Арнайы білім берудің мақсат міндеттері

«Дефектілі баланың даму процесі-деп жазады 1929ж. Л.С.Выготский, -екі жақты түрғыдан элеуметтік түрде байланысты; ақаудың элеуметтік таралуы (азқүндылық сезімі дамудың элеуметтік байланыстылығының бір жағы ал бірқалыпты адами тип жасалуы есебінен туындаған орта жағдайына бейімделуге компенсацияның әлеуметтік бағыттылығы оның екінші жағы болып табылады . Ақаулы жэне бірқалыпты соңғы мақсаттары мен формаларының жалпылығы кезіндегі дамудың жолдары мен эдістерінің өзіндік саналуан түрлілігі - бұл осы процесстің элеуметтік байланыстылығының еңсхемалы түрі» мүмкіндігі шектеулі адам, өзге адамдар секілді, өз дамуында элеуметтік тэжэрибені, әлеуметтануды меңгеруге қоғамдық өмірде араласуға үмтылады. Алайда ол өтуі тиіс жол, педагогикада жалпы қабылданған жолдан едэуір ерекшеленеді: физикалық және психикалық кемшіліктер даму процесін өзгертеді, қиындатады, бүл кездегі әрбір бүліну өсуші адамның дамуын өзінше өзгеріске үшыратады.

Сол себепті басты мақсат - дамудағы екіншілік ауытқулардың пайда болуының алдын-алу, олардың білім беру қүралымен коррекциялау немесе компенсациялау болып табылады. Бүл бүлінумен, соның салдарынан шектелген спецификалық білім қажеттіліктерін толық қанағаттандыру дегенді білдіреді.

Мәселен, есту қабілетінен айырылған баланың дамуының негативті салдарының алдын-алу үшін ондағы жаңа, бүрын болмаған, білім қажеттіліктерін қанағаттандыру керек: яғни, қалған есту қабілетін дамыту және білім беру, танымдық жэне коммуникативті жағдайларда осы қалдықты есту қабілетір пайдалануға үйрету; оған сөйлеп түрған адамның сөзін ерін қимылдары арқылы үғынуға үйрету; коррекциялық-педагогикалық қуаттандыру жэне баладағы сөйлеу қабілетінің қүлдырауын болдырмау; дыбыссыз кеңістікте ориентация жасауға жэне жүріп-түруға дағдылану;

Айта кетерлік бір жайт, мүмкіндіктердің шектеулі таза мөлшерлік фактор болып табылмайды (яғни адам жай нашар естиді, немесе көреді, қозғалуы шектеулі). Бүл түтастай алғанда түлғаның интегралды, жүйелік өзгеруі, бүл «басқа» бала, «басқа адам» ол кэдімгіге қарағанда мүлдем басқаша, кез-келген адамның алдына қойылатын білім алу мақсатын шектеуге жэне шектеуді жеңуге үмтылушы адамға үқсамайды. Бүл үшін оған тек ерекше образбен өзінің біліми бағдарламаларын меңгеріп қана қоймай, сонымен қатар, өзінің өмірлік біліктілігін қалыптастырып, оны дамытуға, кеңістік пен уақытта ориентация жасауды үйренуге; әлеуметтік-түрмыстық ориентацияны коммуникацияның түрлі формаларында қызымет жасауға, өзінің қоғам ішінде өзін-өзі басқаруына үйренуге, физикалық жэне элеуметтік мобилділікке;мүмкіндіктің шектелуіне байланысты қоршаған өмірдегі білім кемшіліктерін толықтыруға қоғамдағы максималды тэуелсіз өмір сүруге, оның ішінде кәсіби өзін-өзі анықтау, элеуметтік - еңбектің бейімделу, белсенді және оптимистік өмірлік позиция арқылы тэуелсіз өмір сүруді қалыптастыру жэне дамыту;

Оқыту және тэрбиелеу: келесілерді қамтитын элеуметтік білім беру жағдайларында жүретін арнаулы білім беру процесінде өзара байланысты жэне олар бэрэр-бірі толықтырып отырады:

- Қазіргі заманғы арнаулы білім беру бағдарламаларының болуы; (жалпы
білім беретін жэне коррекциялық - дамытушылық).

