АдаланҒан албастылар 7 страница

Киіз үй, жер қопын, шөп күрке, балаған аралас бірнеше үй отырған оймауытқа күн бата жеткенімізде, Бағалдай егіндігінің шеті осы екенін естідік!. Бәрі бейтаныс көрінген соң шеттей қоныстануға тура келді. Әкеміз «жуңтуын»[11] сұрап арғы шеттегі бір киіз үйге кетті де, басқамыз қисая-қисая қалдық. Сол киіз үй жанындағы арбаны қоршап, қияр жеп тұрған жігіттер бізге үнсіз қарасып қояды. Тегіс гранат лақтыруға бұйрық алған бір топ әскерше, бір кезде бізге қарай қиярды жаудырып кеп жіберді. Тозып кеткен құмдауыт жұрттың тозаңы аспанға көтерілді. Шаңның ортасында қалдық. Қияр жерге түсе быт-шыт болып лайша шашылып жатыр. Таңдайымыз кеуіп келген біз бір түскеніне бір қарап қойып тамсанып жата бердік. «Гранатшылар» киіз үйден біреу шыға келгенде қоя қойды да, ол кіре бере тағы жаудырды.

– Япырмай, мыналар не деген әулекі, – деді шешем, – жарым арбасын лақтырып тауысты!

– Әулекі емес, жеңеше, – деп Бигелді түсінгенін айтты.

– Киіз үйдегі жуңтуынан ұрлап тақтырып тұрмай ма, шөлдеп келгенімізді біліп, жаны ашып тұр.

Биғазы арт жақтарындағы екі қопының арасынан кірді де, біреуінің ұстатқан дорбасын ала қашты. Бигелді сол бір топ жігіттің берген қиярларына емес, пейілдеріне қуанды.

– Жарайды!.. Осындай жігіттермен бірге істесе мұның ішінде талай Нұрғазы бар-ау шіркін. Бірауыздылықтары байқалып тұр!..

Бигелді бұларға қосыла алмады, бидай егіндігі әлі алда, жуңтуы да басқа екен. Біз таңертеңіне тағы көштік. Бір қыраттан асып қарағанымызда кешегі бір көрген «сары дала» күн нұрымен көз қамап, таяудан көрінді. Қара жолмен шұбыра жөнелдік. Алдымыздан құйындатып келе жатқан төрт-бес салт аттыны көрген әкеміз бізге жолдан шеттей жүруді бұйырды. Артындағылары далбақтап қанша шапқанымен алдыңғы қарагердің жорғасы шалдырар емес.

– Мынау – Бағалдайдың шауиесі болса керек, – деді әкем, – әлгі ауыл бұл сойқанның келетінін кеше естіп үрейленіп отырған.

Бигелді жүгін қоя салып әскерше қалт тұра қалды да, түндегі жігіттерден естігенін айтты.

– Кіші шауие болса менше тұра қалыңдар! Осылай құрмет білдірмесе, сабап кетеді дейді! Екі ешкіден басқамыз қатарға келіп Бигелдіше қақия қалдық.

– Ей, ұрымысыңдар, қайтыңдар! – Шауие осыны айтып арс ете түсті де, екі ауыз сөзі біткенше құйғытып өте шықты. Осындай «әдемі» сөз шыққан ауызы толы алтын тіс екен. Арс ете түскенде жарқ ете түсті. Жүзі де, көзі де қып-қызыл күрең құтырғандардың құдайындай тізгінсіз, тым асқақ бейнесін бір-ақ ақтарып өтті.

– Мынау мас па?! – деді шешем, әкеміз бір күрсініп алып, жүгін қайта көтерді.

– Бұл өңірдің лауиесінен кейінгі кіші құдайы осы!

–«Қайтыңдар!» – деп кетті, орақшы керек емес болғаны ғой!

– Жоқ, бәйбіше “құдай болғанымен мына қалың бидайының не күйде екенімен, оны кім оратынымен ісі жоқ “құдай” бұл. Оның жуңтуы біледі, соған сөйлеселік!

