IV тµ´µмэх. УСТУДЬУОН Б¥ЧЧ¥М ¥ЛЭТЭ

Тиэкис икки барыйаанын тэ²нээн к³рµ². Эрэдээксийэлэммит уонна эрэдээксийэлэммэтэн тиэкистэр тылларын-³ст³рµн бол±ойу².

УОННА ХАҺАН ЭТИНИЭХТЭРЭЙ?

(чочуллубатах барыйаана)

1. Урбаан сийиэһин көрсө Дьокуускай куоракка икки күнү быһа араас таһымнаах мунньах, төгүрүк остуол бө±ө буолла. 2. Министиэристибэлэр тустаах тиэмэлэринэн хайдыһан төгүрүк остуоллары бэйэлэрин илиилэригэр ыллылар. 3. Тус-туһунан эйгэлэргэ арааран, уопсайа 11 тиэмэ±э төгүрүк остуол тэрийбиттэр. 4. Бу тэрээһин сыала-соруга – сийиэскэ кэлбит дэлэгээт төгүрүк остуолга тиийэн бэйэтигэр туһалаа±ы булан истиэхтээх, билбэтэ±ин билиэхтээх, тус санаатын этиэхтээх, кыһал±атын үллэстиэхтээх диэн. 5. Быһата, туох өйдөммөтүн барытын ымпыгар-чымпыгар тиийэ быһаарсыахтаахтар. 6. Холобур, «Тыа сирин урбаана» диэн ааттаах төгүрүк остуолу Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ ыытта. 7. Төгүрүк остуолга тыа сириттэн уопсайа сүүсчэкэ урбаанньыт, үлэһит кэлэн кытынна. 8. Олор истэригэр килиэп астааччылар, сир аһын хомуйааччылар, бурдук үүннэрээччилэр, эти-үүтү оҥорооччулар бааллар. («Кыым» хаһыаттан).

Т£Г¥Р¥К ОСТУОЛ ТУЛА…

(чочуллубут барыйаана)

1. Урбаан сийиэһин көрсө Дьокуускай куоракка икки күннээх араас мунньах, төгүрүк остуол буолла. 2. Министиэристибэлэр олох араас эйгэтин хабан туран, барыта 11 тиэмэни сырдатар төгүрүк остуол тэрийбиттэр. 4. Маннык тэрээһин сийиэскэ кэлбит дэлэгээт туһалаа±ы и´иттин, билбэтэ±ин биллин, санаатын эттин, кыһал±атын үллэ´иннин диэн сыаллаах ыытыллар. 5. Быһатын эттэххэ, өйдөммөт, уустук боппуруо´у ымпыгар-чымпыгар тиийэ быһаарсыахтаах. 6. «Тыа сирин урбаана» диэнтөгүрүк остуолу Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ тэрийэн ыытта. 7. Төгүрүк остуолга тыаттан барыта сүүсчэкэ урбаанньыт, үлэһит кэлэн кытынна. 8. Олор истэригэр килиэп астыыр, сир аһын хомуйар, бурдук үүннэрэр, эт-үүт оҥорор µлэ´иттэр бааллар.

К-01 ЭБИИ ¥£РЭХ ТУ¤УНАН СОКУОН

1. Ил Тµмэ²²э буолбут т³гµрµк остуолга ³р³спµµбµлµкэ о±олоругар эбии µ³рэхтээ´ини тэрийиигэ сокуону о²оруу, сайыннарыы ту´унан кэпсэттилэр. 2. Билигин µ³рэх тэрилтэтигэр эбии µ³рэхтээ´ин уонна о±ону иитии кы´ал±ата сытыытык турар. 3. ¥³рэх миниистрин солбуйааччы Э.Кондратьев этэринэн, Саха сирин µрдµнэн оскуола±а µ³рэнэр о±о 75%-на араас куру´уокка, сиэксийэ±э дьарыктанар. 4. Техническэй хайысхалаах эбии дьарык суо±ун кэриэтэ. 5. Ол т³рµ³тµнэн µп-харчы, дьиэ-уот, тэрил тиийбэтэ буолбут. 6. Ааспыт сылга эбии µ³рэхтээ´ини сайыннарыыга Ил тосхолун чэрчитинэн, ³р³спµµбµлµкэ бµддьµ³тµттэн 776 ты´. солкуобай к³рµллµбµт.

