдман и др.
В этот же день бундовцы, правые эсеры и меньшевики создали в Минске свой орган - «Комитет спасения революции» во главе с меньшевиком Т. Колотухиным. Комитет не признал советской власти и выступил за сохранение Временного правительства, необходимость выборов в Учредительное собрание и его созыв. Вооруженной опорой комитета стала вторая Кавказская дивизия, части польского корпуса генерала Довбур-Мусницкого и другие воинские подразделения. Имея перевес сил, Комитет спасения революции 27 октября потребовал от Минского Совета передачи ему власти в городе. Большевики вступили в переговоры и достигли компромиссного решения. Комитет взял на себя обязанность не посылать войска в Петроград и Москву для подавления революции, а Минский Совет признал его власть в городе. Одновременно большевики активизировали агитацию среди солдат. Советскую власть поддержали съезды армейских комитетов. В ночь с 1 на 2-е ноября 1917 г. в Минск прибыл специальный поезд и подразделения революционно настроенных солдат. Они взяли под охрану Минский Совет. Комитет спасения революции был ликвидирован.
Вечером 2 ноября в городском театре состоялось собрание Минского Совета с участием представителей солдатских и фабрично-заводских комитетов. Оно одобрило разработанные Революционным комитетом мероприятия по осуществлению декретов II Всероссийского съезда Советов и установлению советской власти в Минске. В конце октября - начале ноября советская власть мирным путем победила в большинстве городов неоккупированной немцами территории Беларуси.
В более сложных условиях проходила борьба за установление советской власти в Могилеве. Вокруг находившейся здесь Ставки верховного главнокомандования группировались контрреволюционные силы. Генералитет отказывался признать новую власть. Лидеры правых эсеров и меньшевиков хотели сформировать здесь другое правительство во главе с В. Ерновым. Их планы разделяли Всероссийский комитет, Могилевский Совет и Исполком губернского Совета крестьянских депутатов. СНК направил в Могилев отряды матросов и солдат из Петрограда, Минска, Орши, Гомеля во главе с новым Верховным главнокомандующим, прапорщиком Н. Крыленко. 18 ноября Могилевский Совет был вынужден признать советскую власть и создать в городе ВРК, к которому перешла вся власть и контроль над Ставкой. 20 ноября Ставка была окружена войсками и ликвидирована.
Относительно легкая победа революции в Беларуси объясняется тем, что все надеялись на разрешение вопросов о мире и земле. Поэтому на выборах в Учредительное собрание, состоявшихся 12-19 ноября, по белорусским избирательным округам перевес получила партия большевиков. Из 56 депутатов 30 были большевиками, 22 - представляли эсеров и 4 принадлежали к другим партиям.
В ноябре 1917 г. в Минске состоялись съезды Советов рабочих и солдатских депутатов Западной области, III съезд крестьянских депутатов Минской и Виленской губерний и II съезд армий Западного фронта. Все они приняли резолюции в поддержку Советской власти и высказались за создание единой системы Советов как органов государственной власти. 27 ноября 1917 г., избранные на съездах исполкомы и фронтовой комитет объединились и создали областной исполнительный комитет Советов рабочих, солдатских и крестьянских депутатов Западной области и фронта (Облисполкомзап), председателем которого был избран большевик М. Рогозинский. Облисполкомзап сформировал и исполнительный орган власти - Совет Народных Комиссаров (СНК) области и фронта. Председателем СНК был утвержден К.И. Ландер, комиссаром военных дел - А.Ф. Мясников, внутренних дел - К.И. Ландер, продовольствия - М.И. Колманович, финансов - И.П. Феденев, по национальным делам - С.И. Берсон, земледелия - Н.М. Дайнеко, труда - И.Я. Алибегов, торговли и промышленности - В.М. Фрейдман, юстиции - В.С. Селезнев, социального обеспечения - В.И. Краснов. Советы Витебской и Могилевской губерний Обисполкомзапу и его СНК не подчинялись, так как не участвовали в его создании.
До февраля 1918 г. большевики в основном завершили создание органов Советской власти, ликвидировав старый аппарат - городские думы, управы, земства и другие. Их функции взяли на себя Советы. Новая власть стремилась удовлетворить социальные интересы трудящихся масс. Устанавливался рабочий контроль за деятельностью всех предприятий. На основе Декрета о земле к началу 1918 г. было конфисковано около 13 тыс. помещичьих имений и роздано крестьянам 1655,8 тыс. десятин земли, что дало возможность крестьянам на 33% увеличить свое землепользование. Распределением земель занимались земельные отделы Советов. Коллективные хозяйства создавались преимущественно в бывших помещичьих имениях и объединяли главным образом бедняков и батраков. Это, как правило, были коммуны или товарищества по совместной обработке земли. Вводился 8-часовой рабочий день, страхование рабочих, налаживалось бесплатное медицинское обслуживание. Было введено бесплатное обучение, ликвидировалась неграмотность.
Важнейшим и неотложным был вопрос о прекращении войны. ВРК Западного фронта договорился с командованием германских войск начать переговоры о мире. Переговоры начались 20 ноября в местечке Солы (15 км от Сморгони). Подписанный договор вступал в силу с 12 часов 23 ноября 1917 г. сроком на два месяца до 24 января 1918 г. С этого момента прекращались военные действия на всем фронте от местечка Видзи до реки Припять. Это ускорило мирные переговоры правительственных делегаций, которые начались 20 ноября 1917 г. в Брест-Литовске. 2 декабря советской делегацией был подписан договор о перемирии, а потом начались мирные переговоры.
На переговоры прибыла также белорусская делегация в составе С. Рак-Михайловского (председатель), И. Середы и А. Цвикевича, а также польская делегация. Троцкий согласился признать полномочия украинской делегации, поскольку Украинская Народная Республика была признана в декабре 1917 г. Советским правительством, но выступил против участия в переговорах представителей Беларуси и Польши, как непризнанных Советским правительством. Поэтому белорусские делегаты присутствовали на конференции как советники украинской делегации.
Мирный договор с Германией был подписан 3 марта 1918 г. По его условиям от России отделялась Курляндия, Литва, Лифляндия, Эстляндия и часть Беларуси. Украина и Финляндия признавались самостоятельными государствами. Советская Россия обязана была демобилизовать армию и флот, признать договор Центральной Украинской рады с Германией и ее союзниками, подписать мирный договор с Радой и определить границу между Россией и Украиной.
Брестский мир формально завершил участие России в первой мировой войне. Интересы Беларуси не были учтены. Территория Беларуси была поделена по линии Двинск-Светяны-Лида-Пружаны -Брест. Немцы ориентировались на создание «малой Литвы» с присоединением к Литве части белорусских территорий, в том числе Виленщины и Гродненщины. Земли на юг от Полесской железной дороги передавались Украинской Народной Республике.