-Корррекциялық-педагогикалық процесті ерекше үиымдаструдан арнаулы тэсілдер мен эдістерді пайдалануда көрінетін жеке педагогикалық үстаным мен эрбір баланың ерекшелігін ескеру;

-өмірлік іскерліктің адекваттық ортасы;

-коррекциялық-педагогикалық процесті арнаулы педагок мамандармен (тифлопедагок,сурдопедагок, олигофренопедагок, логопед) жүргізу және арнаулы психологтармен білім беру процесін психологиялық түрғыда өткізу;

-медициналық, психологиялық жэне элеуметтік қызыметтерді үсыну;

Мүмкіндіктердің шектелу дэрежесіне және ең алдымен интеллектуалдық мүмкіндіктердің сақталуына, сондай-ақ арнаулы білім беру жағдайын қүру сапасы мен дер кезінде жүргізілуіне байланысты,ерекше білімдік қажеттіліктерге ие түлғалар білім алудың түрлі деңгейін менгеруі мүмкін.Осыған орай, естімейтін, элсіз еститін, меңіреу, көзі көрмейтін,элсіз көретін, тірек-қимыл аппаратының функцияларының бүлінуіне ие түлғалардың,

эмоцианалдық-еркіндік сферасы мен жүріс-түрысы бүзылған түлғалардың, сөйлеу қабілеті ауыр бүзылған түлғалардың бір бөлігі жалпы орта білімді менгеріп қана қоймай, сонымен бірге орташа жэне жоғарғы кэсіби мамандыққа ие болуға да қабілетті.

Интеллектуалдық қабілеттігі бүзылған түлғалар элементарлық жалпы білімдік даярлануға және оларға жеке еңбекке баулитын өмір сүруге жэне қоғамда сэтті бейімделуге мүмкіндік беретін күрделі коммуникативтік процемстермен жэне интенсиптік интеллектуалдық іскерлікпен байланысы жоқ мамандықты менгеруге қабілетті.

Ақыл-есі кем түлғалар жеке білімдік бағдарламалар бойынша білім ала отырып, ерекшеліктерге сэйкес оларды орта жэне элеуметтік бейімделудің даму бағдарламалардың едэуір мөлшерде меңгеруде (гигиеналық жэне элементарлық түрмыстық дэстүрлер, қарапайым еңбектену үрдістері).

Арнаулы білім алудың, оның тэрбиелік және білім беру компоненттерінің қүрамы тек дамудағы ерекше ауытқуларға ғана емес, сондай-ақ мүмкіндігі шектеулі өсуші адамның жастық кезеңіне де тэуелді.

Мүмкіндігі шектеулі адамның арнаулы білім алуы - терең индивидуалды жэне спецификалық процесс, оның көлемі, сапасы жэне соңғы нэтижелері дамудың ауытқу сипатымен, ағзаның анализаторларының, функциялары мен жүйелерінің сақталуымен; пайда болу уақыты мен бүлінуінің ауырлығымен; баланың жэне оның отбасының өмірлік іскерлігінің элеуметтік-мэдени жэне омэдени жағдайларымен, отбасының арнаулы білім алу процесіне қатысуға қүштарлығымен жэне мүмкіндігімен; қоршаған элеуметтің; білім алу жүйесінің арнаулы білім берудің барлық талаптарын орындаған жэне барлық жағдайын жасауға мүмкіндігімен жэне даярлығымен, баламен жэне оның отбасымен жүмыс жасайтын педагогтар мен психологтррдың кэсіби біліктілік деңгейімен анықталады.

Оқушылардың физикалық жэне психикалық ерекшелікткрін, дамуының шектелуімен анықталатын білім беру нормативтері бар, олар денсаулығы шектеулі балаларға жалпы білім берудің мемлекеттік стандарты немесе арнаулы білім беру стандарты деп аталады. Біліктіліктің мемлекеттік нормасы ретінде стандартта негізгі параметрлер жүйесі келтірілген. Ол бір жағынан түлғалардың бүл категориясының қажетті деңгейі жайлы қазіргі заманға қоғамның пайымдауын, екінші жағынан осы деңгейге жетудегі шынайы түлғаның мүмкіндіктерін бейнелейді жэне ескертеді.

