Матур ӘҘӘбиӘт стиле 3 страница

Миҫалда инеш һүҙҙәр (мәғлүм булыуынса, тимәк), теркәүес (һәм) ҡулланылған.

Бындай инеш һүҙҙәргә шулай уҡ мәҫәлән, йәғни, күренеүенсә, әйтәйек, шулай итеп, беҙҙең ҡарамаҡҡа һымаҡ һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр ҡарай.

Ғилми стилдең иң сағыу һәм үҙенсәлекле билдәләренең береһе булып фекерҙең бәйләнешле һәм логикалы булыуын күрһәткән әҙер конструкцияларҙы йәки әйтемдәрҙе ҡулланыу тора: юғарыла әйтелгәнсә..., шуны билдәләп үтәйек..., хәҙер түбәндәге мәсьәләгә күсәйек..., ...билдәләп үтергә мөмкин, тағы ла миҫал килтерергә була..., әле һөйләгәндәрҙең барыһы л а .... килтерелгән миҫалдарҙан күренеүенсә, был мәсьәләгә килһәк, һанап кителгәндәргә ҡарағанда..., билдәле булыуынса..., юл ыңғайында шуны билдәләп үтергә мөмкин..., икенсе төрлө әйткәндә..., ошо әйтелгәндәрҙе иҫәпкә алып..., хәҙер шуныһына иғтибар итәйек... һ. б.

Миҫалдар: Ошо әйтелгәндәрҙе иҫәпкә алып, Аҡмулла әҫәрен тестологик яҡтан тикшереүҙең ҡайһы бер принциптарын билдәләргә мөмкин (Ә.Вилданов). Ошоларҙы иҫәпкә алһаң, һорау тыуа: Әхмәт Уразаев-Ҡормаши, ихтимал, тап бына беҙҙең Баһауи телгә алған фарсы телендәге «Буҙъегет» китабынан тәржемә иткәндер? (Н. Зарипов). Шуны ла билдәләп үтәйек: януар һәм ҡош-ҡорт атамаларынан исем яһалыу кешеләрҙең элек һәр хайуанға табыныуы... һөҙөмтәһендә килеп сыҡҡан (Т. Кусимова).

Фәнни стилдә тойғоло һөйләмдәр ҡулланылмай. Һөйләмдәргә шулай уҡ образлылыҡ хас түгел. Ләкин ҡайһы бер осраҡта ҡатмарлы фекерҙе уҡыусыға еңелерәк еткереү өсөн образлы һүҙҙәр ҡулланыла. Был фәнни-популяр әҙәбиәткә хас. Мәҫәлән: Йәшен ағастарҙы бик йыш һуға. Ул имән ағасын “ярата төшә”. (М.Зиннәтова).

Фәнни стилдең башҡа төр функциональ стилдәрҙән иң ҙур айырмаһы – унда махсус терминдарҙың күп булыуы.

Ғилми стиль, нигеҙҙә, рус теленән башҡортсаға тәржемә ителгән математика, физика, биология, география, химия фән­дәре буйынса төҙөлгән дәреслектәргә һәм ваҡытлы матбуғатта баҫылып килгән төрлө фәнни мәҡәләләргә таянып үҫә. Башҡорт теленең ғилми стиленә рус теленең йоғонтоһо бик көслө.

Бөтәһенән элек, фәнни стиль фактик материалдың күп­леге, теүәл һәм йыйнаҡ информациялы булыуы менән айырыла.

Фәнни сығыштарҙың йөкмәткеһен күп осраҡта ысынбар­лыҡтағы күренештәрҙе, факттарҙы тасуирлау, уларҙы тик­шереү һәм аңлатыу тәшкил итә.

Фәнни әҫәрҙең бурысы айырым хәлдәрҙе, күренештәрҙе, фараз итеүҙәрҙе иҫбатлауҙан, дәлилләүҙән һәм уға миҫалдар килтереүҙән тора. Шулай уҡ тикшеренеүҙәрҙең һөҙөмтәһен системалы итеп яҙып сағылдырыу ҙа стилдең төп вазифала­рынан һанала. Шуға күрә фәнни хеҙмәт, нигеҙҙә, фекер йөрөтөү менән иҫбатлауҙан тора.

