Тас тҮрмені жарып шыҚҚан тарлан сӨз 11 страница

Шанадан ауып қалмауым үшін барынша қорғап, дәл қасыма отырған нағашыма бір қарамай мелшиіп отыра бердім мен. Көз алдымнан Камал тәтем кетпеді. Шаңқиған ашық күн қармен шағылысып, шана екпінімен суық жел ұйытқып бұқтыра түсті, бұқсам да тігіле қараймын Камалға. Жылап тұрып "бері келші!" дегендей қос қолын жаяды маған. "Алыс қалдың ғой, тәтетай!.. Бара алмаймын ғой енді!" Мен қысыла қарадым шешеме, ол да төмен қарап алып үнсіз егіліп отыр екен. Салысының шалғайы мен омырауының бәрі су. Әйелдердің көз жасы не деген көп, құдай тағала бұл жағын аямай ақ берген екен...

– Анау – Көктұманың тауы, Бақты, – деді нағашым. – Шәуешек соның шығыс жағында.

Шешем екеуміз де қарадық. Біз соның теріскейін көріп, Тарбағатайға қарай өрлеп барамыз. Біздің барып орналасып, қар кеткенше тұратын жеріміз – Тарбағатайдың тағы бір қойнауындағы "Саз" деген қалашық екен. "Онда да бір Камал бар, соны сүйесің" деп шешеме Қабыкен айтқан, бізге қараңғы – суық бойжеткен мен оның нағашымды Жамалдан тартып әкеткен жесір шешесі сол Сазда дейді. Біз сонда келе жатырмыз. "Бұл тәтең ыңғай орысша оқиды, кітап-дәптерлері өте әдемі, суреті көп, соны көресің!" деп нағашым маған оны көпірте мақтаумен, маған оны "тәте" етіп телумен болды, мен ұйықтап қалыппын. "Дыр... ыр" деген Қабыкеннің дауысынан оянып, көзімді ашып алсам, түн екен, екі-үш терезелі биік үйдің алдына келіп тоқтаппыз. Қабыкен шанасын босатып алып, басқа жаққа жүріп кетті. Мен шешемнің артынан дірдектеп, қобалжи кірдім сол үйге. Үй іші де, адамдары да жат көрінді. "Орысша" әдемі киінген жіп-жіңішке ақ сұры бойжеткен келіп, менің малақайымды, мақталы бешпетімді шешіндірді, тығыршықтай семіз, төртпақ ақ қатын шешемнің алдынан шығып, Биғайшаны қолына алды. Үйлері де аппақ кіршіксіз, менің көріп келген үйлерімнен бүтіндей басқа, үй жиһазы мол болмағанымен үлкен байдың үйі тәрізді сәулетті көрінді. Өзіміз жол бойыңда түсіп шай ішіп, тынығып шыққан орыстардың үйіне көбірек ұқсайды. Мұнда да жуан бөлке пісіретін. Аузы арандай ашылған үлкен меш бар екен.

Жуан әйел жуан бөлкені кесек-кесек қойып, самаурыннан шай құйды. Қызы тарелкемен қант-кәмпит әкеліп қойды. "Осыншалық жуан бөлке жеп жүріп, неліктен жіңішке болып қалды екен" дегендей мен оған көзімнің астымен ұрланып қарап қойып отырдым. Ұялыс па, тартыныс па, жек көргендігім бе білмеймін, қарным ашып келсе де аз жеп, шайды анда–санда бір ұрттап шешеме тығыла отырдым. Бөлке мен кәмпитке тамсанып ішегім шұрылдаса да, өзімнен-өзім қатты шектелдім. Шешем де сөйлемей қою сүтті шайды тартып отыр. Жуан әйел мен қызы маған қарай берді:

– Сіз айтқан әлгі үндемес балаңыз осы шығар? – деп сұрады әйел нағашымнан. – Ұялшақ екен.

"Саған бала болсам-ау, енді" деген оймен түйіле қалдым.

