Ылмыстық ізге түсуге немесе үкім шығаруға адамдарын беру

ҚР ҚІЖК-нің 531-бабында көзделген Қазақстан Республикасының шетел мемлекеттерімен халықаралық шартта қарастырылған қылмыс жасады деп айыпталушы немесе басқа мемлекетте сотталған және Қазақстан Республикасының аумағында жүрген адамды ұстап беру туралы талапты атқару мәселелерін қарастыруы тиіс. Басқа мемлекет аумағында сотталған және айыпталған Қазақстан Республикасының азаматын ұстап беру туралы шешім ұқсас қабылданады.

Ұстап беруге негіз болатын талапты атқару жөніндегі мәселе Қазақстан Республикасының Бас Прокурорымен немесе өкілетті прокурормен қарастырылып, шешіледі.

Адамды ұстап беру (шетел мемлекетінің азаматы ) туралы бірнеше мемлекеттің талаптары болған ретте адамның қандай мемлекетке ұстап берілуге жататындығы (мысалы, халықаралық қылмыстағы — терроризм, тұтқынға алу және т.б.)және қылмысының түріне байланысты шешімді Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры кабылдайды.

Шетел мемлекетінің сұрауы бойынша нақты қылмыс жасаған (мысалы, өлім немесе адамды ұрлау) адам қылмыстық жауапкершілікке, жаза өтеуге, басқа да қылмыстарға (ақша алу немесе бандитизм) тартылуы мүмкін емес.

Бұл адам ұстап берген мемлекетгің келісімінсіз үшінші бір мемлекетке берілмейді. Бұл берілген адамның қылмыстық жауапкершілігі жөнінде айтылып отыр.

Алайда, шетел мемлекетінің азаматын ұстап бермеу туралы талабында көрсетілмеген тәртіпке сәйкес жаңа қылмыс жасаған адамға қолданылмайды.

Сонымен қоса халықаралық шартта ұстап беру туралы басқа да талаптар енгізілуі мүмкін. Оларға мыналарды жатқызуға болады: қамауда немесе қарауда жүрген адамды босату, беруді кейінге немесе уақытша қалдыру және т.б.

Келісіп отырғандар арасында қылмыстық жауапкершілікке және үкім шығаруға бір-біріне беруді талап етуді олардан талап еткен кезде ғана жүзеге асырылуы мүмкін:

а) қылмыстық жазаланған ба;

б) істеген қылмысы үшін бір жылға сотталған немесе одан ауыр жаза өтеген;

в)істеген қылмысы үшін алты айдан кем емес немесе аса ауыр жазаланғаны үшін.

Қазақстан Республикасының аумағында басқа қылмысы үшін жазасын өтеп жүрген мемлекеттің азаматына қатысты ұстап беру туралы өтініш келіп түскен жағдайда ұстап беру мерзім жазасын өтегенге дейін немесе кез келген занды негіз бойынша жазасынан босатылғанға дейін ұзартылуы мүмкін.

Шетел мемлекетінің азаматы қылмыстық жауапқа тартылған жағдайда, оны ұстап беру мерзімі үкім шығарылғанға дейін, жазасын өткерген немесе кез келген негіз бойынша қылмыстық жауаптылықтан босатылғанға немесе жазадан босатылғанға дейін ұзартылуы мүмкін. Егер ұстап берудің мерзімін ұзарту қылмыстық ізге түсу мерзімі өтуіне алып баратын немесе қылмысты тексеруге залал келтіруі мүмкін болса, ұстап беру өтініші бойынша талап етілетін адам тараптардың келісімімен айқындалатын белгілі бір уақытқа берілуі мүмкін.

Белгілі бір уақытқа берілген адам өзі берілген қылмыстық іс бойынша іс жүргізу әрекеттері жүргізілген соң, бірақ адамды берген уақытынан бастап үш айдан кешіктірілмей қайтарылуы тиіс. Өзара келісім бойынша бұл мерзім ұзартылуы мүмкін, бірақ сот кескен жазасының мерзімінен немесе Қазақстан Республикасының аумағында жасаған қылмысы үшін заңға сәйкес кесілуі мүмкін мерзімнен аспайды.

Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының немесе өкілетті прокурордың ұстап беру туралы нұсқауын алғаннан кейін қамауда ұстау орнының әкімшілігі ұстап берілетін адамның ол ұстап берілген мемлекеттің органына айдап жөнелтілуі мен берілуін отыз тәулік ішінде ұйымдастыруға және орындалғаны туралы Қазақстан Республикасының Бас Прокурорына немесе өкілетті прокурорға хабарлауға міндетті.

