Дәріс. Философия және ғылым методологиясы

1.Ғылым философиясының пәні.

2. Ғылымды зертеудің негізгі аспектілерінің ерекшеліктері мен өзара байланысы.

3. Ғылым тарихының статусы мен мәселелері.

Ғылым қоғамдық сана нысандарының бірі ретінде философия, дін және т.б. қатар объективті шындық туралы білімді алуға және жүйелендіруге бағыттал-ған, өзіне жаңа білімді өңдеу бойынша және анықталған нәтижелерді алудың іс-әрекетін енгізеді. Ғылым табиғат пен адам және оның тіршілік ететін әлеуметтік мәдени ортасының зерттелетін объектілерінің қасиеттері мен қарым-қатынастары туралы білімді тарихи жағынан дамытатын жүйесі болып табылады.
Ғылым – мәдениеттің анықтаушы қосалқы жүйелерінің бірі. XXI ғасыр басында оның 800-ден астам анықтамасы болды, сондықтан "ғылым" ұғымын қайта тұжырымдау процесінде туындаған қиыншылықтар заңды, немесе әрбір ғалым ғылым феноменінің меншікті түсіндіруін береді. Альберт Эйнштейн, ғылым – бұл сезімтал әлемнің "ретсіздік көп түрлілігін" «ойлаудың бірыңғай жүйесіне» сәйкестендіруге ұмтылыс, - деп бейнелеп суреттеген.
Жалпы оның анықтамасы шеңберінде ғылым – бұл рухани және материалдық шындық туралы объективті, жүйелі және дәлелденген білімдерді қалыптасты-румен байланысты теориялық та және практикалық та саладағы іс-әрекеттің ерекше нысаны. Егер неғұрлым дәлірек айтқанда, бұл анықтаманы нақтылайтын ғылыми қызметтің бірнеше бағыттарын атау керек:
- шындықтың сыртқы емес, мағыналық сипаттамаларын анықтау;
- әлемнің объективті бейнесі туралы білімнің логикалық тұрғыдан қарам-қайшылықты жүйесін қалыптастыру;
- анықталған табиғи және әлеуметтік заңдар негізінде нақты объектілер және процестер жағдайын жобалау;
- танымдық әрекеттің арнайы құралдарын жасау және әзірлеу, мысалы, математикалық әдістер, зерттеу жабдықтары және т.б.;
- еңбекті қоғамдық бөлу саласында кәсіби қызметтің ерекше түрлерін тарату (ғалымдар, инженерлер және т.б.);
- кітапханалардан, ақпараттық орталықтардан және т.б. алынған білімді алу, сақтау, тарату және енгізумен айналысатын ұйымдар және мекемелердің арнайы жүйесінің қызмет етуі.
- "Science" (ғылым) және "scientist" (ғалым) терминдері ХХ ғасырдың бірінші жартысында еуропалық университеттік практикада тұжырымдалды, олармен математика, физика және химия және басқа жаратылыстану ғылымдар саласындағы қызмет белгіленді. Әлеуметтік ғылымдар саласындағы қызмет үшін кейінірек "social science" термині пайдаланыла бастады.
Генезис процесінде және ғылыми білімді дамытуда оның жіктелуіне көңіл аудару күшейді.
Ғылымның бірінші жіктелуі антикалық дәуірде пайда болды. Аристотель философияны бірыңғай ғылым ретінде "теориялық философия" және "практикалық философия" мен "шығармашылық философия" деп бөлді. Бәрінен бұрын, "теориялық философияны" ол физикалық, математикалық және теологиялық философияға, поэтика мен риторикаға бөлінеді. Логика ғылымның барлық жүйесінде пропедевтика (кіріспе) ретінде баяндалады.