Фәнни стиль китапса-яҙма телмәргә ҡарай (дөрөҫ, ул һөйләү формаһында ла булырға мөмкин: миҫалға әңгәмә­ләрҙе, докладтарҙы, белдереүҙәрҙе, сығыштарҙы, бәхәстәрҙәге репликаларҙы, лекцияларҙы килтерергә була). Шуға күрә фәнни хеҙмәттәр, барыһынан элек, дөйөм һәм ҡәт­ғи нормалаштырылған әҙәби телдә яҙыла. Әммә фәнни стилгә үҙенсәлекле һүҙлек запасы, һүҙбәйләнештәр, төҙөлмәләр, конструкциялар хас.

Фәнни стилгә хас булған түбәндәге дөйөм тел һыҙаттарын атап күрһәтергә була:

-әҙәби телдең нормаларына тап килеү,

-фекерҙәрҙең теүәллеге, асыҡлығы,

- уй-фекерҙе йыйнаҡ, ыҡсым сағылдырыу,

-терминдарҙың йышлығы,

- һүҙҙәрҙе һәм уларҙың предметлыҡ йөкмәткеһен урынлы ҡулланыу,

-һөйлә­нәһе һүҙҙең монологик характерҙа булыуы, уның эҙмә-эҙлелеге, тамамланғанлығы,

-текст өлөштәренең бер-береһе менән тығыҙ бәйләнештә булыуы, ул бәйләнештең тер­кәүестәр, алмаштар, мөнәсәбәт һүҙҙәр менән ойошҡан ҡуш­ма һөйләмдәрҙе файҙаланыу ярҙамында тормошҡа ашыуы.

Фәнни стиль үҙенең составы менән бер төрлө генә түгел. Уның фәнни-техник һәм фәнни-гуманитар йөкмәткеле төрҙәрен айырып ҡарап була.

Фәнни әҫәрҙәр үҙҙәренең тел үҙенсәлектәре, жанрға, адресатҡа ҡарап, яҙыусының индивидуаль һыҙаттарына бәйле айырылырға мөмкин. Ғилми әҫәрҙәр теге йәки был өлкәләге белгестәргә һәм киң ҡатлам уҡыусыларға бағышлана, шуға ҡарап, фәнни стиль һәм фәнни-популяр стилдәге әҫәрҙәрҙе айырып йөрөтәләр. Фәнни-уҡыу, фәнни-публицистик һәм фәнни-мемуар стилдәр ҙә фәнни стилден тармаҡтары һанала.

Фәнни стилдең лексикаһы менән фразеологияһы китап­са яҙма лексикаға ҡарай.

Һәр фәнни яҙманың нигеҙен дөйөм ҡулланылышлы һүҙҙәрҙең яртыһынан күбеһе тәшкил итә. Фәнни әҫәрҙәрҙә башҡа стилдәргә ҡараған лексика (әрпешлекте, мыҫҡыл­лауҙы, шаяртыуҙы, иркәләүҙе, кесерәйтеүҙе, кәмһетеүҙе белдереүсе һүҙҙәр) ҡулланылмай. Күсмә мәғәнәле һүҙҙәр бөтөнләй файҙаланылмай. Фәнни хеҙмәттәрҙә төп иғтибар яҙғандың логикалылығына йүнәлдерелә. Шуға күрә унда терминология киң ҡулланыла, сөнки улар ғына фәнни төшөнсәләрҙе сағылдыра. Шуның менән бергә дөйөм ғилми лексика, абстракт төшөнсәләрҙе белдереүсе һүҙҙәр ҙә шул бер үк функцияны башҡара. Конкрет предметтарҙың атамалары менән кешеләрҙең исемдәре, уларҙың эшмәкәрлектәре, вази­фалары, белгес атамалары буйынса бирелә.