– Же, суықтан келдің ғой, көп же, – деп алдыма бөлкені жақындата берді. – Ей, Мәкен, қасына келіп отыршы, қайсысың көп жейді екенсіңдер, көрейік!

Қызының аты Мәкен екен. Ол менің қасыма келіп отырды да, үнсіз күлімсіреп алдыма кәмпит қойды. Бастамашы болмақ секілді. Бөлке мен кәмпитті өзі де күйсей бастады. "Сен әдетте былай жесең ғой, дәл мұндай жіңішке болмас едің" деген ой келді маған. Оның "қулығын" біліп қойсам да еліктеп жеуге кірістім. Аш адам мен тоқ адамның тамаққа деген "махаббаты" бірдей болмайды. Біреуі бар пейілмен құныға жесе, біреуі зорлана әрең жейді. Біреуі нанды дүниенің ең тәттісі деп қадіріне жете жұтса, біреуі дәм татусыз сезіп, әрең жұтады, біреуінің ішегі шуылдаса, біреуінің жүрегі айниды. Екеуміздің өзгешелігіміз сондай көп екен. Маған жегізу үшін шайнаңдай бергенімен оның жұтқаны аз болды да, мен шайнауым аз, жұтуым көп болғанын сезе қойдым, ар жағым айдаһардай тартқанын білдірмегім келіп, енді мен де шайнандауды көбейттім. Ол күліп жіберді:

– Мен жаңа ғана тойып алғанмын, – деп ұяндай қарап күлімдеді маған, – сен көп же!

– Мәкен, ол үндемей отырғанымен сенен қушыкештеу, – деді нағашым. Мәкеннің өзінше шайнаңдасам да бөлкеге көңілім ауып отырғанын біліп қойған қулығын мен мойындап ұялып қалып едім, –сен оған кітап берші! – деді нағашым тағы да, – қағазға қарай отырса көп жейді ол.

– Оқи ала ма! – деп жайнаң қақты Мәкен.

– Оқығанда қандай! Біздің жиендердің ішіндегі ең оқымыстысы осы кісі.

– Оқи алмаймын! – дедім мен төмен қараған бойымда. Қысылғанымнан тер бұрқ ете түсті. "Мәкен кітабын әкеліп оқы десе қайтпекпін» деген күдіктен шошына қарадым жан-жағыма.

– Неше жасқа келіп еді? – деп сұрады Мәкеннің шешесі. Менің шешем күрсіне жауап қайырды:

– Жетіде... Ағаларынан бірдеме жазып үйреніп жүрген.

Мәкен терезе алдынан бір кітабын алып маған ұсынды. Алсам да бетін ашып көруден ұялдым. Кітапты алдыма қоя салып, нан жеуге кірістім енді. Оқи алмай қалудың ұятынан, нан жеудің ұяты әлдеқайда жеңіл сияқты. Аузымды босатпауға тырысып, тықпалай бердім нанды. Кітапты Мәкеннің өзі алып ашты.

– Мынаны оқышы! – деді. Менің нан жесіме қарап тағы да күліп жіберді өзі. Тағы да біліп қойғаннан ұялдым.

– Шай ішемін! – дедім шешеме сыбырлап қана. Мен шешеме тығылған сайын, Мәкен де жақындай түсті. Шешем күбірледі маған:

– Кітап оқудан ұяла ма екен, оқи бер!

Көзімнің қиығымен қарасам Мәкеннің көрсетіп отырғаны "А" әрпі екен. Мен айта салдым.

– Ие, оқи алады екенсің ғой, тартынба!.. Мынау не? – деп "Б" сияқты бір әріпті көрсетті.

– Білмеймін.

– "Б" – деп атады Мәкен.

– "В" емес, балпаңның "Б-сы" ол емес! – дедім мен. Шешем күліп жіберді. Мәкен таңырқай қалды:

– Не дейді, тәте?!

