Кесте. Ќарым – ќатынастыњ таным үрдісіне әсері.

Назар	Єміршіл т‰рі	Демократиялыќ т‰рі	Ымырашыл т‰рі
Назар кµлемі   Т±раќтылыќ   Тербиелу     Назарын аудару   Ќорыту     Еріктілік	‡лкенніњ ‰стемді басќаруы арќасында ±лѓаяды Назар аударудаѓы аз уаќыттыњ кішкене жиілігі Єрекет т‰ріне тєуелді, ќызыќќа назарын б±ру аз     ‡лкенніњ єњгімесінен басќаѓа ќарауѓа тез ауыса алмайды   К‰шпен ќорќытумен µтеді     ‡лкенніњ шешуші к‰штеу єсерімен µтеді	‡лкеннніњ сµзі к‰шті єсер етеді     Назар аудару кµбірек, ±заќ уаќытты   Єрекетке, нєтижеге, процеске ќызыѓу ењбек µнімділігіне, жігерлілік кµрсетуге єкеледі Бір затќа ќадалады, назарын єр жаќќа бµлу жєне аудару м‰мкіндігі артады Кµњіл к‰й жєне оќу ісініњ ±йымдастыру жаѓдайыныњ єсерінен µтеді Баланыњ єрекеті к‰шейеді жєне тєртіпке салынады	‡лкенніњ сµзі есептелмейді     Назар аудару жиілігі ќысќа уаќытты, т±раќты Єрдайым ауытќу, селќос ќараушылыќ     Зеректік жоќ, сондыќтан ењбек объектісіне ќадалу м‰мкіндігі жоќ   ‡стіртін, селќос ќараушылыќ, бір заттан екіншісіне тайќа алањдайды   Баланыњ кµњіл – к‰йіне, талабына ќарап пайда болады

Ол жайлап еріксізден ерікті еске µтіп отырады. Білім алушылар маќсатты орындауѓа жадында т±ту, ажырату, ортаны ќабылдау жєне есте саќтауѓа ‰йренеді. Есте саќтауды дамытуѓа білім алушылардыњ оќыту процесінде кездесетін єрекеттіњ барлыќ т‰рі айтарлыќтай єсер етеді.

2 – кестеден байќалатыны “еркіне жіберу” т‰рінде білім алушыныњ µз еркі µзіне берілгенде есте саќтау, саќталу жєне еске т‰сіру процестері болмайды, есінде ештење ќалмайды. Б±л аќыл – естіњ еркін формасын кµрсетеді.

2 – кесте. Ќарым – ќатынастыњ есте сақтауға әсері.

Ес	Єміршіл т‰рі	Демократиялы т‰рі	Ымырашылдыќ т‰рі
Есте саќтау     Саќтау (саќталу)	Есте саќтаудыњ толыќтыѓы , жылдамдыѓы, шыдамдылыѓы арасындаѓы вариативті ќатынас кµлемі ±лѓаяды. Маѓыналы байланысќа с‰йенеді Материалды айќын, беріген кµрнекті формасында еске саќтайды, µнімділігі єрекет формасына тєуелді	Есте саќтаудыњ єрт‰рлі мазм±ныныњ ж‰йелілігі, дєлдігі, маѓыналы байланыс тірегініњ шыдамдылыѓы, тездік кµлемі ±лѓаяды Материалды кµрнекті ќ±рал – сµз формасында еске саќтайды. Ал оныњ нєтижелілігі жекеадамныњ баѓытталѓанында еске саќтаудыњ рационалы	Есте саќтау жоќ, “ќалаймын”, “ќаламаймын” принцип белгісі жоќ     Саќтау (саќталу) жоќ, µйткені жеке т±лѓаныњ жалпы баѓытталуы жоќ

Л.С.Выготскийдіњ ѓылымына с‰йене отырып, совет психологтары А.Н.Леонтьев, Р.Б. Эльконин, В.В. Давыдов, Л.В. Занков, Н.А.Менчинская, П.Я.Гальперин таѓы басќалар бала дамуына, єсіресе аќыл – ойына, жігері мен сезіміне, µзініњ ±сынысын дєлелдей алатын жеке т±лѓа ортасын ќ±руына єсер етуші оќудыњ теориялыќ негізін талдады.