Фәнни телмәрҙең фразеологияһы ла үҙенсәлекле. Унда идиомалар, мәҡәлдәр, әйтемдәр, тапҡыр һүҙҙәр киң тарал­маған. Күберәк түбәндәге фразеологик берәмектәр һәм ны­ғынған һүҙбәйләнештәр осрай: дискуссияны (бәхәсте) йәнлән­дереү, мөмкинлек биреү, һөҙөмтәләрен сығарыу, күҙәтеүҙәр күрһәткәнсә, әйтелгәндәрҙе йомғаҡлау, дәрәжәгә күтәреү, йәйәләрҙең тышына сығарыу, яҫылыҡтың үҙ-үҙенә берҙәй сағылышы, квадрат тамырҙарҙың таблицаһы, тармаҡланыу нөктәһе һ. б.

Фәнни телмәргә фразеологизмға яҡын булған, ҡалып­лашҡан һәм нығынған тотороҡло ҡатмарлы терминдар хас: кәкре вал, юғары баҫымлы ток, түбән баҫымлы ток, периодик кәсер, һауа торошо, ҡуш тояҡлылар, һөтимәрҙәр, бер күҙәнәкле йәнлектәр һ. б.

Фәнни стилдә һүҙьяһалыш менән морфология кимәлдә­рендә исемдәрҙең билдә, хәрәкәт, торош, үҙгәреш төшөнсә­ләрен сағылдырыусы -лыҡ, -лек, -лоҡ, -лөк, -сылыҡ, -селек, -сы, -се, -со, -сө, урыҫ теленән һәм урыҫ теле аша үҙләште­релгән һүҙҙәр нигеҙенә ҡушылыусы -циялау, -лаштырыу, -ләштереү, -ик, -лө, -лы, -ле кеүек ялғаулы һүҙьяһалыш ҡалыптары киң файҙаланыла. Күрһәтелгән яһаусы ялғауҙар­ҙан тыш ҡушма һүҙ ҡалыбы менән килгән һүҙҙәр ҙә йыш осрай.

Башҡорт телендә фәнни стилдең морфология өлкә­һендәге үҙенсәлектәргә килгәндә, был стилдә исем менән ҡылымдың бер тигеҙ файҙаланылыуын осратырға мөмкин, һүҙбәйләнеш формаһындағы ҡушма һүҙҙәрҙе ойоштороусы компонент, күбеһенсә, ҡылымдан килеүсән була (уҡытыу­сылар белемен камиллаштырыу, педагогик уҡыуҙар, социаль проблема, социаль-иҡтисади мәсьәлә, техник ижад...).

Исемдең тултырыусы, ә сифаттың аныҡлаусы ролендә ҡулланылыуы ла — фәнни стилдәге йыш күренеш. Уның шулай булыуы стилдең тығыҙ информациялылығына бәй­ләнгән. Фәнни стилдә һандарҙы цифр менән ҡулланыу ны­ғынған.

Фәнни хеҙмәттәрҙә алмаштарҙы файҙаланыу ҙа үҙенсә­лекле. 1-се зат исеменән хикәйәләү бөтөнләйгә кире ҡағыла, бик һирәк осраҡтарҙа ғына 2-се затҡа мөрәжәғәт итеү осрай. 1-се заттағы «мин» урынына «беҙ» алмашының ҡулланы­лыуы бар. Ғәҙәттә, ғилми әҫәрҙәрҙә стилистик яҡтан өсөнсө зат исеменән һөйләнеү ҡабул ителгән, сөнки төп иғтибар йөкмәткегә һәм уның логик эҙмә-эҙле­легенә йүнәлдерелгән була.

