II. Ончыч тунеммым ушештарымаш.

Урок эртарыме радам.

Организационный ужаш.

Урокын темыже да цельже палдарымаш.

У темым тунеммаш.

«Пыжаш деч посна ок шоч кайык» муро семыште почеламутым лудмаш.

Туныктышо.

… тольо мурызо. Унышő лайык ончалтыш.

Ни енлан, ни пийлан торжа мутым ыш лук!

Тольо мурызо. Нугыдо вуйжо – почкалтыш!

Тулечат мурыжо нугыдын почылто трук.

Пеледалте у тŷсын кугезе муролык,

Шудо семыштым луктыч пырля рвезе – влак.

Чон йонга! Ормалген савырна ŷдыр солык,

Пылыштŷн дек копам лишемда кувайрак.

Марий мурышто кŷрылтő ял водо умыр,

Марий эрыште лие поян ŷжара.

Морко вел чодырасе ала – могай Пумыр

Эргыж йŷк дене кумыл тŷням онара.

Семен Николаев.

Тунемше – влак презентаций почеш каласкалат.

1-ше тунемше.

В.Колумб 1935 ий 3 айыште Морко районысо Мызенер ялеш шочын. Мызе. Музо. Муза. Кő пала, ала тусо энер тŷреш сŷан мурым шошо еда пőлеклыше кайык – влак, шулдыранын, чонешташ тунемыныт, вара шочмо элыште пыжашым опташ йőнлő верым кычалыныт. Кő пала? Но Колумбын нарашта музаже тушан ылыжын, тушан чуриянын да поэтын пытартыш кечыже марте кава йŷк дене шупшын.

В.Колумбын «Шочмо кундемыште» почеламутлан цитатный планым ыштен, выразительно лудмаш.

2 –шо тунемше.

1943 ийыште Валентин шке ялысе тŷналтыш школын омсалондемжым вончен. Сар ийласе илыш Колумбмыт ешланат, моло семынак, пеш неле лийын. Ачаже, Христофор Степанович Декин, да Володя изаже Кугу Ачамланде сар гыч пőртылын огытыл.

В.Колумб. «Ачамын тŷсшő» почеламутым выразительно лудмаш.

1-ше тунемше.

Тыге изи ужар кушкыл гай кок икшыве Валентин ден Модест изаже ачан тŷсшым вудакан шарнен, ава кидеш тулыкеш кодыныт. Чияш укелан кőра Валентин кокымшо классым тунем кертын огыл. Вара тиде классым «отличий» ден тунем пытарен.

2-шо тунемше.

1948 ий. Тŷналтыш школ дене чеверласен, Волаксола шымияш школыш кошташ туналеш. Комсомол радамыш пура.

1950 ийыште латвич ияш рвезын икымше почеламутшо «Комсомольский билет» «Марий коммуна» газетеш савыкталтеш. Композитор Дмитрий Кульшетов юватылде семым келыштара.

«Комсомольский билет» муро йонга.

1-ше тунемше.

1951 ийыште шымияш школым чыла визытанлан тунем пытарен, 1954 ийыште Весшŷргő школышто шинчымашым нолта. Тыге сареш когаргыше йоча пагыт шенгелан кодын.

(Физикым туныктышо Александр Тимофеевич Белковын шарнымашыже дене палдарымаш.)

2-шо тунемше.

1954 ийыште, кыдалаш школ деч вара, Валентин Колумб, усталык экзаменым сайын кучен, Москвасе Горький лŷмеш Литературный институтын студентше лиеш.

(Лев Ошанинын шарнымашыже.)

1-ше тунемше.

1959 ийыште институт деч вара ВЛКСМ Морко райкомышто пашам ышташ тŷналеш. Икмыняр жап радиошто тырша. Марий книга савыктышын, вара «Ончыко» журналын тŷн редакторжо лиеш.

Р. Рождественскийын «Реквиемже» шокта.

В.Колумб. «Шŷмбел легенде – влак, чеверын!» почеламутым сылнын лудмаш.