– Бұл латынша үйреніп жүрген, – деп түзетті шешем, – сен орысшаны көрсетіп отырған шығарсың, Мәкен "В" әрпін көрсетті сонан соң.

– Балпаңның "Б-сы" осы! – дедім мен. Мәкен тағы да таңырқады:

– "Балпаң" деген не?

– Балпаңшы! – дедім мен. "Менің бабамды білмейтін бұл қандай адам" дегендей таңырқап қарадым. Шайын іше күлімсіреп отырған шешем енді қатты күліп жіберді. Оның көптен бері көңілді күлкісін естігенім осы еді, мен де жадырап көңілдене қалдым.

– Бабасының аты, – деп түсіндірді шешем Мәкенге, ата-бабалары мен нағашыларының атын жазып үйренген бұл.

– Мен нені айтып отыр десем! – деп Мәкен ұяла
сықылықтады. Күлкісі дәл Камал тәтемнің күлкісіндей екен.
Жалт қарап ұзақ қадалдым бетіне. Камал тәтемнен кішілеу,
орысша киімді, сопақша жүзі сұры... ұқсамайды екен! – қайтадан мұңайып төмен қарадым. Камал менің ұялғаныма
қарамай бауырына басып алып қатты сүйетін. Басымнан,
маңдайымнан сипап арқамды қаситын. Жоқ, бұл Камал
тәтемдей емес, менен өзі тартынып, өзі ұяла ма, иә, тәкаппар
ма, әйтеуір суықтау көрінді.

– Мен орысша оқимын, латынша білмейін, – деді Мәкен, – мен саған латынша кітап іздеймін, бірақ бұл жерде үш үйден басқа қазақ жоқ. Олардың оқитын баласы да жоқ.

– Мен оқуды білмеймін, латынша жазуды білемін, – дедім мен. Әлгіндей сұрай беру қатерінен құтылғым келіп айттым. Ол терезе алдынан дәптер мен қарындаш алып келді.

– Кәне, жазшы! – деді.

Әркім өз білгеніне жүйрік қой. Мен қорғанбай жаза бердім. Білгенімнің бәрін жазып болғанымда басымды бір-ақ көтердім. Лениннен бастап Марқаға келіп бір-ақ тоқтайтын бір үлкен "шежірені" Мәкен қолына алып, алдымен жазуымның әдемілігіне таңырқағандай мені мақтап қойды.

– Сен оқып үйренбей жазуды қалай білдің? – деп сұрады сонан соң, үлкендерден ұялғандай басын төмен салып, өте бәсең үнмен сұрады.

– Жаза бердім, жаза бердім, сонан соң білдім.

Бұл сөзіме Камал тәтемше мейірлене күлді ол енді. Мен тағы да телміре қарап қалдым. Оның "қулықсыз" ықыласпен жақсы көріп күлгенін жылы көз жанарынан байқағандаймын. Қоңырлау болғанымен мұның көзі де әдемі екен. Ол маңдайымнан тартына сипады да, алақанын желкеме қойды. Біреудің жақсы көргенін білсем, ұялшақтығым қатты ұстайтын әдетіммен мен енді тұқырып отырып қалдым.

– Сен менен зерегірек екенсің, – деді ақырын ғана, – талапты екенсің!.. Мен оқығалы үш жыл болды, әлі жақсы жаза алмаймын!..

Ол өзінің оқуға кешігіп, он үш жаста әрең түскенін де айтты. Соншалық "асыл киінген" бойжеткен қыздың ұялса да, өзін "жамандап" отырғанына, өзін менімен салыстыра сөйлеген қарапайымдылығына ішімнен жақындап, жақсы көріп қалдым оны: "ие, бұл да тәтем екен"