Ағылшын ойшылы Ф. Бэкон Жаңа уақытта ғылымды оған қазіргі замандағы материалды жіктеуді әзірледі: адам білімі үш тармаққа немесе салаға бөлінді, атап айтқанда тарих (жады), поэзия (қиял) және философия (пайым), бұл ретте, білімнің белгіленген салалары олардың соңғы жан-жақты нақтылануына ұшырады.
Француздық Ағарту ісінің өкілдері Дидро және басқалар "Ғылым, өнер жә-не қолөнер энциклопедиясы немесе Түсіндірме сөздігі" шеңберінде механика-ны, физиканы, химияны, физиологияны және басқа ғылымдарды атап көрсетті.
Сен-Симон қоғамның таптық құрылымының ұқсастығы бойынша ғылымды жіктеуді, яғни теология – құл иеленушілік және феодалдық қоғам, ал капитализм - позитивизм және т.б. ұсынды.
Позитивизм өкілі О. Конт, ғылымды дамытудың «үш сатысы» доктрина-сын, атап айтқанда теологиялық, метафизикалық және позитивті доктринасын ұсынды, бұл ретте оның пікірі бойынша белгілі ғылымдардың әрқайсысы белгіленген сатылармен біртіндеп өтеді. Сәйкес сатылардан тек қана жаратылыстану ғылымдары, астрономия, физика, биология және т.б. ғана емес, сонымен бірге гуманитарлық ғылым – социология да өтеді.
Гегель ғылымды (философияны) терең жіктеуді ұсынды. "Нақты философия" оларды "табиғат философиясы" және "рух философиясына" бөледі. "Табиғат философиясына" механика, физика, органикалық физика енгізіледі. "Рух философиясы" "субъективті рух" - антропология, феноменология, психо-логия; "объективті рух" - құқық, мораль, адамгершілік және "абсолюттік рух" - өнер, дін, философия деп бөлінеді.
Ф. Энгельс ғылыми білімді жіктеуге маңызды көңіл аударған, ол салыстырмалы жай механикалық нысандардан неғұрлым күрделі әлеуметтік нысандарға айналатын материя қозғалысының нысандарының ұғымын басшылыққа алған. Ф. Энгельс бойынша ғылыми білім құрылымы мынадай түрде болады: механика, физика, химия, биология; еңбек теориясы арқылы (антропогенез) әлеуметтік ғылымдарға және ойлау туралы ғылымдарға өту байқалды. Олар әзірлеген жіктеуде техникалық ғылымдарға да орын табылды.
Кеңестік философ Б.М. Кедров ғылымды қазіргі замандағы жіктеуді әзірледі, ол материя қозғалысының нысандары туралы ұғымдарға сүйене отырып, ғылыми білімнің үш шамалы объективті жүйесін ұсынды, атап айтқанда органикалық және органикалық емес табиғат туралы ғылымдар, сондай-ақ адам туралы ғылымды ұсынды. Техникалық ғылымдар ғылыми жаратылыстану сипатты пәндермен тығыз байланысты болды. Ғылыми білімнің барлық жүйесі философиялық ғылымдармен – диалектика және логикамен, сонымен қатар математикалық пәндермен де ұштастыра қарайды.
Сондықтан, ХХ жүзжылдық кезеңі басында төмендегі ғылымның анықталған жүйесі түзілді:
- жаратылыстану ғылымдары – табиғат туралы ғылыми білім жүйесі;
- техникалық ғылымдар – ғылыми жаратылыстану білімді іске асыруға бағытталған ғылымдардың техникалық жүйесі туралы ғылыми білім жүйесі;
- әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдар – адам және қоғам, оның әлеуметтік мәдени ортасы мен тіршілік ету ортасы туралы ғылыми білім жүйесі.
Бұдан басқа, ғылым феноменін өлшеудің аспектілері шеңберінде іргелі және қолданбалы ғылымдар ерекше атап көрсетіледі.