“Лаулие, шаулие” деген терминдерді күбірлеп айта ілестім мен. “Үлкен ұлттық дәреже” деп түсініп едім, мұным кемірек түсінік екен. Кейіннен ұқсам, “үлкен баба”, “кіші баба” деген сөздер болып шықты. Демек, жер иесінің осы құтырған ұлы бұл өңірдегі халыққа “кіші баба” аталғаны ғой!.. “Үлкен бабасы” – Бағалдайдың өзі! Түп мағанасында “жаратушы ие” дегенге саятын осы бір дәстүрлі сөз ханзу тілінде “мырза” дегенде ғана жеп-жеңіл айтылады екен. Құлшылық психологиясының бұл елге апиыннан да тереңдеп сіңгенін айнадай көрсететін осы атауларды жаңа келген біз де жеп-жеңіл көрдік. Олардың өз атын білетін бұл өңірдің жергілікті халқы осылай атап жүргенде, білмейтін біз қалай атармыз.

Бағалдайдың қатарында Доғалдай дейтін бір шонжар тағы бар екен. Бұларға “жаратушы ие” болардай құдіреттің қалай біткенін “Қалдай” деген сөзден іздеп таптық: он сегізінші ғасырдың соңғы жартысында жоңғар хандығы жойылғаннан кейін, Жоңғарияға келген мәнжу армиясының жүз басылары бұл жерде “Қалдай” деп аталыпты да, бұл қалдайлар мансабын пайдаланып, маңайындағы жердің бәрін тартып алыпты. Сөйтіп, жер иесі болған мықтының жергілікті егіншілерге жер тәңірі аталуы қиын ба. Бағалдай – солардың бәрінің мұрагері. Шынжаңда Ян-Жин үкіметінің дәурені өтіп, бұлардың қалдайлығы қалса да, қрс етері қалмаған сияқты. “Лауие”, “шауиелігі” бұрынғы қалпында екен.

Біз осы “тәңірдің” егіндігіне келдік. Шауие Лауиенің кіші ұлы екен, “үлкен Шауие” деп аталған үлкен ұлын көрмедік те, “кіші Шауиенің” әлгі бұйрығын тыңдамай келдік. Әкемнің айтқанындай болып шықты. Кең алқапты бір-ақ қаптаған сары бидай сары мұртты қазақ жуңтуды қатты састырған көрінеді. Келген адамды “ағашына ағаш” нарқында оруға талғамай қабылдап жатыпты. Ораққа келген басқа жалшылардың жолымен біз де жер үй қазып алдық. Төбесін шөп – шаламмен жаба салып бидайға кірдік. Орақшы қанша көп болғанмен, бидайдың ол шеті мен бұл шетіне көз жетер емес.

Жуңтудың өлшеуінше әр ағаш бидайдың орны Өндірханның ағашының орнынан екі есе көлемді екен. Екі ағаш тұқымның орнынан бір ағаш бтдайға отырғызудың амалын солай тауыпты. Айдаһардың алдына келгенімізді, оның егіні айдаһардың өз ұзындығымен өлшенетінін біле қойдық. Күніне “бір ағаш” бидайдың орнын түсіреміз деп кіріскен әкем мен Бигелді екі күнде әрең орып болды. Екеуінен төгілген тер айдаһар таңдайына жұғын болмаса да таңдап сайлаған жуңтуы – сол терді тажал ауызға тамыза беруге құмар Қызырхан дейтін ең жарамсақ пендесі екен. Айдаһарға еңбекші қанын ішкізіп, жағып сонысымен оған қыдыр болғысы келген Қызырхан ешбір орақшыны аяйтындай емес, төселген әрқандай мықты орақшы күніне үш шың[12] бидай түсіре алмай қалғанын айтып зар қағып жүріпті.