Қазақстан Республикасының лауазымды адамдары мен құзыретті органдары шет мемлекеттің азаматын беру туралы шешім қабылдағаннан кейін сол мемлекеттің құзыретті органдарына берудің уақыты мен күнін хабарлайды.

Егер талап етуші шетел мемлекетінің органдары он бес тәулік ішінде қабылдамаса ол қамаудан босатылады.

Ұстап беруден бас тартылады, егер:

1)егер басқа мемлекетпен сұратылып отырған адамның нәсіліне, дінге сенушілігіне, азаматтығына, үлтына, арнайы бір әлеуметтік тобына немесе саяси сенімі сол мемлекетте тергеуіне қатысты Қазақстан Республикасы осы адамға саяси баспана берсе;

2)егер басқа мемлекетпен ұстап беруді талап еткен адам Қазақстан Республикасының азаматы болып табылса;

3)ұстап беру туралы талапқа негіз болған әрекет Қазақстан Республикасында қылмыс деп танылмайтын болса;

4)ол адамға қатысты дәл сол қылмысы үшін занды күшіне енген үкім шығарылып үлгермесе немесе іс бойынша іс жүргізу тоқтатылса;

5)Қазақстан Республикасының зандары бойынша қылмыстық іс қозғалмайтын болса немесе ескіру мерзімінің өтуі нәтижесінде немесе езге занды негіз бойынша үкімнің орындалуы мүмкін болмаса, ұстап беруге жол берілмейді;

6)халықаралық шарт бойынша мемлекеттің заңына байланысты қылмыс деп танылса жеке айыптау бойынша (жәбірленушінің өтініші) қаралады.

Егер ұстап беру туралы талап мәлімденген қылмыс Қазақстан Республикасының аумағында немесе оның шегінен тыс жерде жасалған болса, бірақ Қазақстан Республикасының мүдделеріне қарсы бағытталған болса ұстап беруден бас тартылуы мүмкін.

Егер басқа мемлекетке адамды ұстап бермесе, онда Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры сол мемлекеттің құзыретті органдарына қайтарып берудің негіздерін көрсете отырып хабарлайды.

Халықаралық шарт бойынша адамды ұстап беру кезінде сонымен қоса бір-біріне мынадай заттарды беруі керек:

а) қылмысты жасау кезінде қолданылған заттар, адамды беруге негіз болған қылмыстық құрал-саймандар;

б)қылмыс жасау кезінде алынған немесе сыйақы ретінде берілген заттар, қылмыскер айырбастап алған затгар;

в)қылмыстық іс бойынша дәлелдеуге мағына беретін заттар. Бұл заттар тек қылмыскер қайтыс болған жағдайда, қашып кеткен немесе басқа да жағдайларда беріледі. Істі аяқтағаннан кейін бұл заттар міндетті түрде берген мемлекетке қайтарылуы тиіс.

Қылмысқа құрал болып табылған, сонымен қоса қылмыстың іздері бар және қылмыс жолында алынған заттар басқа іс жүргізуге керек болған жағдайда уақытша қалдыруға болады.

Басқа бір үшінші мемлекетке адамды, көрсетілген заттарды беру, алынған заттарды іс аяқталғаннан кейін қайтару туралы басқа мемлекет кепілдік берген кезде ғана занды болады.

Азаматтығы жоқ адамдарға, үшінші бір елдің азаматтарына қатысты қылмыстық ізге түсу материалдарын жіберудің және қылмыстық ізге түсуді жалғастыру туралы немесе қылмыстық іс козғау туралы өтініштерді орындау, үшінші бір елдің азаматтарын ұстап беру тәртібі ҚР Қылмыстық кодекстің 527, 528, 529 — 532- баптарының ережелерімен айқындалады.

Әдеттен тыс (экстрадиция) қамау (ұстап беру үшін тұтқындау және қамап қою)

Экстрадиция (латын сөзі) — қылмыскер тұрған аумақтан қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін немесе занды түрде жүзеге енген қаулыны қабылдау үшін басқа мемлекетке қылмыскерді беру.

Ұстап беру мемлекеттің бір-біріне қызығушылығы арасындағы арнайы келісім негізінде жүзеге асады. Бұндай келісім жоқ жерде ұстап беру тек екеуара келісім бойынша қанағаттандырылады. Соттың тұрақтанған тәжірибесіне байланысты ұстап беруді талап ету шартта басқа түрі көрсетілмесе дипломатиялық канал арқылы жүзеге асырылады.

Қылмыскер азаматы болып табылатын мемлекет, қылмыс жасаған немесе өз мемлекетіне нұқсан келтірген, ол мемлекеттен басқа мемлекетке қашып кеткен мемлекет ұстап беруді талап етуі мүмкін екенін ұмытпаған жөн.