Осы кештен бастап-ақ оған үйір бола бастадым мен. Екі-үш күн өткен соң тіпті жақсы көрінді. Үлкендер не сөйлесіп, қандай көзқараста жүргенімен ісім болған жоқ. Ол қайда отырса мен де сонда, ол не істесе, мен де соны істейтін болдым. Ол таңертең мектепке кетіп, түсте қайтады. Ол келгенше мен де оқығансып, кітап-дәптерге қараумен боламын. Түске жақын далаға шығып, оның жолын тосамын. Онымен бірге тамақ ішсем қорғанбай көп жеймін. Ең көп айналысатыным – бөлке. Бөлке жегенде маған бір түрлі көңілділік пайда болады. Өйтетіні Биғаділ екеуміз ес білгеннен бөлке нанды көп арман ететінбіз, былтыр-алдыңғы жылдары "колхозға кіреміз, көп баламен ойнаймыз" деген қуаныш пайда болғанда, "бөлкені тойғанша жейміз, көп жейміз" деген тәтті үміт те миымызға қоса орнап, қатты сіңген. Енді қазір Биғаділ бұл арманға жеткенін-жетпегенін білмеймін, ал өзім анық жеттім. Сондықтан, бөлкені құшырлана соғатын болдым. Кешікпей домаланып семіріп алғанымды үлкендер айтып жүрді.

Түстен кейін ойнауға шығамыз, Мәкен үлкен болса да өзі тұстас орыс балалармен ойнамай, ыңғай менімен бірге ойнайды. "Үлкенірек ұлдары адамға соқтығады, қыздары олармен құшақтасып жүреді. Қазақ бала жоқ, сенің келгенің қандай жақсы болды!" дейді ол бойым аласа болса да, мені қолтықтап жүреді. Мая шөптің түбінде отырып, маған әңгіме айтып береді.

Нағашым бұл жерге екі жылдан бері келіп-кетіп, тас қазу жұмысын істейді екен, Қабыкенге еріп келіп бір күні Мәкеннің нағашысымен танысыпты. Содан бірер ай өткенде Мәкенге "әке болыпты". Мәкеннің өз әкесі семейлік, орта ауқатты саудагер екен, жер аударылып келген соң, шешесі мен өзі жалғыз нағашысының үйімен бірге осында келіпті.

– Міне, енді мен қазір сенің нағашыңның қызы болдым, –
деді Мәкен күлімсіреп, – менің нағашымның үйі қазір Саздың
арғы шетінде, біз осы шетінен пәтер үйді әрең таптық.

Сол маяның түбінде ұзақ отырамыз. Ол осындай бір әңгіме сөйледі де, менің де әңгіме айтуымды сұрайды. Мен "әңгіме білмеймін" деймін. Сонан соң тағы да өзі сөйлейді, бұл жерде өзінің іші пысатындығын айтады.

– Сенімен ғана бірге жүргім келеді, сен әңгіме айтып беретін болсаң қандай жақсы болар еді!

– Мен әңгіме айтып көргем жоқ, Биғаділ болса айтып берер еді!

– Ол кім?

– Ол менің інім емес пе!

– Ол қайда?

– Қытайға кетті, әкем де, ағаларым да кетті.

– Сенің қалғаның жақсы болған екен, менімен ыңғай бірге боласың. Менің енді ішім пыспайды. Сен білемісің, екеуміз қандай ұқсаймыз. Мен нағашым мен шешеме еріп мұнда келдім. Сен де нағашың мен шешеңе еріп мұнда келдің. Екеуміз қазір міне бірге отырмыз. Бір үйде тұрамыз, қандай жақсы!

Ол мені құшақтап тартып, басымды алдына алды. Мен оның еркіне беріліп құлай кеттім. Камал тәтемнің еркелетуін сағынып жүр едім. Сол Камал тағы да ап-айқын елестеді көз алдыма. Ие, бұл да менің тәтем емес пе! Мәкен маңдайымды қайыра сылады. Сипап отырды да еңкейіп бетімнен сүйді. Бірақ, Камал тәтемше қалай болса солай жұлмалап-тістелеп, домалатып-лақтырып есімді шығармай, мәпелеп қана сүйді.

– Сенің әкең Қытайға неге қашты, – деп сұрады ол бір кезде. – Бай болып па еді?