(Г.Зайниевын шарнымашыжым кŷчыкын каласкалымаш).

Библиотекарь.

Валентин Колумбын творческий ŷмыржő улыжат лучко ий шуйнен. 1961 ийыште Валентин Христофоровичым СССР писатель ушем членыш пуртеныт.

(Книга – выставке дене палдарымаш.)

«Палыме лийына» - 1959 ий,

«Эре чонешташ, чонешташ» - 1965 ий,

«Кŷдыронгыр» - 1967 ий,

«Мыскара сонар» - 1968 ий,

«Порылык» - 1972 ий,

«Йŷд кушто ила?» - 1974 ий,

«Тулгайык» - 1975 ий.

«Толза муро памашем воктек» -1984 ий.

«Валентин Колумб. Ойырен чумырымо ойпого» том – влак нерген кŷ-

чыкын каласкалымаш.

Валентин Христофорович толмач пашамат пеш кŷлын шуктен. Руш поэт Сергей Есенинын почеламут сборникшым марланден. Тудын кусарыме «Сергей Есенин. Почеламут - влак» книга (1970 ий) тачат марий лудшын кумылжым нолта. Чыла кусарыме сылнымутшо марий йŷкан, марий чонан.

Колумб пеш уста поэт лийын. Тудын йукшő, илышым ончал – аклен моштымыжо моло писатель – влак деч койынак ойыртемалтын. Колумб марий поэзийышке у шŷлышым шындарен. Самырык – влакын геройло пашаштым моктен мурымыжлан уста поэтлан марий комсомол Олык Ипай лŷмеш премийын лауреатше лŷмым эн ончыч пуымо.

4. Шинчымашым тергымаш.

Тест дене паша.

5. Валентин Колумбын илыш корныжо негызеш синквейным возымаш. Синквейн – тиде вич корнан почеламут, кажне корнын шке ойыртемже уло.

• 1-ше корно. Лÿм мут. Кö? Мо?

• 2-шо корно. Пале мут.(2) Могай?

• 3-шо корно. Глагол. (4) Мом ышта?

• 4-ше корно. Авторын шонымо ой. (4)

• 5-ше корно. Лÿм мут. Кö? Мо? (1)

Мутлан:

Колумб.

Марий, талешке.

Лудеш, воза, кусара.

Марий поэзий аланыште

Поэт – новатор.

Наталья Апчикова.

6. Мőнгылан паша.

Валентин Колумбын, шкевуя ойырен, почеламутшым наизусть тунемаш.

Кучылтмо литератур:

Марий литератур: 11 классыште тунемше – влклан хрестоматий/ Г.Н.Бояринова ден С.П.Чеснокова ямдыленыт. – Й. - Ола: Марий книга савыктыш, 2007.

Марий литератур. 10 -11 класс: литератур критике да литератур историй дене материал хрестоматий/ Р.А. Кудрявцева ямдылен. – Й.- Ола: Марий книга савыктыш, 2003

В. Колумб. Ойырен чумырымо ойпого. Почеламут – влак.том.- Й.-Ола: Центр – музей им. Валентина Колумба, 2005.

Теме: Чот мут кугыжанышыште.

Цель:тунемше – влакын чот мут нерген тунемме шинчымашым пенгыдемдымаш да иктешлымаш, возымо да кутырымо йылмылаште тудын чын кучылт моштымашыштым келгемдымаш.

Занятий тип:урок – конференций.

Дидактический метод:проблемно – кычалмаш.

Метод да приём – влак:мутланымаш, умылтарымаш, иктешлымаш, упражнений – влак, кычалмаш, шымлымаш да творческий паша – влак.

Оборудований:компьютер, мультимедийный оборудованийий, таблице.

