Iii. тарау тӘжірибелік зерттеу жҰмыстары.

«Әлемде жоқ жануар» проективті тест . Жоғарғы мектеп жасындағы оқушылардың тұлғасын зерттеу үшін «Әлемде жоқ жануар» проективті тесті қолданылады. Бұл жұмыс үшін бір бет қағаз,қарандаш, кетіргіш қажет болады. Қаламмен, фламастермен салуға болмайды. Барысы: «Әлемде жоқ жануарды» салып, оған әлемде жоқ есімді тағайындайды. Суреттің қағаз бетінде орналасуы : Қалыпты жағдайда сурет стандартты көлденең беттің орта сызығында орналасады. Егер сурет қағаз бетінің жоғары жағында орналасса,онда өзіндік бағалау жоғары және социумдағы өзіндік орнына көңілінің толмауын, қоршаған орта тарапынан мойындаудың жетіспеушілігін көрсетеді. Суреттің төмен бөлігінде орналасуы кері көрсеткіштер: өз-өзіне сенімсіздік, өзін бағалауы төмен, қажу, шешімсіздік.Өзіне-өзі сендіру тенденциясының жоқтығы. Фигураның орталық мағынасының бөлігі. Бас және соның орнындағы детальдар. Оң жаққа бұралған бас әрекетке тұрақтылық тенденциясы, ойлаған немесе жоспарлаған нәрселердің барлығы орындалады, не соңына дейін жетпесе де орындала бастайды. Солға бұрылған бас-рефлексивті тенденция, ойлану.Ойланған нәрсенің аз ғана бөлігі жүзеге аса бастайды. Жиірек қорқыныш, сенімсіздік, үрей, белсенді әрекет алдындағы үрей және қорқыныш. Басты суретшіге бағыттап салса бұл - эгоцентризмді көрсетеді. Сезім мүшелеріне (құлақ, ауыз, көз) сәйкес басында белгілі бір деталь орнатылады. Басты көңіл көзге бөлінеді. Адамға негізделген қорқыныштың символы кірпіктің бар – жоғына көңіл бөлу керек. Кірпік - сыртқы көзге көрінетін инстинкті қылық. Ер адам үшін мінездің нәзік белгісі, көз айналасы мен қарашығын салумен сәйкес келеді. Кірпік - ішкі әдемілігі мен киіну мәнеріне таң қалушылығы болып табылады. Құлақ - детальдың мағынасына тура: ақпаратқа деген қызығушылық. Өзі үшін қоршаған орта пікірінің қызығушылығы, қуаныш, реніш, мұңаю сезімдерін қосымша көрсеткіш арқылы анықтау. Ауыз - былайша бағалауға болады.Тілмен жартылай ашық ауыз-сөзшең; ерінмен бірге бейнеленуі - сезімталдықты білдіреді. Кейде екеуі бірге бейнеленеді. Тіл мен ерінсіз ашылған ауыз, әсіресе сызылған-қорқыныш, сезімталдықтың пайда болу жеңілдігін көрсетеді.Тіс бейнеленсе - вербальды агрессия, қорқыныш, қорғаныштық. Балалар мен жасөспірімдер үшін дөңгелек пішінді ауыз - мазасызданған, қорқынышты білдіреді. Фигураға қатысты бас формасының үлкендігі тиімді бастауды бағалайды, өзін және қоршаған адамдардың эрудиттілігін көрсетеді. Баста қосымша детальдардың орналасуы (мүйіз - қорқыныш, агрессияның басқа белгілерімен тырнақ, қыл, ине ) сәйкестендіріледі. Бұл агрессияның сипаты спонтанды және қорқыныш – жауапты. Қауырсын - өзін-өзі