Қазақстан Республикасының азаматы өз елінде қылмыс жасап енді қазіргі таңда басқа мемлекетте жүрген болса әдеттен тыс қамауға алынып (экстрадиция), қылмыстық тергеу үшін Қазақстанға беріледі.

Әдеттен тыс (экстрадиция) қамаудың (қамау, ұстап беру үшін тұтқындап және қамап қою) шарттары мен ережелері КР ҚІЖК-нің 534-бабында халықаралық шарт негізінде қарастырылған. Әдеттен тыс қамау (экстрадиция) мынадай ретте жүзеге асады.

Шетел мемлекетінің құзыретті органынан тиісті түрде рәсімделген талапты алу кезінде және адамды ұстап беру үшін занды негіздер болған ретте ол ұсталуы мүмкін және оған әдеттен тыс қамау түріндегі бұлтартпау шарасы қолданылады.

Халықаралық шартта, Қазақстан Республикасымен келісімде немесе басқа мемлекеттермен келісім кезінде сұраушы мемлекеттің өтініші бойынша адам ұстап беру туралы талап алынғанға дейін де қамалуы мүмкін.

Бұндайда өтініште қамауға алу туралы қаулыға немесе заңды күшінеенген үкімге сілтеме болуы және ұстап беру туралы талаптың қосымша табыс етілетіндігі айтылуға тиіс.

Ұстап беру туралы талап мәлімделгеннен кейін қамауға алу туралы шараны келісім берген мемлекет бірден қабылдайды.

Ұстап беру туралы талап мәлімделгенге дейін қамауға алу туралы өтініш почта, телеграф, телекс немесе факс бойынша берілуі мүмкін.

Табыс етілген материалдар зерделеніп, ұсталған адамды іздеу жарияланған адам деп санауға жеткілікті негіздер болғанда және ҚР ҚІЖК-нің 532-бабында жазылған негіздер жоқ болған кезде прокурор аудандық және оған теңестірілген сотқа экстрадициялық қамауға алу туралы өтініш енгізеді. Аудандық және оған теңестірілген соттың судьясы осы ҚР ҚІЖК-нің 150-бабында көзделген ережелер мен мерзімдерді сақтай отырып, өтінішті қарайды және мынадай: экстрадициялық қамау туралы; экстрадициялық қамаудан бас тарту туралы қаулылардың бірін шығарады.

Судьяның прокурор қаулысына шағымдану, наразылық білдіру және оны апелляциялық қарау ҚР ҚІЖК-нің 110-бабында көзделген тәртіппен жүзеге асырылады (ҚР ҚІЖК-нің 543-бабының 1-бөлігі).

Адам, егер оның басқа мемлекеттің аумағында ұстап беруге әкеп соғатын қылмыс жасағандығына сезік келтіретін заңмен көзделген негіздер болса, осы баптың бірінші бөлігінде көзделген өтінішсіз-ақ үш тәулікке дейін мерзімге ұсталуы мүмкін.

Прокурор адамның қамауға алынғаны туралы ұстап беру өтінішті, қамау туралы өтінішті жіберген немесе жіберуі мүмкін шетел мемлекетінің мекемесіне ұстап беру уақыты мен орны ұсыныла отырып, дереу хабарлайды..

Егер отыз тәулік ішінде ұстап берілмесе, қамауда отырған адам соттың қаулысы бойынша босатылуға тиіс. ҚР ҚІЖК-нің 543-бабының 4-бөлігіне сәйкес тұтқындалған адам оны ұстап беру туралы талап Қазақстан Республикасының зандарында көзделген тұтқындалу мерзімінің ішінде келіп түспесе, босатылуы тиіс. Қайта қамауға алуға ҚР ҚІЖК-нің 543-бабының 1-бөлігіне сәйкес ұстап беру туралы жаңа талапты қараған соң ғана жол беріледі.

ҚР ҚІЖК-нің 531-бабына сәйкес ұсталған адамды әдеттен тыс қамауды сот бір айға дейінгі мерзімге жүзеге асырады.

Бұл мерзімде іздеу жарияланған мемлекетгің құзыретті органынан ұстап беру туралы өтініш түспеген жағдайда, бірақ қамауға алу туралы өтініш және ұстап беру туралы кейіннен өтініш жіберуге кепілдік болған ретте, қамауды жүзеге асырған прокурордың өтініші бойынша сот екі айға дейін ұзартуы мүмкін, бұл туралы Қазақстан Республикасының Бас Прокурорына немесе уәкілетті прокурорға хабарланады.