7. Т³гµрµк остуолга кыттыбыт дьон этэринэн, саамай сµрµн кы´ал±а – хамнас кырата. 8. £ск³тµн оскуола учуутала НСОТ бы´ыытынан 20-30 ты´. солкуобайы аахсар эбит буолла±ына, эбии µ³рэхтээ´и²²э µлэлиир µрдµк категориялаах педагогтар 10 эрэ ты´ыынча солкуобай хамнастаахтар.

9. Элбэх кэпсэтии кэнниттэн бырабыыталыстыба±а, Ил Тµмэ²²э, ¥³рэх Министиэристибэтин кытта кытты´ан, эбии µ³рэхтээ´ини сайыннарарга ту´уламмыт сокуоннары о²орорго этиилэр киирдилэр. («Кыым» ха´ыаттан).

К-02 Т¥¥Л САХА Т£Р¥Т ИТЭ¡ЭЛИГЭР

Саха саныырынан, инники оло±у бар±аланыы, к³рµµлэнии биир сµрµн суолунан тµµл буолар. «Тµµлµ барасыы гынан (ырытан) кэпсээн о²остор ки´и ордук сайдыылаахтык тµ´µµр буолар. Ки´и дьыл ыпсыытыгар, кµ´µн добдур±а са±ана уонна саас хаар алдьаныыта эбэтэр «уу-толох» са±ана, бары-барыта сэргэ²ниир кэмнэригэр ордук тµ´µµр буолар, - диэн фольклорист П.Т.Степанов 1946 с. 62 саастаах II Наахара олохтоо±о Уломжинскай Роман Фёдорович тылыттан суруйбут.

Тµµл тойонноо´унун µгµс ³ттµн с³пт³³хтµк кырдьа±ас ки´и бы´аарыахтаах, кини ³р олорбут, элбэ±и билбит, к³рбµт ки´и буоларын бы´ыытынан, толкуйдаан баран кэпсиир…

Тµµл айыл±атын сµнньµнэн ки´и этин-хаанын, ³йµн-санаатын чинчийэр учуонайдар µ³рэтэллэр. Ону тэ²э тµµлµ тойонноо´унунан б³л³´µ³ктэр, этнографтар, культурологтар дьарыктаналлар. Тµµлгэ µксµгэр ³йг³-санаа±а олохсуйбут, µгэс буолбут ³йд³бµллэр тустаах бэлиэ (символ) н³²µ³ к³ст³лл³р, онон тµµл ту´унан ³й-санаа уонна тµµлµ билгэлээ´ин хайа ба±арар культура±а дьо´уннаах миэстэни ылар. (Бравина Р.И. «Тµµл тылдьыта» кинигэтиттэн).

К-03 КЭБЭЭЙИ КЭЛЭР КЭСКИЛЛЭЭХ

Кэбээйи нэ´илиэгэ Кэбээйи улуу´ун биир саамай улахан нэ´илиэгинэн буолар. Территориятын иэнэ 8681 га, ити и´иттэн тыа ха´аайыстыбатын наадатыгар ту´аныллара 8548 га. Нэ´илиэнньэтин ахсаана 2003 сыл туругунан 2608, ха´аайыстыбата 791, ынах сµ³´µтэ 2741, сылгыта 471, сибиинньэтэ 189.

Нэ´илиэк бэрт элбэх, сµµ´µнэн ахсааннаах кµ³ллээх, µрэхтээх, киэ² нэлэмэн нµ³л хара тыалаах.

Онон оту дэлэччи оттоон, сири-уоту о²остон ынах сµ³´µнµ, сылгыны иитэр, балыгы, кылааннаах тµµлээ±и бултуур кыахтар толору бааллар.

Кэбээйи кэлэр кэскиллээх. Ол курдук Саха республикатын Президенин уонна правительствотын бы´аччы ³й³³´µннэринэн б³´µ³лэктэригэр улахан 450 миэстэлээх таас оскуола тутуллан эрэр. Кэлэр былаа²²а 360 миэстэлээх таас балыы´а бырайыага о²о´улунна. Кэбээйи-Бэс Кµ³лэ 120 км усталаах суол тутуута 2008 с. тµмµктэниэхтээх. Маны тэ²э атын да±аны социальнай, культурнай объектар тутуулара былааннанар.

Бу барыта нэ´илиэнньэ социальнай ³ттµнэн туруктаах буолуутугар, культурата, духуобуна´а сайдыытыгар улахан суолтаны ылыахтара. (Кэбээйи. Чачы. Кэбээйи улуу´а. 2-с кинигэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – С. 45.)