Орақтың табысына сүйенуге болмады. Әкем мен Бигелдіден басқамыз түгел масақ теруге аттандық. Есі дұрыс орақшы мұндай нарыққа дұрыс ора ма? “Сақалына қарай іскек” қолданып шапқылай беріпті. Орақшыдан масақшының табысы өнімді көрінді.

Жорғасын құйғытып Шәуие келсе де, егін басына келмейді екен. Жуңтудың үйінен аттанып жүрді. Бізге дүрдигенімен жуңтулықтың да бейшара мансап екенін байқаймыз. “Көл қорыған қызғыш” жас тоқалына қызғыш бола алмапты. Қожасы келіп орнына төнгенде, жуңту орақшыларға барып түнеп жүрді. Ал шауие жоқта, әрине, өзі шауие ғой, бір күні бір орақшының жас әйеліне де шауие болғысы келіпті. Бірақ, одан жолы бола қоймағаны әшкере бола қалды.

Біз жуңту үйінің алдыңғы жағындағы бидайы тасылып босаған аңыздан масақ теріп жүрміз, жуңтуң жер қопындардың арғы шеткі біреуіне барып кірді. Күзеннің айғыры кірген індегі күзенше шаңқ-шұңқ етіп бір келіншек шыға келді де, жуңтудың киіз үйіне қарай жүрді. Сымбатты келіншек жуңтудың ақсұры сұлуын сылаңдата жетелеп шықты да, өз үйіне тартты. Сары күнмен шаңқиған сағымды даланың ыстық аңызағы оның айтып бара жатқан шағымын бізге де анық жеткізді, бәріміз де қарай қалдық.

– Анауыңды тыйшы!.. Жақсылықша айтқаныма қояр емес! Күйеуіме сусын апарып берейін десе... жібермей қылжақтайды. Біз ондай кәсіптің адамы емеспіз! Сен тұрғанда несі бар бізде! Ирелеңдеген ұзын сары жуңту жер қопынан бүкшең қағып шыға жөнелді де, қиыстап орақшыларға қарай тартты. Әйелі жедел басып соңынан қоса сөйледі:

– Тоқташы, ей, тоқташы! Мен жетпей жүр ме едім!..

– Үйге бар! – деп ақырып қалды жуңту, – өшір үніңді!

– Өшірмесем қайтпексің, неше рет кешірдім сені!.. Құтыруын!..

Ері ұзап кеткенше қарап тұрған ол, құйғыта қайттты да үй ішінің ту талапаын шығарып сыртқа шығарып берді. Есіктен табақ та, тас та, екі-үш шыны да атылды. Ақырында сыртқа өзі атылып шығып, жер ошақтағы күлді шашты. Өшпеген шоқтар да қып-қызыл болып, желмен ұшты.

Жер үйлеріміздің үсті қалың шөппен бастырылған еді, біздің қопын мен жуңту үйінің арасындағы бір қопын – ауру кемпірдің қопыны болатын. Көтермеге айналған екі кішкене жетімі жерді жөндеп қаза алмағандықтан, жарым–жартылай шөп күрке болып шошайып тұрушы еді. Бізбен бірге масақ теріп жүрген ол екі жетім жіліншіктерін шидитіп тұра жүгірді де, күркелері жаққа сұлу келіншек шашқан шоқты су құйып өшірді.

Масақ теріп күн көруге келген жетімдер ашуға мінген жуңтудың жуңтуына жөн үйрете алмады. Шешелері неше күннен бері шыға алмай күркесінде жатқан. Сыртта келі түйіп, көжелік бидай шаншып тұрған біздің шешеміз келіп от жөнінде “келініне” ептеп қана басу айтып шаққандай болды. Түлкідей жарау сылаң нақтылы көкжалдың өзі екен. Басылғаны сол, кешке жақын жуңту қайтқанда тіпті құйындатты. Біз есік алдында кішкене қырманымызға жиған-терген масағымызды жайып, жабыла таяқтап, тоқпақтап жатқанбыз. Әр күні кешке жақын бүкіл ауыл сатырлатып осы кәсіппен болатын. Пулеметше үздіксіз тақылдап біріне-бірі ұласып кететін “осы соғасты” жуңту үйіндегі соғыс басып түсті бір кезде. Жуңту мен жуңтудың жуңтуы шаңқылдасып-шартылдасып кетті де, ащы бажылы көтерілді. Бажыл шаңқылға, шаңқыл бажылға айнала берді.