Фәнни-техник әҙәбиәттә күпселек тасуирлауҙарҙа хәбәр һөйкәлешенең хәҙерге заман, төшөм йүнәлешенең хәҙерге заман ҡылымдары йыш файҙаланыла. Ул шуның менән аңлатыла: ундай формалағы ҡылым предметтың даими үҙенсәлеген (фәнни закондарҙы, ҡағиҙәләрҙе, законлыҡ­тарҙы) белдерә; ул төр ҡылымдар шулай уҡ тикшеренеү барышын, иҫбатлауҙы һ. б. һүрәтләгәндә лә файҙаланыла. Миҫалдар: Атомдарҙың төҙөлөш теорияһы күҙлегенән эле­менттарҙың металдарға һәм металл булмаған элементтарға ҡарауы уларҙың атомдарының химик реакциялар ваҡытында электрондарҙы биреү йәки алыу һәләтлеге менән билдәләнә. Атомдары электрондарын еңел бирә торған элементтарҙа иң көслө металл үҙенсәлектәре була. Киреһенсә, атомдары элек­трондарҙы ныҡ беркетә торған элементтарҙа металл бул­маған үҙсәнлектәр асыҡ күренә. Периодтарҙа һулдан уңға табан әкренләп металл булмаған үҙсәнлектәр көсәйә. (Рудзитис Г. Е., Фельдман Ф. Г. Химия. Урта мәктәптең 8-се сины­фы өсөн дәреслек. Өфө, 1990. — 125-се бит.)

Йәки: ... Карталар һәм пландар буйынса заводтарҙы, фаб­рикаларҙы, ҡала һәм ауылдарҙы ҡайҙа төҙөргә, мәктәптәрҙе, хәстәханаларҙы, ял йорттарын ҡайҙа урынлаштырырға, баҡса һәм парктарға ниндәй ерҙәр булергә икәнлеген билдәләйҙәр. Юл төҙөү проектын эшләү алдынан, урынды план буйынса ентекләп өйрәнәләр. Юлды үткәргәндә, төҙөлөш осһоҙораҡҡа төшһөн өсөн, ҡалҡыулыҡтар әҙерәк булған, күперҙәрҙе әҙерәк төҙөргә мөмкин булған урынды һайлайҙар... (Герасимова Т. П., Грюнберг Г. Ю., Неклюкова Н. П. География. Урта мәктәп­тең 6-сы синыфы өсөн дәреслек. Өфө, 1992. — 47-се бит.)

Фәнни телмәрҙең айырым өлөштәренең үҙ-ара бәйләне­шен, логик эҙмә-эҙлелекте тәьмин итеү саралары булараҡ шулай итеп, шуға күрә, шул рәүешле, хәҙер килеп, унан башҡа, унан тыш... ярҙамсы һүҙҙәре шаҡтай актив файҙаланыла. Мәҫәлән: Шулай итеп, башҡорт теленең лексик составында алтай телдәре менән тарихи яҡтан уртаҡ булған тамыр һүҙҙәр бөтәһе лә төп башҡорт һүҙҙәре һанала. Шуға күрә мон­гол, тунгус-манжур телдәрендә һәм башҡорт телендә булған һәм бер үк мәғәнәлә ҡулланылған тамыр һүҙҙәрҙе тарихи күҙлектән башҡорт телендәге дөйөм алтай лексикаһы тип атарға кәрәк. (Кейекбаев Ж. Ғ. Хәҙерге башҡорт теленең лек­сикаһы һәм фразеологияһы. Өфө, 1966. — 104-се бит.)

Фәнни телмәрҙә текстың киҫәктәргә логик бүленешен һәм бәйләнешен сағылдырыуҙа һөйләм киҫәктәренең урын­лашыу тәртибе ҙур әһәмиәткә эйә. һөйләмдең байтаҡ өлөшө фәнни стилдә күп осраҡта эйәнән түгел, ә хәлдәрҙән, тулты­рыусыларҙан башлана. Мәҫәлән: Поляр түңәрәктәр менән тропиктар араһындағы Ер өҫтө йылыны һәм яҡтылыҡты тро­пик бүлкәткә ҡарағанда әҙерәк, ләкин поляр бүлкәткә ҡараған­да күберәк ала. Уртала бүлкәттәр: төньяҡ һәм көньяҡ бүлкәттәр ошонда урынлашҡан. Уларҙа ҡояш бер ваҡытта ла зенитта булмай. Йылдың дүрт миҙгеле — ҡыш, яҙ, йәй, көҙ асыҡ күренә; поляр түңәрәккә ни тиклем яҡыныраҡ булһа, ҡыш шул тиклем оҙонораҡ һәм һалҡыныраҡ була, тропикҡа яҡыны­раҡ булған һайын, йәй шул тиклем өҙонораҡ һәм йылыраҡ була. Был бүлкәттәрҙең климаты уртаса... (Герасимова Т. П., Грюнберг Г. Ю., Неклюкова Н. П. География. 6-сы синыф өсөн дәреслек; Өфө, 1992. — 156—157-се бит.)