Ерекше жағдайлар болғанда облыс прокурорының немесе оған теңестірілген прокурордың өтініші бойынша қамау мерзімін сот үш айға дейін ұзартуы мүмкін.

Қамауда ұстау орнының әкімшілігі қамалушының қамауда ұстау мерзімі еткенге дейін жеті тәуліктен кешіктірмей бұл жөнінде қамауды жүзеге асырған прокурорға хабарлауға міндетті.

Қамалған адамды оны ұстап беру үшін босату әдеттен тыс қамауды жүзеге асырған прокурордың қаулысы негізінде, соның ішінде ҚР ҚІЖК-нің 534-бабында аталған мерзім өткеннен кейін де, егер бұл мерзімде адам ұстап берілмеген болса, жүзеге асырылып, бұл жөнінде дереу Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры немесе уәкілетті прокурорға хабарланады.

Шетел мемлекеті мекемееінің» осы мекемеге үшінші бір мемлекеттің ұстап берген адамын Қазақстан Реепубликасының аумағы бойынша транзиттік тасымалдау жөніндегі өтініші оны ұстап беру туралы талап қаралған тәртіппен қаралады. Транзиттік тасымалдаудың тәсілін тиісті ведомстволардың келісімі бойынша Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры айқындайды.

Ұстап беру кезіндегі ұсталған немесе сотталған адамдарды транзиттік тасымалдау шығындарын келісім беріп тасымалдау жөнінде өтініш жасаған мемлекет өтейді.

5.Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу заңы жазасын өзі азаматы болып табылатын мемлекетте өтеу үшін бас бостандығынан айыруға сотталған адамды беру мүмкіндіктерін қарастырады.

Қазақстан Республикасының соты бас бостандығынан айыруға сотталған адамды жазасын өзі азаматы болып табылатын мемлекетте өтеу үшін беруге, нақ сол сияқты шетел мемлекетінің соты бас бостандығынан айыруға соттаған Қазақстан Республикасының азаматын жазасын Қазақстан Республикасында етеу үшін негіз болып:

а) Қазақстан Республикасының тиісті шетел мемлекетімен халықаралық шарты;

б)немесе Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының шетел мемлекетінін құзыретті органдарымен және лауазымды адамдарымен өзара шарттағы жазбаша келісімі (ҚР ҚІЖК 537-бап).

Адамды беру жөніндегі қаулы қабылдауда заң күшіне енген белгісі бар қаулының көшірмесі және сотталған адамның қылмыстық заң негізіндегі мәтіні берілуі керек. Егер сотталушы жазаның жартысын өтесе ол да хабарланады.

ҚР ҚІЖК-нін 538-бабына сәйкес, өзі азаматы болып табылатын мемлекетте жазасын өтеу үшін Қазақстан Республикасында сотталған адамды беруге сотталушының, оның занды өкілінің немесе жақын туған-туыстарының өтініші бойынша, сондай-ақ сотталушының келісімімен тиісті мемлекеттің құзыретті органының өтінуі бойынша оның бас бостандығын айыру туралы жазасын өтеуіне дейін жол беріледі.

Ескере кететін жайт, адамды беру Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының немесе оның орынбасарының шешімі бойынша үкім занды күшіне енген соң ғана жүзеге асырылуы мүмкін, олар үкім шығарған сотқа осы адамның берілгенін хабарлайды.

Қазақстан Республикасының соты бас бостандығынан айыруға соттаған адамды ол азаматы болып табылатын мемлекетте жазасын өтеу үшін беруден бас тартады, егер:

1) адам сол үшін сотталған әрекеттерінің бірде-бірі сотталушы азаматы болып табылатын мемлекеттің зандары бойынша қылмыс болып танылмаса;

2) жаза шет мемлекетте ескіру мерзімінің етуі салдарынан немесе осы мемлекеттің зандарында көзделген өзге негіз бойынша орындалмайтындай болса;

3)сотталушыдан немесе шет мемлекеттен азаматтық талап бөлігінде үкімнің орындалуына кепілдік алынбаса;

4)сотталушыны халықаралық шартта көзделген жағдайларда беру туралы келісімге қол жеткізілмесе;

5)сотталушының Қазақстан Республикасында тұрақты тұрғылықты жері болса, бас тартылуы мүмкін (ҚР КДЖК 539-бап).

ҚР ҚІЖК-нің 540-бабына сәйкес, шет мемлекеттің соты бас бостандығынан айыруға соттаған Қазақстан Республикасының азаматы, оның занды өкілі немесе жақын туған-туыстары, сондай-ақ шет мемлекеттің құзыретті органдары сотталушының келісімімен Қазақстан Республикасының Бас Прокурорына сотталушының жазасын Қазақстан Республикасында өтеуі туралы өтініш жасай алады. Бұл сұрақты шешу мәселесіне сотталушының келісімі ескеріледі.