Ымырт жабыла орақшылар қайтқанда ғана бұл соғыстың демі ішіне тартылған болды. Сөйтсе де үй ішінде аяқ-табақтың, қазан мен қақпақтың шарқылы тоқтамай, бізге әр күні-ақ естіліп, шашылған күл де бұлттай қаптап оның ішінен нажағайша жарқ етіп шоқ та көрініп қалып жүрді. Жуңтудың жуңтуының аяқ-қол ашуы тоқтайтындай емес, өйткені, Бигелдінің мөлшерінше: “жуңтудан алар есесі, қайтарар өші қайтпай” жүрген сияқты. Баратын ауылы да, көретін аруы да көп кіші шәуие бұл “соғыс” басталғалы келмеген. Ішқұста болып жүрген жуңтудың жуңтуы тыпырлап жортып егін аралап та кетіп жүрді. Бірақ, мына орақ кезінде оған көз сала алатын тың тұяқ жігіт егін арасынан табыла қояр ма. Бекер кезіп, бекер қайтып жүрген сияқты оны келе салып тағы күл шашуынан, тағы да ыдыс-аяқтың шырылдауынан білінеді. Есігінің алдына бара қалған ешкінің таяқ жемей немесе мойны бұралып бір бақырмай қайтқанын көрмейтін болдық.

Бір күні түс уақытында біздің кәрі ешкінің де мойны бұралып, бақырып жіберіп қайтқанын Бигелді көріп күлді:

– Текесі емес қой, ешкіде не кегі бар екен мұның!

– Осы сөзді өзіне мен барып айтайыншы! – деп қалған Биғазыны шектеді ол:

– Сен үндеме оған, “айғырмен ойнаған ат арқасын алдырады”! Қысып жүр!

Бірақ, Биғазы “қыса” қоймады. Жуңту үйінде жоқ еді. Түстен кейін масаққа шығысымен бір топ ешкіні солай қарай айдап барады. Жуңтудың жуңтуы үйінен шыға келіп, бір ешкіні ұстап алғанда артынан Биғазы жетіп қалған болатын:

– Жеңешетай-ау, мынауыңыз теке емес, ешкі ғой, мұның жазығы не! Текенің ғана мойнынан бұраңыз!

Жуңтудың сұлуы сықылықтап күлді де, ешкіні қоя бере салды.

– Айран ішемісің, ей, шөлдеп келдің бе?! – деп жұмсара қалды Биғазыға, – үйге кір!

Жан-жағына қарап қойып, Биғазыны үйіне кіргізіп әкетті.

Биғаділ екеуміз масақты қойып сол жаққа қарай бердік. Айран деген сөз естілген соң біздің де аңсарымыз ауа қалып еді, Биғаділ барайық деп, бірақ ұялып отырғанымызда, Биғазы шыға қашты сол үйден. Артынан іле келіншек те шығып қарап тұрып қалды:

– Ей, мен сені жеймін бе, ей?! – Биғазы алды-артына қарамай қашып, біздің қасымызға келді.

– Жүр, жүріңдер, алысырақ барып терейік.

– Не болды, неге қаштың?! – Біз соңына түсіп сұрай бердік.

– Не болды, Бақажай! Нешік, неге қаштың?

– Бір шыны айранын ішіп алдым, басқасын сұрама! – деп ол күле берді. – Текесінің өшін менен алмақшы болды!

– Сенің де мойныңды бұрады ма! – деп еді, Биғазы тіпті қатты күлді. Не болғанын айтпады. Текесін де, текеде не өші барын да, текенің өшін ағамыздан қалай алмақ болғанын да түсіне алмай-ақ қойдық.