Литератур:З.В.Учаев. Марий йылме. Теорий. 5-9 класслан учебник.- Йошкар – Ола. Марий книга савыктыш, 1993 ий; З.В.Учаев. Марий йылме. Мут вашталтмаш. - Йошкар – Ола. Марий книга савыктыш, 1995 ий; В.В.Кузнецов, Н.В.Кузнецова. Марий йылме: 9 – 11 класс. - Йошкар – Ола. Марий книга савыктыш, 2002 ий; Е.Н.Мустаев. Марий йылме. Стилистика: 10 – 11 клас.- Йошкар – Ола. Марий книга савыктыш, 1995 ий;

О.А. Сергеев.Чот мутын стилистикыже. - «Ончыко» журнал -влак №9 2008 ий, №1 2009, №4 2009 ий.

Урокын эртымыже.

I. Организационный ужаш.

- Поро кече, удыр – рвезе – влак! Доскаште тыланда примерым пуымо, тудо йоршынат неле огыл. Айста пырля лудына: 17 + 4 = 21. А молан мый 21 цифрым йошкар чия дене ойыренам? Кузе шонеда?

Чын, таче коло икымше март. Коло икымше шомакше морфологийыште чот мут ойлымаш ужашыш пура. Урокнан темыжат «Чот мут кугыжанышыште» маналтеш.

Могай ойлымаш ужашым чот мут манына? (Алгоритм почеш каласкалымаш).

Тачысе урокышто чот мут нерген тунеммым иктешлен, пенгыдемден кодышаш улына, возымо да кутырымо йылмылаште тудын чын кучылт да возен моштымаш мастарлыкнам шуарышаш улына.

Тугеже тачысе числам да урокын темыжым возена.

II. Ончыч тунеммым ушештарымаш.

1.а) Карточке дене паша.

Туныктышо цифр – влакым пуэда. Цифр – влакым мут дене возаш да разрядыштым палемдаш.

Чот мутын разрядше - влак	Пример - влак
Шотлымо чот мут	Ик –икыт, тужем, индешле, кок шудо
Палыдыме количествым ончыктышо	Шуко, шагал, ятыр
Радам чот мут	Нылымше, луымшо, кумшо
Дробан чот мут	Ик кудымшо, чырык, пеле
Раш огыл количествым ончыктышо чот мут	Вич – кудыт, шым - кандаш
Иктешлыше чот мут	Коктын, когыньнан, визытын, кумынек

б) Йодыш ден паша (устно).

1.Шотлымо чот мутын ышталтме да кучылталтме ойыртемже могай?

2. Палыдыме количествым ончыктышо чот мут молан посна тушкалан шелалтеш?

3. Радам чот мутын значенийже, ышталтмыже да кучылталтмыже могай?

4.Дробан чот мутын ойыртемже – влакым могайым паледа?

5.Раш огыл числам ончыктышо чотын кучылталтмышт могай?

6. Мо тугай иктешлыше чот мут?

2. Доска дене паша.

Тылыште кодшо удыр – рвезе – влак 1941 – 1943 ийлаште Йошкар Армийлан фронтыш 8643 ужгам, 29345 мужыр портышкемым, 31240 мужыр чулкам, 30146 упшым колтеныт.

Заданий: Возен налаш, цифрым чот мутыш савыраш, предложенийым член семын йымач удыралаш.

Могай ойлымаш ужашым чот мут маныт?

4.Таблице дене паша.

Чот мутын ышталтме йонжо нерген тунемше таблице почеш каласкала.

III. Тунеммым пенгыдемдымаш.

5. Тест заданийым компьютер полшымо дене шуктымаш.

Йоча – влак, кузе шонеда, чот мут – влак мыланна илышыште молан кулыт? Икмыняр шымлымаш дене мемнан йолташна – влак палдарат.

IV. Теме:

• Чот мутын стилистикыже.

• Чот мутын стиль куатше – сылнымут ойпогышто.

• .Тоштемше чот мут – влак.

• Чот мут марий калыкын мурыштыжо.

• Чот мут туштышто да калыкмутышто

V. Иктешлымаш.

VI. Пашам аклымаш.

VII. Монгылан паша.

«Марий Эл» текстым марландаш.