Іргелі ғылымдар – негізінен, практикалық бағыты болмайтын әлемнің ғылыми бейнесін қалыптастырумен байланысты объективті шындықтың барынша терең қасиеттері туралы білім жүйесі. Қолданбалы ғылымдар, керісінше, заттық-практикалық бағдарды білдіретін білім жүйесі ретінде қарастырылады.
Іргелі ғылымдар табиғат дамуының негізгі заңдылықтары және принциптерінің пайда болуымен тығыз байланысты болады. Бұл деңгейдің дәстүрлі зерттеулері сыртқы әлеуметтік қажеттіліктер күшінде ғана емес, ал ішкі иманентті ынталар ретінде де жүргізіледі. Сондықтан іргелі ғылымдар өзінің негізінде жауапты түрде белгіленген практикалық бағыты болмайды, бұл мағынада олармен аксиологиялық (құндылықты) бейтараптылық байланысады (ойға байланыстыру). Сонымен қатар, іргелі ғылымдардағы жаңалықтар әлемнің ғылыми жаратылыстану бейнесін қалыптастыруға, парадигмалар өзгерісіне принципті әсерлерін тигізеді, яғни ғылыми ойлаудың негізгі сипаттамалары, соның ішінде іргелі ғылымдарда танымның базалық модельдері өңделеді, қолданбалы ғылымның негізін құрайтын ұғымдар, принциптер және заңдар пайда болады.
Қолданбалы ғылымдар іргелі зерттеулер нәтижесіне сүйене отырып, әлеумет мүддесімен байланысты нақты техника-технологиялық проблемаларды шешуге ерекше назар аударады. Бұл деңгейдегі ғылымдар амбивалентті, яғни қосымша саласына байланысты адам игілігі ретінде пайдалануы мүмкін, оған және оның тіршілік ету ортасына келеңсіз әсерлерін тигізуі мүмкін. Басқаша айтқанда, қолданбалы ғылымдарға құнды мазмұны да енгізілген.
Алайда, іргелі және қолданбалы ғылымдар арасындағы дихотомияның (қарама-қайшылық) тарихи сипаты болады. Сірә, іргелі зерттеулер жүргізу процесінде қолданбалы міндеттерді қою және шешу мүмкін, сонымен қатар қолданбалы зерттеулер жиі және маңызды сипаттаманы әзірлеуді талап етті.
Мысалы, электр магниттік өрістің классикалық теориясын әзірлеу радиофизика, радиотехника, электроника және т.б. сияқты ғылыми-техникалық білімдердің циклдері үшін негіз болып табылды.
Кванттық механиканың дамуы қолданбалы зерттеулердің перспективалық бағыттарының мысалы, физикада жартылай өткізігіштердің және т.б. мақсатты қатарларының пайда болуы үшін мүмкіндіктер ашты. Атомдық ядроның іргелі зерттеулері және тізбекті реакцияның ашылуы ядролық энергетиканың дамуын қамтамасыз ететін қолданбалы ғылымдарды қалыптастыру үшін бастапқы пункт болды. Демек, ядролық энергетикада қолданбалы зерттеулерді жүргізу ғылымның салалары: физика және биологиядан бастап әлеуметтік мәдени зерттеулерге дейін қозғайтын іргелі әзірлемелердің кең спектрінің қажеттілігіне бұрды.
Сондықтан, бір жағынан, қолданбалы зерттеулер саласына іргелі ғылымдар саласынан келіп түсетін идеялар, теориялар және тұжырымдамалар спектрі қолданбалы типті ғылымдардың қайта түрленуіне әкеледі. Екінші жағынан, қолданбалы ғылымдар іргелі типті ғылымдарға олардың практикалық мәнінің дәрежесін арттыра отырып, әсер етеді.
Біріншіден, табиғатты аспаптық танудың құралдары және әдістерді жетілдіреді; екіншіден, көбінесе қолданбалы міндеттерді әзірлеу кезінде жаңа идеялар және әдістер туындайды.