Жуңтудың жуңтуы үйінен бір кіріп, бір шығып, әр нәрсесін бір лақтырғанын көріп жүре бердік.

Бізбен бірге масақ теретін екі арық жетім іш ауруымен қабат құлап, екі-үш күннен бері шыға алмай қалып еді, сол күні кешке ауру шешесі күркеден зарлап шыққанын ести қайттық, кішісі өлген екен. Орақтан арып, шаршап қайтқан Бигелді мен төрт жігіт оны жерлеуге кеткенде, ауруына аналық күйініші қосылған шешесі есік алдында көз жұмды. Бебеулеуі бүкіл ауылды егілдірген аса аянышты үн мүлде өшті.

Бұл үйде енді жалғыз ыңыранған ауру баласына кемпірлер шеше өлімін естіртпей, ақшамда үй сыртына арулап, оның бетін жауып қойып еді. Ол мәңгілікке тынышталса да, зар үні мәңгілікке қалғандай, құлағыма үздіксіз бебеулеп түні бойы естіліп жатты, ұйықтай алмадым. Ар жағында ерлі-зайыпты жуңтулардың боқтық айтыстары, алыс қопадағы өрескел мақұлықтың жиренішті қорсылындай тыңдаусыз қала берді де, өлер алдындағы ананың үзіле шыққан дәрменсіз зары ғана естілді. Мүлде тынғаны анық бола тұрса да, сол үн құлағымнан кетпеді. Шегіне жеткен күйініштің дәрмені қалмаған тіршіліктің аянышты үні үзіліп-үзіліп барып түн бата тоқтап қалып еді. Сол күйдің ең мұңлы жалғасын енді үнсіз ғана, ішінен шертіп жатқандай сезіледі, сезіліп қана емес, “анық” естіліп жатты.

“Өліп қалсам менің шешем де осылай өледі-ау!.. Қартайып, қажып бара жатқан әке-шешем өлсе, қайтып қалар екенмін! Мен де анау ыңырсып жатқан Тұрсындай боламын ғой!.. Жоқ, әке-шешемнен айырылып, тірі қалмау жөн екен”. Мен осы ойдан қатты қысылып терлеп кеттім. Қолымды Биғайшадан асыра созып, шешемнің жазық маңдайын сипадым. Қатты ұйықтап жатыр екен. “Әке-шеше өлмесеші!.. Өлмеуге шара жоқ қой бірақ! Менің де әке-шешем қартайып, арықтап кетті ғой, өледі ғой!” Онан сайын қысылдым, тер бұрқырай түсті. Биғайшадан асып түсіп, шешемнің қолтығына тығылдым.

– Қабыкенбісің?! Терлеп кетіпсің ғой, не болды, жарығым, қорықтың ба?!

Мен шешемнің басын бетін, омырауын сипалай түстім. Таң бозарып қалып еді, әкем мен Бигелді оянғанда сол шексіз қамқор құшаққа тығылып жатып ұйықтап кетіппін.

Орақшылар ерте кететін. Бүгін қайтыс болған кемпірді жерлеуге түске жақын қайтып келмек болып кеткен екен. Біз масаққа шайдан соң шықтық. Былай шыға бергенімізде түлен тұтып жүрген жуңтудың жуңтуы күлді. Тағы бұрқыратты. Жел оңтүстіктен – сол үй жақтан еді. Сұп-сұры тозаң біздің қопындарды басып өте шыққанда, орақшыларға шай әкетіп бара жатқан шешеміз біраз кідіріп, қарап тұрды да кете берді. Біз аулағырақ аңызымызға жетіп жайылдық.