– Біз өтірік бай болдық!

– Өтірік бай болғаны несі? – деп күлді ол.

– Біз бай емеспіз, басқа біреулер байсың деді де, қызыл қасқа сиырымызды алып кетті, сонан соң астығымызды әкетті. Жейтін еш нәрсеміз қалмаған соң әкем де, ағаларым да Биғаділді көтеріп Қытайға кетті. Апам "біз де кетеміз" дейді.

Мәкеннің мен тығылып жатқан бауыры бүлк–бүлк ете түсті. Жылағанда шешемнің бауыры да осылай бүлкілдейді. Жалт қарасам, Мәкен басын көтеріп далаға қарап отыр екен. Аппақ тамағы да бүлкілдеп тұр. Біреудің жылағанын көргендегі әдетім бойынша басымды көтеріп түзу отырдым. Оның жүзіне тура қарасам да, бетін теріс бұра бере жан қалтасынан орамалын алып, көз жасын тез сүртіп тастағаны байқалды.

– Сен кетпе, – деді ол басымды қайтадан алдына алып,
жасаурап тұрған тұп-тұнық қоңыр көзінен өз жүзімді көріп,
айнаға қарағаңдай қарана бердім мен. – Сен апаңа айт, Қытайға
бармаймын де! Осы жерде оқимын деп айт, бола ма?!.. Бірге
оқимыз, бірге тұрамыз!..

Кей жексенбі күндері нағашым мені азық-түлік алуға ертіп кетіп жүрді. Астық, қант, картоп, қызылша, шекер нормаларын алғанда мені "хатшылыққа" ертеді. Алатынын алып, өлшетіп болған соң стол үстіндегі қағазға мені көтеріп тұрып, "Мұқамәди" деп қол қойғызады. Бұл өнерімді бір рет көрген соң қалған екі қазақ та солай ететін болды. Сөйтіп, кішкене "секретарь" атандым. Біреуі көтеріп тұрып "Ахметжан" деп жазуымды сұрайды. Менің оқыған "кітабымда" ондай адам аты болмағандықтан "Жаппар" деп жаза саламын. Енді біреуі "Ыбырайды" жаз деп көтергенде "Кұрман" деп қоя саламын. Олар мәз болып азық-түлігін ала жөнеледі. Ол жерде менің өтірік молдалығымды айыра алатын ешкім жоқ. Завхоз орыс та мені танып алды. Қазақтарға азық-түлік береді деп, "секретарь" деп алдымен мені шақырады. Кейде мені өзі көтеріп қол қойғызады. Онысы тым қатерлі еді: «молодцы» деп тік көтеріп, допша лақтырып ойнайды. "Жалғыз хатшымызды өлтіріп аласың, үй, орыс" десіп үш қазақ бірдей ұмтылады онда. Завхоздың қақпақылына түспеу үшін сол қазақтардың біреуінің етегінен мықтап ұстап тұратын болдым.

Уақыт өте келе Мәкен маған бір туысқан жалғыз бауырындай, өте бауырмал болып кетті. Кей күндері азық-түлік немесе қырмандарда молотилкадан шала шыққан топанды ұшырып бидай алуға шешелеріммен бірге кеткенімде, ол да менің жолымды тосып күтетін болды. Мая түбіне отырып алып әңгіме айтысуға, бірге сабақ оқуға асығамыз.

– «Қытайға бармаймын» деп айт апаңа! – Мәкеннің маған алдымен үйрететіні осы болды. – Осы жерде оқимын де, жарай ма?! Орысша тілмен мына есепті үйреніп алған соң, келер жылы екінші классқа оқуға түсесің, сонда мектепке бір барып, бір қайтып тұрамыз.

Бұл ұсыныстарына мен бас изей беремін. Кейде "жарай ма" деп қадалғанда, мен «жарайды» деп жауап та қайырамын. Сонан соң бар ықыласын салып орысша үйретуге кіріседі. Кеш батып, шам жанған соң да оның істе дегенін бар ынтаммен орындауға кірісіп жүрдім.