К-04 ИККИ Т£Б£Л££Х СА¤ЫЛ Т£Р££Т£

Соторутаа±ыта Покровскай кыылы иитэр ферматыгар икки т³б³л³³х мутант-са´ыл т³р³³бµтэ. Кыыл биир да кµн олох олорбокко ³лбµтэ, ону то²орон баран, Дьокуускайдаа±ы Саха судаарыстыбаннай университетын биолого-географическай факультетын зоологическай музейыгар а±албыттара.

Музей µлэ´итэ Ньургун Килибеев саба±алыырынан, ийэ са´ыл ууламмыт бастакы кэмнэригэр туохтан эрэ сµ´µрбµт буолуон с³п. Ол тµмµгэр икки т³б³л³³х, µс харахтаах мутант т³р³³бµт. Са´ыл о±отун атын уорганнара барыта орун-оннугар бааллар эбит.

Саха сиригэр кыыл маннык т³р³³´µнэ бастакы тµгэн буолбатах. Зоологическай музейга уонунан араас экспонаттар бааллар, олор истэригэр альбинос-са´ыл, биэс атахтаах андаатар, дьикти муостардаах тайах… Сунтаарга баар Элгээйи музейыгар икки т³б³л³³х, а±ыс атахтаах сыста т³р³³бµт ньирэйдэр бааллар. («Киин куорат» ха´ыаттан).

К-05 Э¢ИН ДЬИКТИ ЧАХЧЫЛАР

1. Брюнеткалар баттахтарын ахсаана а±ыйах: ортотунан 110.000. Оттон блондиннар баттахтара брюнеткалартан 40.000 а±ыйах.

2. Ханнык эрэ Изекиль Идс кулгаа±а суох т³р³³бµт. Киниэхэ онноо±ор т³б³тµн икки ³ттµгэр хайа±ас да суох эбит. Ол да буоллар, айа±ын атан син истэр эбит.

3. Саамай у´уннук б³т³н ыалдьыбыт ки´инэн Лос-Анджелес олохтоо±о Джек O’Лири буолар. Кини б³тµµтэ 1948 сылтан са±аламмыта уонна 1958 сылга эрэ тохтообута. Ити бириэмэ устатыгар кини 160 м³л. чуга´ыырдык б³ппµтэ уонна ыйаа´ынын 29 кг сµтэрбитэ.

4. Аан дойдуга саамай кыратык тар±аммыт ыарыынан – куру биитэр кµлµµ ыарыыта буолар. Ол ыарыыга сыстыбыт биир да ки´и тыыннаах хаалбата±а.

5. Франция±а тµ³рт саастаах кыыс куттанан у²мута уонна 18 сыл устата летаргическай утуйуунан утуйбута. Кинини искусственнайдык а´аппыттара. Кини улааппыт кыыс буолан баран у´уктубута, ол гынан баран кини ³йµнэн уонна санаатынан утуйуон иннинээ±итин курдук этэ.

К-06 ЭНДЫБАЛ БААЙА ТОЛОРУ ЧИНЧИЙИЛЛИЭ¡Э

«Прогноз» диэн ааттаммыт сабыылаах акциялаах общество 2003 сыллаахха тэриллибитэ. Кини сµрµн соругунан µрµ² к³мµстээх сирдэри арыйарга кэскиллээх ¥³´ээ Дьаа²ы ар±аа ³ттµн чинчийии буолбута. Общество акцияларын 100 %-на Канада «Silver Bear Resources» («¥рµ² к³мµс э´э») диэн компанията бас билэр холбо´уктаах тэрилтэтэ.

2005 с. бастакы тэрээ´ин уустук усулуобуйатыгар, «Прогноз» Канада ити фирматыттан 207-ча м³лµйµ³ннээх µбµлээ´ини ылан µлэлээбитэ. £сс³ икки сыл устата µлэ хайысхатын тосту уларытан, олус µчµгэй тµмµктэри ситиспиттэрэ, хас биирдии тонна руда±а 15 киилэ±э тиийэ µрµ² к³мµс баарын бигэргэппиттэрэ.