Бір келдек тергенімізше болған жоқ, ең сорлы күрке лап ете түсті, тұра жүгірдік. Жоғары жақтан орақшылар да жабыла жүгірген екен. Қызыл жалын жалақтап маңайында шулаған әр әйелге бір ұмтылады. Әйелдер де тұс-тұстан ұмтылып барып, қашып жүр. Лаулаған күркеде түн жамылып жатқан бала, сүйегі ғана қалған шидей қолымен жан-дәрмен басын сипалап, шыр ете түсті де, тонына тығыла тыпырлайды. Өрттің рақымсыз тілі сумаң қағып тонның іші-сыртын бірдей жайқайды. «Бұл үйде тағы қалған біреу бар еді, қайда жатыр?!» дегендей лап қойып, жер тағанына жете жалап-жұқтап барып тына қалды. Қураған шөп-сабанды жалмап болған жалын тілі тез жиылды. Бырыса-тырыса тулап жатқан тонды бір кемпір құшақтап ала қашқанда орнын күрке төбесінің қозды күлі бір-ақ басты. Бала тірі екен, күйген тоннан тез шығарылып, аруланған шешесінің шапанына жатқызылды. Оның шашы мен қас-кірпігі үйтіліп, қол-аяғы жалынға түгел шарпылыпты. Есіретін де, таласатын да жаны қалмаған екен, басын көтере алмады. Жылауға дәрмен сұрағандай, әркімге бір-бір қараған көзі шешесінің сұлық жатқан мәйітіне түсіп еді, күрсініп жіберіп соза-соза ыңырсыды. Тапқан медетімен жылауға жиған әлде, әл-дәрмені осы ғана еді. Көзінен дым шығара алмады. Ыңырсыған үні шеше мәйітінің қасында тұрғандарға да жетпей, өше қалды, біржолата өшіпті. Үңіліп барып өксіп-өксіп қалған маған қарап еңіреп жіберген Биғаділдің ғана үні жеткендей, көпшілік шиқ-шиқ етіп, солқылдасып алып көздерін сүрткіштеді.

– Бірге жүрген құрбылары ғой, қайтсін! – деп жаласты.

Бір үйлі жанның бұл апатқа жоқтау айтар ешкімі қалмады ғой. Көпшіліктің көз жастары үнсіз, дауыссыз ғана жылжыды. Жерге тырсылдамай тамды. Сондықтан бір күннің ішінде алып болған пенделерінің жайынан құдайдың өзі де бейхабар болса керек. Сарылып жатқан сары далаға бұрынғысынша шақшиып күні тұрды да, бұрынғысынша мелмірейіп аспаны тұр. Мазақ күлкінің лебіндей жағымсыз аңыздағы мағынасыз сыбырлап, қоздыра түскісі келгендей өртенген күркенің күлін түрткілейді. Қоламта көзін жылт-жылт еткізеді. “Бұл үйдің жандарын керек етіп алмай, сірә ерігіп отырып, жұла-жұла салғанын” құдайдың өзі де сезбей қалған сияқты. Егер біліп отырып саналы түрде алды десек, бейуаз жесір-жетімдердің бірін қалдырмай, осынша көзігерлік не жазығы бар еді, әділет қайда?! Анау тентектерді, айлакерлерді, күштілерді, сұлуларды бір сөзбен айтқанда – өнерлі сойқандарды неге алмайды?! Күнәлі де солар, жілігі татып керекке жарайтындар да – солар емес пе! Данышпан жаратушылар мұншалық мағынасыз іс қылмаса керек еді ғой. Ия, құдай тағала бұларды керек еткендіктен алған жоқ, тіпті сезген де жоқ.

Киіз үйдің көлеңке жағында бізді тамашалағандай қарап тұрған сұры келіншек түсті көзіме. Қолдарын санымен айқастырып қолтығының астына тығып алыпты. Қысыр жыландай бұралып қылымси қарайды өзі. Бұл қазаға оның ортақтығы жоқтай, не істеп қойғанын сезетіндей емес, еріккен құдайдың ерке періштесіндей. Мынау аянышты қазалар мен жылаулар жұлығына да келмейтіндей, бір аяғын созып тастап, селкілдетіп қояды. Табанымен жер сипап, тарпып-тарпып қояды. Жуңтудан өші қайтпай, тағатсыз талпынып тұр. Әлденені іздегендей жерлеу қамында жүрген әр жігітке бір қарайды. Басқа әйелдерден қамы да, жаны да, сезім – күйі де басқаша екенін байқаған кемпірлер қарап қояды оған.