анықтауға, өзін-өзі әсемдеуге деген тенденция. Шашқа тән-жал, жүн-сезімталдық, өз жынысын нақтылау, жыныстық рөлге бағыттау Фигура бөлігін алып жүруші. Тіреу, аяқ, қол, ірге тас. Бұл бөліктің түгел фигураға мөлшері және формасы бойынша қарастырылады. Негізінен ойлағаннан жүзеге асуын – шешім қабылдаудағы тиімділік, мәнді және мағыналық ақпараттарды тіркеу. Аяқтың болмауы-шешім қабылдау кезіндегі қызбалық. Мұнда басты назарды аяқ пен дененің қосындысына аудару керек. Аяқтың - әлсіз, ұқыпсыз, қосылмауы шешім қабылдаудағы сенімсіздікті көрсетеді. Бұл детальдардың әртүрлі жағдайы ерекшелікті, қадірлілікті көрсетеді. Форманың айрықша сипатта болуы – шығармашылқ бастауды көрсетеді. Фигура деңгейінен көтеріліп тұратын бөліктер. Фигура үстінде орналасқан әлемдер әшекейлік және қызметтік болуы мүмкін. Қанат, қосымша аяқ, қысқыш, қауырсын, гүл/ болуы екі жағдаймен түсіндіріледі. 1. Энергия, өзіне сенімділік, күмәндану, әуестік,түрлі іс-шараға қатысу,өзіне лайықты орынды иеленуі өз шығармашылығна әуестену. 2. Қыр көрсету,өзіне назар аудартуға ұмтылу, манерлік. Құйрық-іс-әрекетке, қылықтарына, шешеімдеріне деген қарым-қатынас. Құйрықтың оңға және солға бағытталуынан осы қарым қатынас түрін анықтаймыз. Құйрықтың жоғары жаққа бағытталуы - сенімділік, дұрыс баға, сергектік. Төменге бағытталуы - өзіне деген наразылықты көрсетеді, мұңаю, шаршау және өкіну. Оңға бағытталса - өзіндік әрекетке, қылыққа байланысты, солға бағытталса - өзінің шешімсіздігіне байланысты. Фигураның контуры. Шығынқы жердің жоқ не бар болуы өте мыңызды. Тікен, сауыт, ине қорқыныштық. Егер сурет өткір түстермен боялса-мазасыздық, қорқыныштық, күмәндану белгілерін көрсетеді. Шығыңқы жердің жоғары бағытталуы - үлкендерден қорғану жағдайын көрсетеді. Ал, төменге бағытталуы - мойындамау және күлкі болудан қорғану шартын, төменгі бағалу, беделінің жоқтығын білдіреді. Агрессивті қорқыныш егер сурет өткір ұштармен боялса, ал контур сызығы боялса қауіптену, егер қылқан қойылса кумәндануды көрсетеді. Бүйірдегі шығыңқы жер – қорқыныш, кез – келген сәттерден өзін - өзі қорғануға дайындық. Жалпы энергия. Энергия - белгіленген деталь санымен бағаланады. Жануарды түсіну үшін балық детальдар салынған ба, бояу немесе қосымша сызықтар бейнеленген бе, қосымша деталь бар ма соған назар аударылады, соныман қатар қосымша қиындықтар туғызатын детальарға да көңіл бөлінеді. Детальдардың көп болуы жоғарғы энергияны көрсетеді. Детальдардың аздығы, суреттің дұрыс боялмауы - әлсіздікті, төменгі энергияны көрсетеді. Түзу және сызық мына нәрсені сипаттайды. Астениялық жағдай - әлсіздік. Салынған сызықтар-мазасыздық деңгейін көрсетеді.