Элементар бөлшектерді жеделдету техникасын дамыту микроәлемнің іргелі заңдылықтары туралы теориялық білімдерінің көріністерін дәлелдеуге және тексеруге мүмкіндік берді. Бәрінен бұрын, тиісті зерттеулер жаңа элементар бөлшектердің ашылуына, олардың пайда болу заңдылығын анықтауға әкелді және ол Әлемнің эволюциясын анықтайтын микроәлемнің терең процестерін түсінуге жетеледі.
Ғылымның қарастырылған "құрылымдығы" жеткілікті шартты сипатта болады. Шындығында, бір жағынан, табиғи, техникалық және әлеуметтік ғылымдар, сонымен қатар іргелі және қолданбалы ғылымдар да белгілі бір өзгешелікте болады. Жаратылыстану, техникалық ғылымдар және адам туралы ғылымдарды қолдану саласы – бұл олар үшін әдістерді пайдалану тән болып табылатын объективті шындықтың салалары. Іргелі және қолданбалы ғылымдар болмыстың деңгейін зерттеуге бағытталады.
Басқаша айтқанда, ғылым табиғи заңдылықтарды анықтай және зерттей отырып, объективті бірыңғай шындықпен ісі болады және танымның жалпы ғылыми әдістерін пайдаланады. Бәрінен бұрын, ғылыми жаратылыстану және техникалық пен технологиялық пәндер барлық үлкен шамада әлеуметтік мәдени білім жүйесімен өзара байланысты анықтайды. Іргелі және қолданбалы ғылымдар арасындағы өзара байланыстылық бір-бірінің қолдану саласын толықтыра отырып анық көрінеді.
Ғылымды дамыту ішкі және имманентті жағдайларға бағдарлау тән болып табылатын объективті процесс болып табылады (латын тілінен immanentis –тән, тиесілі). Ғылыми білім жүйесін қалыптастыру барлық ең үлкен дәрежеде сыртқы әлеуметтік, мәдени, экономикалық, мәдени және басқа жағдайлардан болатын өзінің тарихи тәуелділігін анықтайды.
Басқаша айтқанда, ғылымның өзара байланысы және өзара әрекет процесі күшейеді. ғылыми пәндер арасындағы өзара байланыс және өзара әрекеттің бірнеше нысандары тарихи жағынан атап көрсетіледі:
- ғылыми пәндердің өзара байланысы, физикалық химия, биофизика, экономикалық математика және т.б. арасында генетикалық және тарихи жағынан өзара әрекет жасайды;
- бір цикл ретінде ғылыми пәндердің өзара байланысындай, мысалы, (ғылыми жаратылыстану), өзара байланысқандар, мысалы, бионика тек биология және физикаға ғана емес, сондай-ақ техникалық ғылымдарға да негізделеді;
- циклді және бейінді ғылыми пәндердің өзара әрекеті тиісті белгілі бір ғылымға мақсатты орындауды іске асыру үшін жүзеге асырылады, мысалы, кибернетика тек математика және биологияны ғана емес, алайда жүйе теориясын, басқару әдістемесін, әлеуметтану және т.б. да біріктіреді;
- ғылыми білімнің бағыттарының өзара байланысы нақты проблеманы шешу процесі жүреді, интеграция дәрежесі оның жергіліктіден ғаламдыққа дейінгі деңгейінің функциясы болып табылады, мысалы, ғаламдық экологиялық проблеманы шешу жаратылыстану, техникалық білімдер және адам туралы ғылымдардың барлық салаларына өзара әрекетті талап етеді.
Б.Г. Ананьев, Ж. Пиаж, И.Т. Фролов және басқа ғалымдардың ХХ ғасырдың аяғынан бастап қазіргі замандағы көзқарасы қалыптасты, ал оның ерекшелігі - ғылымның проблемалық шоғырлануы жақын арадағы перспективада неғұрлым адам феноменімен анық байланыстырады.