Теме: Мукшотар – тиде…

(С.Г.Чавайнын «Мукшотар» драмыже почеш 2 шагаташ урок – мастерской).

Урокын цельже: С.Г.Чавайнын сылнымутан произведенийжым лудын, шымлаш кумыландымаш; турло типан сложный предложений – влакым кучылтын текстым чын да раш чонаш туныктымаш.

Пуртус поянлыкым аныклен, арален кучылташ туныктымаш.

Кучылтшаш материал: видеофрагмент «Мукшотар» пьесе гыч; сурет – влак; муро.

Оборудований: магнитофон, проектор, компьютер.

Монгылан паша ик арня ончыч пуалтшаш.

1. Мукшотар мутын значенийжым словарь почеш умылтараш.

2. Шоналташ, С.Г. Чавайн шке пьесыжым молан «Мукшотар» манын лумден?

3. Драмым лудын, мукшотар нерген ойлалтше страницылашке заложкым верандаш.

4. Лудын лекмеке, шоналтыза: мукшотарыште илмыда шуэш але уке. Вашмутым устно пуаш ямдылаташ.

Урокын эртымыже.

Рвезе лектеш.

С.Г.Чавайнын «Мукш» почеламутшым выразительно лудеш.

Тиде жапыште «мукш еш» сылне сем почеш чонештен лекташ туналыт.. Пырля группышт дене «омарташ» вераныт. Кажне тушка почеламутым лудыт, мурым мурат, сценкым пьесе гыч модын ончыктат да команде – влак лумыштым палдарат.

Мастерскойын паша радамже.

I заданий.

1. Мукшотарыште иктаж – кунам лийында? Тендан шонымаште, мукшотар тудо могайрак да мом тушто вашлияш лиеш. Суретлыза карандашым кидеш кучен але мут полшымо дене мукшотар нерген возыза. (Кажне йоча шке пашаже дене пырля тунемше йолташыже – влакым палдара.)

(Мукшотар сурет але слайдым ончыктымаш.)

2. Мукш ончышо – влакым ужын, шке пашашт дене палдарыкташ.

3. Мукш ончымо паша дене кылдалтше узгар – влакым выставкыш чумырымаш. Кажне предметын лумыштым мутерыш возаш да кучыкын гына палдараш мо кушто да кунам кучылталтеш.

II заданий.

1. Шкендан мукшотарым пьесысе мукшотар дене танастараш. (Мужыр дене пашам шуктат.)

III заданий.

1. «Мукшотар» драме гыч налме фрагмент дене пашам ыштымаш. Группышто келшыше ужашым сылнын роль дене лудаш.

2. Кажне фрагментым «йыргешке устел» йыр погынен, критик – влакын пашаштлан энертен анализироватлымаш.

3. Фрагмент – влакым ончен лектын, тыгай йодышлан вашмутым возаш:

Мо тыгай мукшотар авторын да тендан шонымашыште?

4. Туныктышо кажне йочан вашмутшым турыс колышт иктешлымашым ышта.

5. Тендан ончылныда автор шкежак шога ыле гын, могай йодышым пуэда ыле? Кажне йоча шке йодышыж дене пырля тунемше удыр – рвезе – влакым палдара да тунамак доскаш возат.

6. Кажне йоча келшыше йодышым ойырен налын, вашмутым воза да лудеш.

IY заданий.

1. Драме гыч шум - чонеш логалше ой – влакым возен лукташ да тудым умылтараш.

Y заданий.

1.Темым ойырен налын, миниатюр текстым посна лостыкеш сераш (10 минут).

Теме – влак:

1. «Ик кенежым, 1926 ийым, илышым Потыр кугызан мукшотарыштыже…».

2. Молан нуно улыт тыгай: шыде да оксам йоратыше? (Мукшотарыште илыше – герой – влак нерген палдараш).

3. Муаш лиеш мо тыгай верым, кушто мукш семын илат?