1 Сурет қалыпты жағыдайдағы баланың суреті

2 Сурет мінез-құлқында қиыншылықтар бар девиянтты баланың суреті.

«Әлемде жоқ жануар» проективті тестінің қорытындысына келетін болсақ.

№ 1 Суретте қалыпты баланың суреті болатын оның суретіне карап біз келесі қорытындыға келеміз

1Қалыпты жағдайда сурет стандартты көлденең беттің орта сызығында орналасады.

2 Оң жаққа бұралған бас әрекетке тұрақтылық тенденциясы, ойлаған немесе жоспарлаған нәрселердің барлығы орындалады, не соңына дейін жетпесе де орындала бастайды.

3 Кірпік - сыртқы көзге көрінетін инстинкті қылық. Ер адам үшін мінездің нәзік белгісі, көз айналасы мен қарашығын салумен сәйкес келеді. Кірпік - ішкі әдемілігі мен киіну мәнеріне таң қалушылығы болып табылады.

4 Құлақ - детальдың мағынасына тура: ақпаратқа деген қызығушылық. Өзі үшін қоршаған орта пікірінің қызығушылығы, қуаныш, реніш, мұңаю сезімдерін қосымша көрсеткіш арқылы анықтау.

5 Ауыз - былайша бағалауға болады.Тілмен жартылай ашық ауыз-сөзшең; ерінмен бірге бейнеленуі - сезімталдықты білдіреді. Кейде екеуі бірге бейнеленеді.

6 Тіреу, аяқ, қол, ірге тас. Бұл детальдардың әртүрлі жағдайы ерекшелікті, қадірлілікті көрсетеді. Форманың айрықша сипатта болуы – шығармашылқ бастауды көрсетеді.

7 Құйрық-іс-әрекетке, қылықтарына, шешеімдеріне деген қарым-қатынас. Құйрықтың жоғары жаққа бағытталуы - сенімділік, дұрыс баға, сергектік.

Осылайша №1 суретті салған баланың нормадан аутқымай дұрыс қалыптасып келе жатқаныныа куә боламыз. Жоғарыда айтылғандардың бәрі баланың мінез құлқында еш қиындықтар жоқ екенін растайды.

Ал енді №2 суретке келер болсақ мынадай қорытынды шығарамыз.

1 Суреттің төмен бөлігінде орналасуы кері көрсеткіштер: өз-өзіне сенімсіздік, өзін бағалауы төмен, қажу, шешімсіздік.Өзіне-өзі сендіру тенденциясының жоқтығы.

2 Басты суретшіге бағыттап салса бұл - эгоцентризмді көрсетеді.

3 Кірпік - сыртқы көзге көрінетін инстинкті қылық. Ер адам үшін мінездің нәзік белгісі, көз айналасы мен қарашығын салумен сәйкес келеді. Кірпік - ішкі әдемілігі мен киіну мәнеріне таң қалушылығы болып табылады.

4 Құлақ - детальдың мағынасына тура: ақпаратқа деген қызығушылық. Өзі үшін қоршаған орта пікірінің қызығушылығы, қуаныш, реніш, мұңаю сезімдерін қосымша көрсеткіш арқылы анықтау.

5 Тіл мен ерінсіз ашылған ауыз, әсіресе сызылған-қорқыныш, сезімталдықтың пайда болу жеңілдігін көрсетеді.Тіс бейнеленсе - вербальды агрессия, қорқыныш, қорғаныштық. Балалар мен жасөспірімдер үшін дөңгелек пішінді ауыз - мазасызданған, қорқынышты білдіреді.

6 Баста қосымша детальдардың орналасуы (мүйіз - қорқыныш, агрессияның басқа белгілерімен тырнақ, қыл, ине ) сәйкестендіріледі. Бұл агрессияның сипаты спонтанды және қорқыныш – жауапты.

7 Құйрық-іс-әрекетке, қылықтарына, шешеімдеріне деген қарым-қатынас. Төменге бағытталуы - өзіне деген наразылықты көрсетеді, мұңаю, шаршау және өкіну.

Осылайша біз № 2 суретті салған баланың өз – өзіне сенімсіздігі және аздаған қорқыныштарының бар екендігін байқап, солар мен қатар ол баланың бойында сол қорқыныштарды сыр көзден таса қылу үшін агрессиялық мінез құлқын ұстанып мінезіде қиыншылықтарды туғызатына куә болдық.