Фәнни әҫәрҙә абзацтар бигерәк тә аныҡ логик берҙәм­леккә һәм эҙмә-эҙлелеккә эйә. Тотош абзацҡа характерлы булған йөкмәткенең төп фекере, ғәҙәттә, абзацтың башында урынлаша, ҡайһы саҡта йөкмәткене көсәйтеп сағылдырыу маҡсатында аҙаҡҡа ла ҡуйылырға мөмкин. Абзацтың тәүге һөйләме үҙенең йөкмәткеһе буйынса шаҡтай тос була. Унда сағылған төп фекер аргументтар, дәлилдәр, цитаталар һ. б. менән нығытыла, һуңынан йомғаҡлау, һығымта бирелә. Фәнни телмәрҙә абзац дөйөмдән айырымға, раҫлауҙан иҫбат­лауға, сәбәптән һөҙөмтәгә табан булған логик план менән төҙөлә.

Фәнни әҙәбиәттә синтаксик күркәм тасуирлау саралары матур әҙәби йәки публицистик әҙәбиәткә ҡарағанда, башҡа маҡсатта бик сикләнгән күләмдә файҙаланыла. Был осраҡта фәнни хәҡиҡәтте уҡыусыға аңлауға еңеллек булдырыу өсөн эшләнә.

Тотош алғанда, фәнни телмәр өсөн аныҡ синтаксик кон­струкциялар хас, сөнки фәндә теге йәки был ҡарашты киң, тәрән, төрлө яҡлап дәлилләү талап ителә, төрлөсә аңлауға юл ҡалмаҫҡа тейеш.

Фәнни стилдең үҙенсәлекле тел системаһы абстракт дөйөм төшөнсәне белдереүсе һүҙҙәрҙән тора. Фәнни әҫәр­ҙәрҙә хис-тойғо биҙәкле һүҙҙәр хәл иткес роль уйнамай. Бөтәһенән элек, фәнни стиль фактик материалдың күп­леге, теүәл һәм йыйнаҡ информациялы булыуы менән айырыла. Фәнни сығыштарҙың йөкмәткеһен күп осраҡта ысынбар­лыҡтағы күренештәрҙе, факттарҙы тасуирлау, уларҙы тик­шереү һәм аңлатыу тәшкил итә.

Фәнни әҫәрҙең бурысы айырым хәлдәрҙе, күренештәрҙе, фараз итеүҙәрҙе иҫбатлауҙан, дәлилләүҙән һәм уға миҫалдар килтереүҙән тора. Шулай уҡ тикшеренеүҙәрҙең һөҙөмтәһен системалы итеп яҙып сағылдырыу ҙа стилдең төп вазифала­рынан һанала. Шуға күрә фәнни хеҙмәт, нигеҙҙә, фекер йөрөтөү менән иҫбатлауҙан ғибәрәт.

Фәнни стиль китапса-яҙма телмәргә ҡарай (дөрөҫ, ул һөйләү формаһында ла булырға мөмкин: миҫалға әңгәмә­ләрҙе, докладтарҙы, белдереүҙәрҙе, сығыштарҙы, бәхәстәрҙәге репликаларҙы, лекцияларҙы килтерергә була). Шуға күрә фәнни хеҙмәттәр, барыһынан элек, дөйөм һәм ҡәт­ғи нормалаштырылған әҙәби телдә яҙыла. Әммә фәнни стилгә үҙенсәлекле һүҙлек запасы, һүҙбәйләнештәр, төҙөл­мәләр, конструкциялар хас.