Компания Россия тас дойдуларын фирмаларын кытта бииргэ µлэлээ´инигэр с³п тµбэ´эр сокуоннара итэ±эстэрдээх буолан, µгµс мэ´эйдэри к³рс³р. Бу соторутаа±ыта эрэ Россия сир баайын ту´аныыга министерствотыттан 2011 сыл бµтµµтµгэр диэри к³рдµµр-чинчийэр µлэлэри ыытарга аналлаах лицензияларын у´атары ситистилэр. («Саха сирэ» ха´ыаттан).

К-07 УОХТААХ, УОТТААХ КЫМЫС

Саха дьоно былыр-былыргыттан, ³бµгэлэрбит са±аттан сылгы, ынах µµтµн а´ытан а´ыылларын, утах о²остон и´эллэрин с³бµлµµллэрэ. От µлэтин са±ана сахалар µксµн кымы´ынан утахтаналлара. Самаан сайыны к³рс³р саамал тунах ы´ыахха биир сµрµн сиэринэн-туомунан былыр да±аны, би´иги да µйэлэрбитигэр кымыс и´иитэ буолар. Ити кэм²э 2-3 атыыр µ³рµн тутан, кэ±э µ³´µн курдук кµ³х ³²н³³х кур отунан а´атан, биэлэри ыыллара. Ыаммыт µµтµ тута сыар±а±а тиэйэн, кымыс о²о´уллар аналлаах ампаарыгар а±алаллара. Биэ µµтµн ыабыт и´иттэригэр дьиэ температуратыгар диэри сойуталлара, ол кэннэ кыара±ас айахтаах буруо±а ы´аарыллыбыт тирииттэн µµйэн о²о´уллубут симиир диэн и´иккэ куталлара. Ааспыт сыллаахха ха´ааныллыбыт кымыс хойуу с³²µµтµттэн ылыллыбыт а´ытыыны µµккэ куталлар. £ск³тµн дьи²нээх кымыс а´ытыыта суох буолла±ына, а´ыйбыт µµт эбэтэр суорат да ту´аныллыахтарын с³п.

Кымысчыттар сотору-сотору к³³ннь³р³ кутуллубут уба±астары киэргэтиллэн о²о´уллубут би´иэйэх, хамнатар диэн ааттанар малларынан, балай эмэ у´уннук, кµµскэ со±ус булкуйан биэрэллэрэ, кымыс т³´³ бэлэм буоларын кэтээн к³р³лл³р³. Кымыс бэлэм буолла±ына, олус а´ыйан хаалбатын диэн арыый с³рµµн сиргэ, µгэххэ уларытан уураллара. («К³мµ³л» сурунаалтан. 2005. 4 №-рэ. С. 17.)

К-08 МӨЛ¥Й¥ӨН¥НЭН МЭ¢ИЭЛЭЭН МӨКК¥ӨРГЭ ТИЭРДИМИЭХХЭ

Хомуур хапса±ай» – бу а±ыйах сөкүүндэ иһигэр биир-бииргэ хапсы´а тµ´эн баран, булумахта´ыыга, онтон биир хаалбыт киһини куолаа´ы²²а тиийэн хаалар тустуу дуу, оонньуу дуу икки ардынан киирсии. 2. Биир тылынан, «Хомуур хапса±ай» хапса±айы киэргэппэт да, байыппат да. 3. Көрөн олорорго да±аны киһи интэриэһиргиирэ, умсугуйара суох. 4. Хапса±ай буолла да, биир-бииргэ киирсии буолуохтаах этэ дии. 5. Ол эрэ түмүгэр киһи күүһэ-уо±а, сатабыла, сымсата, бүдүрүйбэт сүһүөхтээ±э көстүөхтээх.

Көбүөргэ бу маннык булумахтаһа сырыттахпытына, былыр-былыргыттан илдьэ кэлбит саха хапса±айын суолтата да сүтээрэй?! 7. Кэлии омуктар туох диэн сыаналыахтарай, хапса±айбыт аһара судургу курдук көстөөрөй? 8. Аны бу со±отох хаалбыт киһини хас да буолан көтө±өн быра±ыыга дэ²-оһол тахсан хаалыан сөп буолбат дуо? 9. Кыайарга ба±алаах дьон көхтөрүгэр харса суох тамныыллар. 10. Эчэйии ылбыты² тута көстүбэтэ±ин да иһин, кэлин биллэн барыан сөп.

Мөлүйүөнүнэн мэ²иэлээн басты² тустуук уолаттарбытын мөккү´үүгэ, атаанна´ыыга, эчэйиигэ тиэрдибэтэрбит ханнык.