Менің тақырыбым мінез – қылығында қиындықтар бар балалармен жұмыс болғандықтан мен № 2 суретті малған баламен ата-анасының рұқсатымен жеке жұмыстар өткізіп, оңаша сұхпаттасулар өткізген болатынмын. Мен атқарған жұмыстарымның арқасаында қарамағымдағы зеріттелушінің мәселесі толық шешпесемде қиын жағыдайдан шығара білдім. Менің зеріттелушімнің және оның ата-анасының қалауымен зеріттелушінің оқу орыны , жасы , аты жөні, және жұмыс барысындағы фото отчетке арналған материалдардың анонимді түрде қалуын өтінген болатын сол себепті кей мағлұматтар осы ғылыми жобада көрсетілмей қалған болатын. Алайда мен зеріттелушімнің проблеммасының ата – анасының әлеуметтік жағыдайымен және оған кішкентай кезінен бастап аса көңіл бөлінбей қалғандығын түсінген болатынмын. Зеріттелушімнің өзінің айтуы бойынша ... маған кішкентайымнан бастап ата – анамның да және басқа адамдардың да тарапынан аса көп көңіл бөлінген емес, сол себепті маған назар аударуы үшын барлық нәрселерді істедім. Оның ішіне сабақтан қашып кету, қатарластарымды сабау, еріксіз агрессия және қатты эмоционалды қажу мен ешкімді тыңдамай ашуға боялдыру да болды... – деп жауап берген болатын менің сұрақтарымның біріне . Ашық сөйлескеннен кейін зеріттелушім маған ашылып сенімділік білдіріп ары қарай жұмысымды атқаруға ат салысқанн болатын . Зеріттелушіммен жүргізілген жұмы уақыты екі апта болатын сол екі аптада мен қолымнан келгенше көмектестім деп ойлаймын. Өткізілген жұмыстарымды төменнен қарауға болады.

1 Зеріттелушімнің мәселесін толық түсіну үшін сауалнамалар «Әлемде жоқ жануар» т.б.

2 Бетпе –бет отырып сөйлесу, проблеммасын жеңіп шығуына мативациялар беру.

3 Агрессияны басуға арналған жаттығулар.

4 Қорқынышты басуға арналған жаттығулар.

5 Ата – анасымен сойлесіп оларға баласы жөнінде ақыл кеңестер беру.

Орытынды.

Психологтың мінез-құлқы қиын балалармен жүргізілетін коррекциялық жұмыстары өте күрделі және шеберлікті қажет ететін жұмыстардың бірі. Мен психолг ретінде бұл ғылыми жұмыс барысында өз тақырыбымды толық аша білдім деп ойлаймын. Мен өз жлбамда қиын балалардың түрлерін , не себепті пайда болатынын , қандай жұмыстар жасалатынын айтып кеткен болатынмын. Сонымен қатар өз зерттеулерімді жүргізіп болашақ мамандығымның сан мың сырларының бірін түсіне білдім деп ойлаймын.

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Абдулина О.А. Общепедагогическая подготовка учителя в системе высшего педагогического образования.— М., 1991.

2. Абеуова И.А., Дусманбетов Г.А., Махаманова М.Н., Шерьязданова Х.Т. Психологическая служба в вузе.— Алматы, 2004.

3. Айзенк Г., Вильсон Г. Как измерить личность / Пер. с англ. М.: Кошто — Центр, 2000.

4. Акажанова А.Т. Учебно-методический комплекс по дисциплине «Юридическая психология».— Алматы: Кайнар, 2000.— 75 с.

5. Акажанова А.Т., Ельшибаева К.Г. Практикум по Девиантологии / Учебно-методическое пособие.— Алматы: Заң əдебиеті, 2008.- 64 с.

6. Акажанова А.Т. Девиантология / Учебное пособие. - Алматы: Заң əдебиеті, 2008.— 114 с.

7. Акажанова А.Т. Психолого-педагогическая коррекция девиантного поведения несовершеннолетних / Учебно-методи- ческий комплекс.— Алматы: КазГосЖенПи, 2005.- 55 с.

8. Алиева М.А., Гришанович Т.В., Лобанова Л.В., Травникова Н.Г., Трошихина Е.Г. Тренинг развития жизненных целей. Программа психологического содействия социальной адаптации. СПб.: Речь, 2001.

9. Анн Л. Психологический тренинг с подростками. СПб.: Питер, 2005.

10. Арзуманян С.Д. Микросреда и отклонения социального поведения детей и подростков.— Ереван, 1980.

11. Андрианов М.С. Психологические механизмы воздействия средств массовой информации на процессы правовой социа- лизации.— М., 1998.

12. Бабайцева В.С. Личностно-ориентированный тренинг. М., 1997.

13. Байярд Р.Т., Байярд Дж. Ваш беспокойный подросток.— М., 1991.

14. Бадмаев С.А. Психологическая коррекция отклоняющегося поведения школьника.— М., 1999.