Өтініш қанағаттандырылған жағдайда Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры шет мемлекет сотының үкімін атқару туралы облыстық немесе оған теңестірілген сотқа сотталушының Қазақстан Республикасынан кеткенге дейін тұрақты тұрғылықты жері бойынша ұсыныс енгізеді.

Сотталушының тұрақты тұрғылықты жері болмаған кезде ұсыныс Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотына енгізіледі.

Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының ұсынысын судья сот отырысында сотталушыны қатыстырмай үкімді атқаруға байланысты мәселелерді шешуге байланысты ҚР ҚІЖК-де белгіленген тәртіп пен мерзімдерде қарайды.

Шет мемлекет сотының үкімін атқару туралы судьяның қаулысында:

1)шет мемлекет сотының атауы, үкімнің шығарылған уақыты мен жері;

2)сотталушының Қазақстан Республикасындағы соңғы тұрғылықты жері, оның жұмыс орны және сотталғанға дейінгі айналысқан кәсібі туралы мәліметтер;

3) азамат жасағанына кінәлі деп таныған қылмыстық саралануы және оның қандай қылмыстық заңның негізінде сотталғандығы;

4)сотталушының жасаған қылмысы үшін жауаптылық көздейтін Қазақстан Республикасының қылмыстық заңы;

5)жазаның (негізгі және қосымша) түрі мен мерзімі, сотталушы Қазақстан Республикасында өтеуі тиіс жазаның басталу және аяқталу мерзімі, қылмыстық түзеу мекемесінің түрі, қуыным бойынша залалды өтеудің тәртібі көрсетілуі тиіс.

Сот істі қарағаннан кейін мына қаулылардың бірін қабылдайды.

1) прокурор ұсыныстарын қабыл алмау туралы;

2) шетел мемлекеті соты үкімін атқару туралы.

Егер Қазақстан Республикасының заңы бойынша осы қылмыс үшін бас бостандығынан айырудың шекті мерзімі шет мемлекет судьясы тағайындаған үкім бойынша тағайындалғаннан аз болса, судья осы қылмысты жасағаны үшін бас бостандығынан айырудың Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде көзделген ең жоғары мерзімін белгілейді.

Егер бас бостандығынан айыру жаза ретінде көзделмеген болса, судья Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде белгіленген шекте осы қылмыс үшін және шет мемлекет сотының үкімі бойынша тағайындалғанға мейлінше сәйкес келетін жазаны айқындайды.

Егер үкім екі немесе бірнеше әрекетке қатысты болса, Қазақстан Республикасында бәрі бірдей қылмыс деп танылмаса, судья шетел мемлекеті сотының үкімі бойынша қылмыс болып табылатын әрекетке жазаның қай бөлігі қолданылатындығын айқындайды.

Судьянық қаулысы ол шығарылған күннен бастап күшіне енеді және орындалуын қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасының Бас Прокуратурасына жіберіледі.

Шет мемлекеттің соты үкімнің күшін жойған немесе өзгерткен жағдайда не шет мемлекетінде шығарылған рақымшылық ету немесе кешірім жасау актісін жазасын Қазақстан Республикасында өтеп жүрген адамға қолданылған ретте қайта қаралған үкімді орындау, сондай-ақ рақымшылық етуді немесе кешірім жасауды қолдану мәселелері ҚР ҚІЖК-нің 541-бабы-ның ережелері бойынша шешіледі.

Өзін-өзі бақылау сұрақтары:

1. Медициналық сиппатағы мәжбүрлеу шараларын қолдану жөнінде іс жүргізу негіздері.

2. Аталмыш санаттағы істер бойынша дәлелдеуге жататын мән-жайлар. Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану жөніндегі істер бойынша алдын-ала тергеу және соттық қарауды жүргізу ерекшеліктері.

3. Психикалық аурулармен ауыратын тұлғаларға қатысты қауіпсіздік шаралары.

4. Ата аналарының, қамқоршысының, асырып алушының қарамағына беру, арнайы медициналық мекемеге орналастыру.

5. Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары қолдану туралы іс жүргізілетін тұлғаның құқықтары.

6. Қорғаушының, заңды өкілінің міндетті түрде қатысуы.

7. Алдын ала тергеудің аяқталуы.

8. Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы мәселені шешу үшін сотқа істі бағыттау туралы қаулының мазмұны мен нысаны. Осы санаттағы істер бойынша қысқартудың негіздері мен тәртібі.