Мәкеннің еңбегі мен менің талабым да зая кеткенін бір-ақ білдік бір күні. Нағашым көршіміздің ала атына бір арба жегіп келді де, шешем мені киіндіре бастады.

– Кетеміз, – деді, – әкеңе, Биғаділіңе барасың...

– Биғабіл кетпесінші, тәте!.. Осында қалсыншы! – деп Мәкен жалынды да, жылап тұрып, екі қолымен бетін жауып алды. Көзін сүрте салып, үнсіз қарай берген маған ымдады, "Айтсаңшы! Айтсаңшы!" дей берді сыбырлап. Оған бір, шешеме бір жалтақтай берген менен сөз шықпаған соң, өзі тағы жалынды-қалсыншы, тәтетай, осында оқысыншы!.. Ендігі жылы оқуға менімен бірге кіреді! Шешем оған жауабын қысқа-қысқа қайырды.

– Биғайша қалады, оны қайтып кеп әкетемін, қазір жалғыз кете алмаймын!.. Жоқ Биғабілды тастап кетпеймін!

– Тәтетай, онда Биғабілды қайтып кеп әкетерсін, қазірше қалсын!

– Жалғызсырап жүр еді, – деп шешесі құптады оны.
– Бауыры келген соң ғана "іші пыспайтын болып еді, қазірше қала тұрсыншы!

– Жоқ, мен бұл болмаса жалғыз кете алмаймын, Биғайшаны көтеріп жүру қиын! Шешем бұл жалыныштарды тыңдамады, мені жетектеп әкеліп, арбаға шығарды. Биғайшаны күні бұрын алдап көндірген көрінеді, ол қыңқ етпей сол үйде қала берді. Мен жабыға қарадым, Мәкенді қимай қаншалық жалтақтағаныммен, шешемді тіпті қия алмайтын сияқтымын. Нағашым арбаны айдай жөнелді. Мен артқа – Мәкенге қарап отырып алып кете бардым. Ол менен көз алмай, солқылдап тұрды. Әне, қолын көтеріп сермеп тұр, жылап тұр! Мен мылқау ұялғанымнан "қош" деп айта алмай кетіп барамын. Бірақ, екі көзім Мәкенде қалғандай, басқа еш нәрсені көрер емеспін. Ол енді жалғыз қалды ғой! Мінеки, белеңнен астық, ол мүлде көрінбей қалды! "Қош бол, Мәкен! Жалғыздықпен зерігудің қыспағында тағы қалдың!" Қимастықтан ішек–қарным ба, бір жерім күйгендей елжіреп мен кеттім. Камалдың әкесін әке етіп алғанына жауыға келіп едім ғой, енді неге қимай қамыға кеттім?!.

Нағашым бізді Ақшоқының Көктұма жақ тұсына әкеліп түсірді де жол көрсетті, жол емес-ау, жолсызға жөн сілтеді: Шәуешектің тұсын көрсетті. Арбадан түстік. Шешем иығына бос қап салды да, тезек терген болып жөнеле берді. Мен онын жүрісіне ілесе алмай қалып едім, етігімді шешіп қабына салды да, байпақшаң жетектей ерітті. Мен де дедектей зыттым. Шынжаңға қарай дедектедім.

Әділетті "тергеушім", өзімді ұратын күрзіні қаһарлы қолыңызға енді ұстаттым білем, қандай қашқын екенімді баяндадым ғой. Дәлелдеп айтқанда, пролетариат диктатурасындағы Совет одағынан сол кезде феодализм диктатурасында тұрған Шынжаңға қашқанмын. Пролетариат диктатурасына қарсы феодал болмасам, феодалдық елде нем бар еді?! Демек, мен қаршадайымнан бұзылған кері төңкерісші қашқынмын. Бұл сіздің мұқтажыңыз үшін айтқанда, соқырдың қолындағы таяқтай, айырылмай қос қолдап ұстайтын қылмыс емес пе?