Фәнни стилгә хас булған түбәндәге дөйөм тел һыҙаттарын атап күрһәтергә була: әҙәби телдең нормаларына тап килеү, фекерҙәрҙең теүәллеге, асыҡлығы, уй-фекерҙе йыйнаҡ, ыҡсым сағылдырыу, терминдарҙың йышлығы, һүҙҙәрҙе һәм уларҙың предметлыҡ йөкмәткеһен урынлы ҡулланыу, һөйлә­нәһе һүҙҙең монологик характерҙа булыуы, уның эҙмә-эҙлелеге, тамамланғанлығы, текст өлөштәренең бер-береһе менән тығыҙ бәйләнештә булыуы, ул бәйләнештең тер­кәүестәр, алмаштар, мөнәсәбәт һүҙҙәр менән ойошҡан ҡуш­ма һөйләмдәрҙе файҙаланыу ярҙамында тормошҡа ашыуы.

Фәнни стиль үҙенең составы менән бер төрлө генә түгел. Уның фәнни-техник һәм фәнни-гуманитар йөкмәткеле төрҙәрен айырып ҡарап була.

Фәнни әҫәрҙәр үҙҙәренең тел үҙенсәлектәре, жанрға, адресатҡа ҡарап, яҙыусының индивидуаль һыҙаттарына бәйле айырылырға мөмкин. Ғилми әҫәрҙәр теге йәки был әлкәләге белгестәргә һәм киң ҡатлам уҡыусыларға бағышлана, шуға ҡарап, фәнни стиль һәм фәнни-популяр стилдәге әҫәрҙәрҙе айырып йөрөтәләр. Фәнни-уҡыу, фәнни- публицистик һәм фәнни-мемуар стилдәр ҙә фәнни стилдең тармаҡтары һанала.

Фәнни стилдең лексикаһы менән фразеологияһы китап­са яҙма лексикаға ҡарай. һәр фәнни яҙманың нигеҙен дөйөм ҡулланылышлы һүҙҙәрҙең яртыһынан күбеһе тәшкил итә. Фәнни әҫәрҙәрҙә башҡа стилдәргә ҡараған лексика (әрпешлекте, мыҫҡыл­лауҙы, шаяртыуҙы, иркәләүҙе, кесерәйтеүҙе, кәмһетеүҙе белдереүсе һүҙҙәр) ҡулланылмай. Күсмә мәғәнәле һүҙҙәр бөтөнләй файҙаланылмай. Фәнни хеҙмәттәрҙә төп иғтибар яҙғандың логикалылығына йүнәлдерелә. Шуға күрә унда терминология киң ҡулланыла, сөнки улар ғына фәнни төшөнсәләрҙе сағылдыра. Шуның менән бергә дөйөм ғилми лексика, абстракт төшөнсәләрҙе белдереүсе һүҙҙәр ҙә шул бер үк функцияны башҡара. Конкрет предметтарҙың атамалары менән кешеләрҙен исемдәре, уларҙың эшмәкәрлектәре, вази­фалары, белгес атамалары буйынса бирелә.

Фәнни телмәрҙең фразеологияһы ла үҙенсәлекле. Унда идиомалар, мәҡәлдәр, әйтемдәр, тапҡыр һүҙҙәр киң тарал­маған. Күберәк түбәндәге фразеологик берәмектәр һәм ны­ғынған һүҙбәйләнештәр осрай: дискуссияны (бәхәсте) йәнлән­дереү, мөмкинлек биреү, һөҙөмтәләрен сығарыу, күҙәтеүҙәр күрһәткәнсә, әйтелгәндәрҙе йомғаҡлау, дәрәжәгә күтәреү, йәйәләрҙең тышына сығарыу, яҫылыҡтың үҙ-үҙенә берҙәй сағылышы, квадрат тамырҙарҙың таблицаһы, тармаҡланыу нөктәһе һ. б.