Арнаулы білім беру стандарты ерекше білімдік қажеттіліктерге ие кез-келген түлғаға қолданылды, ол жалпы білім беру даярлау талаптарын, коррекциялық-дамытушы жүмысқа, профилактикалық жэне сауықтыру жүмыстарына, сондай-ақ еңбектік жэне бастауыш кәсіби даярлыққа үйретуге қойылатын талаптарды бейнелейді.

Стандарт талаптарын қүруға ерекше білімдік қажеттіліктерге ие түлғалардың барлық категориялары үшін жалпы, даму кемшіліктекрі де, сондай-ақ тек қендай-да бір арнаулы категорияға тән ерекшеліктер де ескеріледі.

Ерекше білім алу қажеттіліктеріне ие түлғалардың барлық категорияларына тэн даму кемшіліктерінің санатына келесілер кіреді:

- баяу және шектеулі қабылдау қабілеті;

- моторикасының дамуының кемшіліктері;

- сөйлеу қабілетінің дамуының келешегі;

- ойлау қабілеті дамуының кемшілігі;

- өзге кэдімгі балалармен салысырғандағы танымдық белсенділіктерінің кемшілігі;

- түлғалық дамудағы кемшіліктер (өз-өзіне сенбеу жэне қоршаған қауымға тэуелділікті сезіну, төмен коммуникабелділік, эгоизм жэне пессимизм жэне төмен жэне жоғары өзін-өзі бағалау өз жүріс-түрысын басқарудағы олқылықтар).

Осындай сынды кемшіліктерді жою үшін жалпы білім беру пэндерінің қүрамына өзгертулер енгізіледі, оларды коррекчиялау жүзеге асады. Мэселен, нотациялық бөлімдер қосылады. Дамудың ерекше спецификасына ие балалардың жекелеген категориялары үшін, мэселен интелектуалдық қабілеті бүгінгі оқушылар үшін жалпы білім беру пэндерінің оригиналдық қүрамы қарастырылады.

Дамудың біріншілік бүліністерінің салдарының алдын-алу үшін (көру немесе есту қабілетінің болмауы жэне толық еместігі, сөйлеудіңжүйелік дамымауы, бас ми қабыршағының сөйлеу зонасының бүлінуі кезінде ) арнаулы білім беру қүрамына эдеттегі мектептегі білім берубағдарламаларында жоқ, спецификалық түрдегі оқу пәндері енгізілген. Осылайша, зағип балаларды оқыту бағдарламасына, кеңістікте бағдар жасау және мобильділікті дамуындағы үйрету бойынша сабақтар қарастырылған; есту қабілеті бүзылған балалар үшін қалған естуді дамыту бойынша жэне сөйлеуді қалыптастыру жөніндегі сабақтар қарастырылған; іскерлік процесінде оның коммурикативтік функциясына ауыз екі сөйлеуді дамытуға бағытталған пэндік-тэжірибелік іскерлік сабақтар енгізілген.

Сонымен қатар, арнаулы білім беру стандарты бүлінудің бейнелік дэрежесін жэне соған сэйкес мүмкіндіктердің шектелуін (мысалы, зағиптар үшін білім беру стандарты жэне элсіз еститіндер үшін жеке стандарт), сондай-ақ дамудың өзге де бүлінуімен сәйкес келуі жэне т.б.).

Стандартта ерекше білімді қажеттіліктерге ие түлғалардың қандайда бір категориясының жеке даму ерекшеліктері ғана емес, сондай-ақ олардың өмір сүруінің элеуметтік мэдени жэне этномэдени жағдайларының спецификасы ескеріледі. Сол себепті стандарттың екі бөлігі болады: федералды, яғни ел үшін жалпы жэне үлттық-регионалдық, Ресей аумағының қандай да бір аумағының шектеулі мүмкіндіктерге ие түлғаларына білім берудің нақты жағдайларымен ерекшеліктеріне қолдану үшін жасалынады.

Арнаулы білім беру стандарттары мүмкіндігі шектеулі адамның қалыптасу және социализациясының бүкіл кезңінде, яғни өмірінің алғашқы айынан бастап ересек жасқа дейінгі кезеңіндегі мерзімге бағытталған. Арнаулы білім беруді стандарттау мәселесі біздің елімізде жаңа түрғыдан қаралады.