Олардың пікірінше адамды зерттеу жаратылыстану ғылымдарының - физика, химия, биология, техникалық білім - эргономика, техникалық кибернетика және әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар жүйесі - философия, психология, социология, мәдениеттану, саясаттану және т.б., сонымен қатар медицинаны қоса отырып, арнайы пәндер қатарының өзара байланысын және өзара әрекетін ұсынады.
Ғылымдағы бұл үрдістер оның функцияларымен байланысады, ғылымның мынадай бірнеше функциялары байқалады: зерттеу, оқыту, коммуникативтік, әлеуметтік мәдени және дүние танымды.
Зерттеу функциясы. Ғылым нақты шынайылықты зерттей отырып, оның жаңа жақтары мен сапасын ашады, танымның неғұрлым тиімді әдістерін және т.б. анықтайды. Ғылыми зерттеудің мақсаты объективті шындық заңдылық-тарын талдау болып табылады.
Оқыту функциясы. Оның шеңберінде ғылыми білімді ұдайы өндіру, бір зерттеу жүйесінен басқасына ғылыми көріністерді беру жүзеге асады. Мұның барлығы өз кезегінде ғылым дамуының артықшылығын қамтамасыз ететін, сондай-ақ жаңа ғылыми дәстүрлерді қалыптастыратын білім жүйесі, ғылыми мектептер арқылы ғылым кадрларын дайындау процесінде жүзеге асады.
Коммуникативтік функция. Ғылыми қоғамдастық мүшелерінің арасын-дағы ақпаратпен алмасу процесі өзіне, оған нәтижесінде ғылыми қоғамдас-тықтың өзара байланысы нығаятын және ғылыми-зерттеу қызметінің тиімділігі мен ақпараттылығын арттыратын жарияланымдар, конференциялар мен пікірталастарды және т.б. өткізу кіреді.
Әлеуметтік мәдени функция. Ғылым - өркениет негізін құрайтын мәдениеттің базалық элементтерінің бірі болып табылады, ғылымды дамыту деңгейі және сипаты тарихи процесс динамикасында әлеумет мәртебесін көрсететін, маңызды фактор болып табылады. Ғылымды дамыту - өркениеттің позитивті динамизмінің критерийі.
Дүинетанымдық функция. Ғылымның жиынтықты дамуы объективті шындыққа мақсатқа сай келуін анықтайтын принциптер, сенімдер және түсініктер жүйесі ғылыми дүниетаным негіздеулерін қалыптастырады. Ғылыми көзқарас жалпыланған түр шегінде адамның (субъектінің) табиғатқа (объектіге) деген ұтымды қатынасымен байланыстырады.
Әлеумет дамуының кезеңдерінде ғылымның сол немесе өзге функциялары басымдылық береді. Акцент антикалық кезеңде оның дүниетаным функция-ларына – дүниетанымның стихиялық диалектикалық нысандарына; орта ғасыр кезеңде оқыту функцияларына жасалды, бұл кезеңде ғылым негізінен универси-теттерде шоғырланды; Жаңа уақыт жағдайында – ғылымның зерттеушілік функциясы дамыды, қазіргі замандағы ғылыми білімнің қалыптасуы жүрді.
Ғылымның дамуы XIX ғасырға дейін нақтылықтың әлеуметтік мәдени процестеріне елеулі әсер тигізетіндей негізінен тек имманентті сипатта болды деп айтуға болады. Тек XX ғасырдың ортасына қарай ғана ғылым функциялары танымдық процесінің динамизмін қамтамасыз ететін жүйелік тұтастықты құрастыра отырып, бірлікте болады. Соған қарамастан, XXI ғасырдың басына қарай ғылымның дүниетанымдық функциясы, оның тарихи қалыптасқан функционалдық ерекшеліктерімен біріге отырып, қазіргі замандағы өркениет-тің әлеуметтік мәдени процестерінде айқын басым орын алады.