Оќу – аѓарту ќызметі мен оќу - мєліметі психологиялыќ іштей ќабылдау процесімен ќатар ж‰ретіні белгілі. Танылу єрекеті процесініњ мањызын ќарастыра отырып, М.А.Данилов єрекеттіњ нєтижесінде процестіњ µзі µсіп - µркендеуіне оќушыныњ танылу белсенділігінде байќала бастайтын оќу процесініњ ќозѓаушы к‰ш мінездемесіне кµњіл бµледі. Оќу процесініњ м±ндай ќозѓаушы к‰ші болып оќытудыњ ±сынылѓан жобасы мен оќушыдаѓы танылу мен практикалыќ мєселелер арасындаѓы білімніњ дєл дењгейі мен іскерлік жєне єдет – ѓ±рып арасындаѓы ќайшылыќтар есептелінеді. Оќу процесінде олардыњ танылуы м‰мкіндіктері мен сєйкестігі, яѓни, олардыњ бар білімін ќабілеттілігіне жєне єдет – ѓ±рпына, оќушылардыѓ аќыл – ой к‰шініњ даму дєрежесі мен дењгейіне сай келуі, б±л ќайшылыќты ќозѓаушы к‰шке айналдырудыњ негізгі шарты.

Б±л шамаластыќ пен сєйкестікті аныќтау м±ѓалімніњ педагогикалыќ шеберлігіне байланысты.

Процесте пайда бола отырып, µркендеудіњ ќозѓаушы к‰ші мен оќытудыњ ішкі, негізгі ќозѓалысын ќ±райтын, оѓан динамикалыќ к‰ш беретін ќарама – ќайшылыќтар к‰ресі мынадан т±рады. Оќушы сєйкессіздікті сезе бастаса, ол єрекетке кµшеді. Б±л ізденісте педагог ±стаздыњ баѓыттаушы басшылыѓын пайдалана отырып, ол µз жолын табуѓа єрекеттенеді жєне оны ќалай игерудегі ойластырады.

Педагог – ±стаздардыњ µнері бастауыш сынып оќушыларыныњ танылу єрекетін белсендіре білу жєне оны пайдалану ‰шін, б±л шарттарды ќабылдаудан т±рады.

Жауап бергенде ќатеніњ бала жаѓынан табылуы, ол нені біледі жєне нені білгісі келетіні арасында ќайшылыќ тудырады жєне балаларды б±л ±стаздар айтып µтеді. Біраќ б±л ќайшылыќ оќу процесінде ѓана наќты ж‰зеге асып, педагог – ±стаз оќу процесін ±стаздылыќпен ебін тауып ±йымдастырѓанда ѓана наќты кµрінеді.

Ќызметтіњ бастауышы рµліне кµњіл аудара отырып, кейбір психологтар жеке т±лѓаныњ дамуда танылуын ќарым – ќатынас ќызметі деп есептейді. Дидактикада кµбірек ќолданылатын кµзќарас совет психологы Б.Г.Ананьевтіњ кµзќарасы болып есептеледі. Онда ол адамныњ танылу єрекетімен ќатар µркендеуінде ќарым – ќатынастыњ ерекше рµлін кµрді. Б±л пікір мен танылым єрекетін суреттегенде, тек єрекеттіњ аспектісін емес, сол сияќты ќарым – ќатынас аспектісін атай кету ќажет.

Психологияда танылу єрекеті процестерін ±йымдастыруѓа арналѓан бірнеше ж±мыстар талданѓан. Н.А.Менчинская жєне Д.Н.Богоявленский наќты дєлелдерге с‰йенетін аналитикалыќ – синтетикалыќ ќызметтегі салыстыру ассоцияциясы мен жалпылаудыњ ролін ерекше кењ зерттеді. Д.Б.Эльконин мен В.В.Давыдов бастауыш сынып оќушыларында ±ѓып, сіњіріп алудыњ бµлшектеп формалды жалпыѓа µтулегі логикалыќ ойлану негізінде жалпылаудыњ пайда болу жолдарын зерттеді.

Б±л оќулыќта негізінде (С.Елеусізова, Ќарым – ќатынас психологиясы. Алматы.) єміршіл, демократиялыќ жєне ымырашыл – демократиялыќ ќарым – ќатынас стильдеріндегі бірќатар психикалыќ процестердіњ ерекшеліктерін айќындауѓа тырыстыќ.