2. Сочинений – влакым йукын мастер але икшыве - влак шке лудыт. Кажне пашам торлатыде, стендыш лукташ йонан.

YI заданий.

1.Шкендан возымо пашадам шергалын, шарналтен лектын, могай иктешлымашым ыштен кертыда? Мо тачысе мастерскойышто келшен, келшен огыл, могай паша тыланда нелылыкым луктын. Кучыкын ик – кок предложенийым сералтыза.

2. Урокын темыжым кажне икшыве шке семынже кошартышаш: «Мукшотар – тиде …..».

Туныктышо урокым иктешлышаш.

Урокын темыже: Кум эрге – кум поэт – кум пурымаш.

Цель: Г.И. Матюковскийын «Кум эрге» поэмылан энертен, кум марий поэт –Шадт Булатын, Пет Першутын, Йыван Кырлян илыш да сылнымут корныштым изирак класслаште тунеммым ушештарен да келгемден, шымлен тунеммаш.

Оборудований: компьютер, мультимедийный проектор.

Урокын эртымыже.

1 –ше ужаш - Шадт Булатын илыш корныжо;

2 –шо ужаш – Пет Першутын илыш корныжо;

3 –шо ужаш – Йыван Кырлян илыш корныжо.

Эпиграф:

Калык эрта – кышаже кодеш,

Поэт эрта – мурыжо кодеш.

Презентаций.

(Презентаций почеш каласкалымаш. 1 слайд. Кум поэтын портретышт).

Туныктышо. Геннадий Иванович Матюковскийын возымо «Кум эрге» поэме кум марий поэт - Шадт Булат, Пет Першут, Йыван Кырля нерген. Кумытынат 1909 ийыште шочыныт, кумытынат кучык умырым илен эртареныт, но тиде кучык умырышт 1943 ийын курылтын. Нунын колымышт дене мемнан марий калык шуко йомдарен.

Колымшо курымын икымше пелыштыже илыш саман пеш писын вашталтын: революций, граждан сар, у илышым чонымаш, репрессий, адак сар… Тунамат сайжат, осалжат лийыныт, южгунам нуно варналтыныт. Калыкымат, поэт – влакымат сайже куандарен, ойгыжо ойгандарен, йосландарен, шонкалаш таратен, лудыктенат. Геннадий Матюковский поэмыште кажне поэт нерген мом шонымыжым, нунын илышышт гыч тун событий –влакым ончыктен да почын пуэн.

Ме лийынна эре йолташ – влак,

Ик шонымашан да ик ияш,

Пыштенна чоным, тыршымашым

Ме ик йоратыме пашаш …

Мыланна ыле моткоч шерге

Айдемын эрык да пиал…

Но икте жал: пеш кучык лие

Мемнан чытамсыр умырна,

Да кум вере ик неле ийын

Пыштенна самырык вуйнам.

Пыштенна. Но шкенан чоннажым

Шуктен онал ме нигунам.

Тек рвезе – влак шарнат лумнажым

Да огыт тошт мемнам мондаш.

1- ше ужаш.

Пиалын саскаже пашаште кушкеш.

Шадт Булат

Шадт Булатлан полеклатше презентаций почеш илыш корныжым шергалмаш. Марий ныжыл сем почеш экраныште пуртус сурет суретлалтеш.

«Ший памаш» почеламут йонга.

Ку лонга гыч йылгыжалтын,

Шолын лекше ший памаш,

Ош куэр умбач шыжалтын,

Йоргыктен йога тораш.

Туныктышо. Кузе шонеда, тунемше – влак. Ко мыланна тыге соралын шочмо мландынан пуртусшым аклен пуэн? Чын, тиде Шадт Булат. Таче ме тудын илыш лышташыжым шергалына.

Тунемше. Пошкырт кундемын касвел ужашыштыже, кушто «чодыра лонга гыч талышналын,йонгалт лекше Суан энер, мундыр верлашке корным налын, шарлен кия – чолга, чевер», тушто «Энер воктенсе сылне олык ужар постом чиен», тиде мотор, изиш курыкан кундемыште Янахмат луман ял верланен. Тиде ялыште Минлигалий ден Унамбикан ешыштышт 25 декабрьыште 1909 ийын кумшо эрге Шаймурат Булатов шочын.