– Анау салдақы көрмеге қойылған ба!

– Өзінің тауып берген “ойынын” көріп тұр!

– Билеп тұр өзі! – деп ақырын ғана күбірлесті әйелдер.

Бір кемпір күйініп кетті білем, үні қаттырақ шықты:

– Күйлеп тұр! – деп жіберді.

Өртенген күркенің желке жағында жүресінен отырған жуңту естіп қойды ма екен дегендей жалтақ-жалтақ қарасты әйелдер.

– Өртеген сол, – дедім мен шешем келіп жетектей жөнелгенше, дәлелін де айтып салдым, – от шашқан жері әне!

Шешем мені үйге кіргізіп, оны ауылдың бәрі білетіндігін, пәлеге қалмайық деп үндемей жүретіндігін айтып шықты.

– Сен ол туралы сөйлеме, жуңту естіп қойса үлкен қырсық бізді шалады!

Күштінің қылмысын айту – күн бермес қылмыс болатынын ашығырақ түсіндім де, далаға шыққанда қорқа шықтым. Дауысының бәсеңдігімен бұл жолы аман қалғандығымыз байқалды. Жуңту естімеген көрінеді. Маған қараған жоқ, орақшыларды асықтырып отыр екен. Аналы-балалы мәйітті өз киімдеріне оратып жаназасын тез шығартты да, төрт жігітке көтертіп жөнелте салды.

Кеше кештегі жерленген баланың қасына осы таңертең шешесі де, ағасы да барды. Шөп күркеден жер үйге көшіп кіргендей, қайтадан бір семья болып бас қосты. Жуңтудың жуңтуы енді өртей алмайтын қауіп-қатерсіз үйге кіріп алды. Аңызда терілмеген масағы ғана қалмаса, жер бетінде олардың енді қарайлайтын еш нәрсесі қалған жоқ. Орындарында күл ғана жатыр!..

Күл шашушы қатыннан енді біз қорқа бастадық. Беделді бір адам барып, от шашпауын оның құлағына еппен ғана құйып шығу керек еді. Шешеміздің өзі де әйел болғандықтан оған деген бедел–абыройдан, әрине, мақұрым. Әкем шал болғандықтан ол кісінің де беделі өтпеуі мүмкін. Биғазы қу кеше ғана айранын ішіп ап қашқан, әрі бала ғой, онда қаншалық бедел болып жарытар дейсің. Бигелдінің сырт тұлғасына қарағанда бедел-абыройы мығым болуға тиісті еді, бірақ беті шұп-шұбар. Оның үстіне қатты жүдеп, арықтап жүр. Сонда да дипломатияға сол кетті. Телеграмма бағанасындай құлап барып, жуңту есігінің маңдайшасына сүйене қалды. Жуңту үйінде жоқ кез еді.

– Жуңту бар ма? – деп саңғырлады ол. Үйдегі әйелдің сөзі естілмеді, – арыз, өтінішім бар еді... Дәл қазіргі өтінішім біреу-ақ... Ораққа кетейін деп асығып тұрмын, рахмет! Мына өрттен қорқып қалдық, енді сақтанайықшы, сіз де, біз де күлді бет алды шаша салмайық! Жоқ, олай болса күліңізді мен-ақ төгіп берейін, мен келгенше қозғамаңыз! Шашады екенсіз! Жоқ, тіпті бұқадан да қиын көрінесіз! – Әйелдің шаңғырлай күлгені естілді де, сөзі тағы ұғылмай қалды. Ағамыз бүкіл ауылға жар салғандай саңғырлап-ақ тұр. – Рас қорықтық. Иә, жуңтудан тіпті қорқамыз…