ҮШІНШІ БӨЛІМ

ҮЙІРЛІ ҰРЫ

I

Құдіретті "тергеушім", өтірік қоссам тас төбемнен ұрыңыз! Бақты тауының шығыс жақ етегіндегі жап-жазық далаға шыққанда шешемнің "тезек теруі" қиынға соқты.

– Шекараға келіппіз, – деді шешем, – анау тұрған шекара күзетінің үйі! Қарасам, Бақтының бауырынан көп терезе бізге қарап төніп тұр, біз одан өтіп дәл көз алдына келіп алыппыз. Көп көз араларында Камал, Мәкен тәтелерімнің де әдемі көздері бар сияқты, барлық көз бізде! Бұрын күлімдеп, сүйіспеншілікпен қарайтын көздер енді сұстанып, суық қарап тұрғандай. "Жақын арада бір үй жоқ, тезекті қайдан келіп теріп жүрсіңдер, қайда апармақсындар?! Қанеки, енді қайтер екенсіңдер, көрелік!" дегендей. Күн еңкейіп қалған, аспан ап-ашық. Сол көп терезе жақтан салқын ғана самал жел келіп тұр. Мен қаншалық қорқынышты екенін білмей, ұялған сияқты болдым. Шешем сұп-сұр болып кетті. Тезек терген болуды қойып, білегімнен ұстады да, мені жағасына тобылғы өскен бір арықтың ішіне түсірді. Тобылғы бүрлеген кез. "Еңкейіп жүр!" деп күбірлеп өзі де бұға жөнелді. Алдымызда қорғаны төрт құлақты бейіт тұр еді, соның далдасына келдік. Шешем бейіттің ішіне кіріп, күн батқанша тасаланбақ болып еді, мен қорқатындығымды білдіріп қыңқылдадым. Мені дедектетіп қайта шықты да, әлгі арықтың ішіне түсірді. Желкемнен басып жатқызып, өзі жан-жаққа баспалай қарады.

– Астағыпыралла, келіп қалды! – деп менің басымды баса түсіп құлады. – Қыбырламай жат, иті бар екі әскер келіп қалды!

Мен де шешем сияқты етпеттеп қыбырсыз жатып қалдым. Біз көрмесек олар да көрмейтіндей. Көзімді шарт жұмып алыппын. Жүрегімнің қатты соғуынан жер дүрсілдеп кеткендей сезілді. Сөйтсем, аттың аяқ дүбірі екен. Біз келген жақтан бейітке келіп, аттан түскендей болды. Ит шәу ете түсті.

– Нельзя! – деді бір жуан дауыс. Иттің үні екінші шықпады.

– Қыбырлама, – деп сыбырлады шешем, – жел соғар жақтан қимылдамасақ сезбей қалар!.. Аттары ар жағына жайылды... Бұл жаққа беттемесе екен! А, құдай, ақсарбас!

Тобылғының арасынан сығалаған шешем екі солдаттың енді бейіт қорғаны үстінде отырғанын айтты. Арамыз жиырма адымдай ғана жер. Олар даңғырлап сөйлесумен болды да, шешем сыбырлап, құдайға жалбарынумен болды. Көзімді шарт жұмып алып мен жаттым. Көзімді ашсам-ақ көріп қоятындай, башпайымды жыбырлатсам естіп қоятындай, тірлігім жүрегімнің соғуынан ғана сезіліп жатты. Бір шақта оны да сезбей ұйықтап қалыппын.

Мылтық тарс ете түскенде, селк етіп оянып кеттім. Шешем желкемнен баса қойды. Күн батып, қараңғы түсе бастаған екен, мылтық және екі рет атылды. Құлағым бітіп қалғандай бетіме бетін төсеп жатқан шешемнің ернінің жыбырлауын ғана көрдім. Ол бір кезде басын көтеріп мойнын соза–соза орнынан тік тұрды.