Тунемше. 1919 ий. Ош адмирал Колчакын войскаже Йошкар Армий ваштареш наступлений туналын. Путынь Башкирийым, манаш лиеш, сар тул авалтен. Ик кечын шочмо ялышкыже ош отряд толын пура. Тиде жап гыч тысе кажне суртеш ойго верлана. Тунам Шаймуратлан улыжат 10 ий улмаш. Калыкын ойгыжым тудат изи шумжо дене шижын. Осал ден порым изиак умылен мошташ туналеш.

3-шо тунемше. Идалык гыч ачаже ош туня дене чеверласа, тиф чер йоратыме ачажын илышыжым лугыч ышта. Нимогай нелым ончыде, тудо тунемаш тыршен, кеч –могай пашаштат эре ончылно лийын.

4-ше тунемше. Шенгелне – шымияш школ. Ваче умбалне – 17 ий. Тунемаш шонымаш тудым коден огыл. Шаймуратын шочмо йылмым, книгам, калык мурым, йомакым, туштым йоратымыже школыш кошташ туналмыже годымак палдырнаш туналын. 1925 ийыште «У илыш» журналеш 12 такмакше савыкталтеш.

5 –ше тунемше.

Шыжым, йуран, лавыран жапын,

Ял дечын ойырлен,

Мый тунемаш лектын кайышым,

Котомкам тупеш сакен.

Башкир облонон марий секцийже тудлан Козьмодемьянск оласе педагогический техникумыш тунемаш каяш направленийым пуа. Техникум деч вара йоча портышто воспитатель пашам шукта. Пел ий гыч «Комсомол юк» газетын секретарьже, вара редакторжо лиеш.

Мемнан вур - шолшо вур,

Шолшо вуд гаяк шолеш.

Мемнан вий – куртньо вий,

Тоштым вож гычак тодеш!

Да ужатыш Шадт Булатым

Курык сер Йошкар –Олаш.

Тылеч вара Йошкар – Олаш куснен да книгам лукшо марий книга савыктышыште сылнымут секторжым вуйлатен. Н.К.Крупская лумеш учительский институтыш тунемаш пура. Керек – могай пашам шуктен гынат, возымо пашажым ик ганат кудалтен огыл.

6 – шо тунемше. 1942 ийын январьыште поэт фронтыш кая. 31 мартыште Шадт Булат сусырга, пурла кидышкыже мине падыраш логалеш. Тылзат пеле наре Мичуринскыште да Пенза областьысе Махалино селаште госпитальыште кия. Йошкар – Олашке отпускыш толеш, тиде жапыште «Марий коммуна» газетыште пашам ышта. Шола кидше дене возгала, «Родина ужеш» почеламут книгажым ямдылен кода. А 1943 ий гыч ротын замполитше лийын, фронтыш кая.

1943 ий 17 мартыште ик боевой операций годым, командирышт нелын сусыргымеке, Булат тудлан первый полыш пуаш пижын, лач ты годым тушманын пуляже оныш керылтын.

Кия салтак, шунгалтын,

Кия шунгалтын калык мурызо,

Огеш тарване турвыжат.

Кия элнан герой –салтакше,

Мучашке парымжым шуктен.

Кредалмаш пасу гыч Булатын капшым лукмо, Курский областьысе Троснянский район, Покровский села воктене чап дене иза – шольо шугареш тойымо.

2 – шо ужаш.

О, фашизм, мый каргем,

Коло курымсо ир!

Пет Першут

Ик тунемше. Петр Григорьевич Першуткин нерген сообщенийым илыш да сар корныжо нерген ямдыла.

3-шо ужаш.

Ужын омыл

Мыйже фронтым,

Ужын омыл мый войнам;

Тулеч моло

Илыш йосым

Мые ятыр ужынам.

Йыван Кырля.

(Йыван Кырля рольым почеламутым сайын лудшо рвезылан пуаш лиеш. Тиде годымак презентаций почеш иктаж – ко каласкален кертеш.

Йыван Кырля.

Шочмо кече

Мыйын таче – шочмо кече!

Кап-кыл мучко вур модеш.

Мыйым ыштыш марий вате,

-Иле, - мане, - шер теммеш!

Тунемше. Иванов Кирил Иванович 1909 ий 16 мартыште Шернур район, Купсола ялеш шочын.

Йыван Кырля.

Сут чонан кулак тушкаже

Кырен пушто ачием.

Илыш кочо вет ешнажын,

Мом ыштем мый, куш каем?

Уке ыле шултыш кинде

Нойымо вачын пурлалаш.

Котомкамым кидыш налын,

Коштым ордыш йодышташ.

Пеле шужен илыше айдеме нимом ончыде, тунемаш тыршен. Тудын лач мыскара мешакше гына нигунамат яра лийын огыл. Кеч – кушто Кырла лийын гын, тушто нигунамат йокрок лийын огыл, кеч ик жаплан мушкыр шужымаш, кочо илыш нерген шонымаш тутырала шулен йомын.

Шернур шымияш школым тунем пытарымеке, Йыван Кырла 1926 ий шыжым комсомол путевка дене Озан оласе университет пеленсе рабфакын марий отделенийшкыже тунемаш пура. 1930 ийыште тунемме пагытшым шарнен, тудо тыге тауштен мурен:

Йыван Кырля.

Пеш пычкемыш

Сокыр йуд гыч

Мыйым лукто

Госрабфак.

Олык гане

Койын кийше

Корным почо

Пеш умбак.

Тунемше.

Революцийын йукшо дене

Маралтальыч йывыртен.

А вараже, а вараже –

Шке столицына Москва!

Ошкыл лектыч тый экраныш,

Чапым налше Мустафа.

Чапым налше, чот волгалтше

Сай элнаже кумдыкеш!

1931 ийыште «Путевка в жизнь» киношто тулык икшыве –влакын вуйлатышт Мустафан рольжым пеш устан модеш, тыге тудо уло тунялан палыме лиеш.

Йыван Кырля.

Кок ий модым

Мый киношто,

Кок ий годым

Чарныде.

Ко чыта гын.

Мыйым ужын,

Ончалде да

Воштылде?..

Тунемше.

Вич гана визыт

( урок - модыш )

Урокын темыже: Никандр Лекайнын илыш корныжо да сылнымут пашаже.

Урокын цельже:

1.Теме почеш йоча – влакын шинчымашыштым тергымаш;

2.Тунемше – влакым чын да писын шонаш туныктымаш.

Урокым эртарыме тӱҥ йӧн: урок – модыш.

Ешартыш материал: Никандр Лекайнын портретше, сборникше – влак. Табло.

Урокын эртымыже.

Класс кок командылан шелалтеш. Команде – влак келшыше лӱмым ойырен налыт. Модыш шерева почеш тӱҥалеш.

Разминке «Произведенийым палыза?»

Ик команде каласа: «Куртньо вий», весе – «Шонго мичуринец».

Писательын возымо произведенийжым почела каласаш.

Сеҥыше команде модышым тӱҥалеш.

Модыш эртыме радам.

Табло.

Цифран ластык кӧргӧ могырышто очко –влак улыт. Очко кугурак гын, пашажат творческий сынан лийшаш.

15 – кок командылан паша.

10 – ик командылан паша.

5 - пӧлекан очко.

0 – модаш вес команде тӱҥалеш.

25 – иканаште кум йодышлан вашмутым пуаш.

Йодыш – влак.

25 очколан.

I.А) «Элнет» романын икымше лӱмжӧ кузе йоҥген? («Корно»).

Б) Романын кӧ тӱҥ геройжо? (Веткан)

В) Кӧ романын прототипше? ().

А) «Кӱртньӧ вий» романын негызшылан могай ойлымаш шотлалтеш? («Пакет»).

Б) Могай сарым романыште сӱретлен ончыктымо? (граждан сар)

В) Альманахеш 1939 – 40 ийлаште роман савыкталт лектын? («Пиалан илыш»)

III. А) Н.Лекайнын могай романже окопеш возалтын? ( «Кугу сарын тулыштыжо»)

Б) Тиде романын икымше лӱмжӧ могай лийын? («Аня»)

В) Романын кӧ тӱҥ геройжо? (Геннадий Алексеев)

IV. Доскаште С.Г.Чавайнын, Макс Майнын, Сергей Николаевын, Н.С. Мухинын портретше – влак кечат. Модшо – влак палышаш улыт.

1.А)«Бронебойщик Никандр Еремеев» почеламутым кӧ возен? (Макс Майн)

2.Б) «Кӱртньӧ вий» романым возаш кӧ кумылаҥден ?(С.Г.Чавайн).

3.В) Прозаик окопеш возалтше романжым кӧлан серыш дене колтен? (С. Николаев)

V. Нине дате – влак Н. Лекайнын илышыже дене кузе кылдалтыныт?

1.А) 1907 –

2.Б) 1937 –

3.В) 1960 –

VI.1. А) «Кугезе мланде» романыште действий могай ялыште эрта? (Кожеръял)

2. Б) Кожеръял калык романыште кӧм ситмыжлан шотла? (Элексей Эчан)

3.В) Романым руш йылмыш кӧ кусарен? (В. Муравьев)

Кок командылан заданий.

1.Йоча - влаклан возымо произведенийын лӱмжым палаш.

Рита – (садовод)

Ӧрыктарыше (лыве)

Эҥыжвондо (коклаште)

Вараксим - (влак)

Шӧртньӧ ( падыраш)

2. Могай произведенийла гыч герой - влак улыт?

Шемер Иля, Елисей, Березин, Хайрулла, Лидия Павловна – («Шӧртньӧ падыраш»).

Атбаш Вӧдыр, Судорогин, Зорин, Мачуш Кысти – ( «Кугузе мланде»)

Лашманов, Ирина Павловна, Геннадий Алексеев, Евсей Коча – («Кугу сарын тулыштыжо»)

3.Шулдыран ойым шуяш.

1.Шинчет, кукшо совла умшам кушкед пура, а (пӱрымаш кинде – шинчал пӱйым пудыртен пура.)

2.Иктын илыш ӱй ден мӱй гай эрта, вес еш (пий ден пырыс гай ила.)

3.Тений саманыште тугай ушан ватынат (ушыжым ушкал кочкеш.)

4. Пужо мемнан денат уло, ( шокшыжо шагалрак.)

4. Кроссворд.

5.Произведенийын жанр ойыртемжым палемдаш.

«Насти» - (ойлымаш.)

«Шӧртньӧ падыраш»- (повесть).

«Шоҥго мичуринец» - (очерк.)

« Муро йӱк» -( повесть).

6. «Илыше герой» викторине. Произведенийысе герой –влакын костюмым чиен, иктаж шомакыштым ойлышаш улыт. Ончен шинчыше – влак палышаш улыт. Могай произедений гыч илыше герой влак толыныт.

7. Сӱретым ончен произведенийым палышаш улыт.

Кажне команде 10 очком пога.

1.Трилогийым чын вераҥде.

2. Трилогийым могай кыл ушен шога? (тукым кыл)

3. «Кӱртньӧ вий» роман негызеш кӧ пьесым возен? (М.Рыбаков)

4. Никандр Лекайнын могай чын фамилийже? (Еремеев)

5. Россий писатель - влакын съездыштыже кумдан палыме могай прозаик дене вашлиеш? (Шолохов)

6.Сылнымут пашажым аклен могай званийым пуат? ( МАССР калык писатель)

Иктешлымаш.

Сеҥыше –влакым палемдымаш.