Томдық радиус туралы түсінік.Байланыс түрлері мен құрылымдар арасындағы катынас.

Атомдар мен иондардың нақты өлшемдерін өлшеу мүмкін емес. Нақты кристаллдық құрылымдағы иондардың радиусы минералогияда маңызды, бірақ тәжірибелі түрде (рентгенттік және басқа әдістермен) кеңістік тордағы түйін аралық қашықтық анықталады.Кварцтағы кремний оксидінің кремний мен оттегі жақын орталық атомдарының арақашықтығы- 0.161 нм тең. Кристаллдардағы иондар радиусы мен атомдар туралы сұрақтар әр түрлі уақытта және әр түрлі зерттеулер арқылы шешілген, соның арқасында түрлі жүйелер құрылды, оларды екі топқа бөлуге болады: бірінші- жер қыртысындағы басты химиялық элементтердің (Si, Fe, Ca, Mg, Na и др.) радиусы оттегі ионы радиусынан кіші; екінші- бұл арақатынастар кері.

Бірінші радиустар жүйесі А.Ланде жұмысымен енгізілді. 1920 ж. селенидтер мен сульфидтердің Mg-Se (0.273), Mg-S (0.260), Mn-S (0.259) ядро аралық ара қашықтығын (в нм) есептей отырып, Mg²⁺, S^2-, Se^2- иондарының радиусын анықтады.Кристаллдардағы атомдардың беріктік орамасы бар деп, (аниондар мен катиондардың "шарлары" бір-бірімен жанасып, берік тығыздалған) қарапайым есептеулер нәтижесінде (в нм) S^2- 0.183, Se^2- 0.193, Mg²⁺ 0.076 үшін атомдар радиусын тапты.

1923 ж. Вазашерна, бір жағынан кейбір фторидтер мен оксидтердің сыну көрсеткішін және молекулалар мен иондардың радиусының теориялық тәуелділігін алып, екінші жағынан , заттардың сыну көрсеткішін ала отырып фтор анионының радиусы -0.133 нм , ал оттегінікі- 0.132 нм екендігін анықтады. Осы мәндер В.М.Гольдшмидт есептеулеріне негіз болды. Катиондар мен иондардың беріктік орамасын алға коя отырып, заттардың түйін аралық арақашықтығын үлкейтіп және аддитивтік приципіне сүйеніп барлық химиялық элементтер үшін иондар радиусының жүйесін құрды(радиустардың қарапайым жиынтығы). Онда көбірек тараған химиялық элементтердің иондарының радиусы төмендегідей: (в нм): Si - 0.039, Al - 0.057, Fe (II) - 0.082, Fe (III) - 0.067, Ca - 0.106, Na - 0.098, Mg - 0.078, Ti (IV) - 0.064, олар оттегі иондарынан кіші, тек калий мен оттегі радиустарының өлшемдері бірдей болады.

В.Брэгтың рентгенометриялогиялық тәжірибелермен анықталып жасалған радиустар жүйесі мүлдем басқа. 1920 ж. пиритте(0.205 нм) S-S ядро аралық ара қашықтықты тәжірибелік жолмен зерттей отырып, на S^2- радиусы үшін 0.103 нм мәнін алды. Zn-S(сфалерите 0.235 нм және Zn-O (0.197 нм) ара қашықтығын есептей отырып, цинкитте Zn²⁺ радиусы үшін 0.132 нм және О^2- үшін 0.065 нм екендігін тапты.

Катион радиусы оттегі радиусынан үлкен болып шықты. В.М.Гольдшмидт жүйесіне қарағанда , мұнда оттегі радиусы Вазашернның қосымша есептеулерінен емес, қарапайым өлшеулермен табылған.

В.Брэгтың есептеулері мен өлшеулері аяқталмай қалды, бірақ В.М.Гольдшмидттің толық жасақталған радиустар жүйесі баршаға белгілі болды. Тек кейінірек ғана брэгтік R_k>R_o арақатынасы қолданылған иондар радиусының толық жүйесі өңделіп шықты. Олар әр түрлі модификацияда ұсынылды: А.Слейтером, А.С.Щукаревым, В.И.Лебедевым. Мысалы, В.И.Лебедев бойынша О^2- радиусы -0.045 нм, Mg²⁺ радиусы- 0.160 нм құрайды. Көптеген кристаллдық заттарда беріктік ораманы катиондар, ал қуысты оттегі иондары мен басқа да аниондарынан тұрады деген болжамдар бар.

Қазір минералдардың кристаллдық құрылымындағы иондар өлшемдері туралы әр түрлі көзқарастарды белсенді бағалау жүріп жатыр. Мысалы, А.С.Поваренных табиғаты бойынша әр түрлі қосылыстардағы бір элементтің атомдар радиустары әр түрлі болады деп есептеген. Сульфидтегі Fe³⁺ ионының өлшемі 0.111 нм,0 фторидте - 0.086 нм, оксидте - 0.094. Бұл көзқарастар минералдардың электронды-рентгенографиялық жұмыстармен расталған.Мысалға, Na үшін радиус атқуы 0.109 ден 0.131 нм дейін орнаған. Әр түрлі заттардағы иондар радиусының әртүрлілігі туралы көзқарастар прогрессивті, бірақ олар әлі күнге дейін тиісті дамуын таппағандықтан, В.М.Гольдшмидттің радиустар мәні қолданылады.

Орналасу тығыздықғы теориясының көмегімен кристалдану құрылым сипаттау

Көлемді орталықтандырылған тордың бір элементар ұяшығына 2 атом келеді: бір атом куб ортасында және бір атом куб төбесінде орналасқан масса бойынша атомдар қосындысы (куб төбесіндегі әрбір атом сегіз жалғасқан элементар ұяшыққа тиесілі және берілген ұяшыққа осы атомның 1/8 массасы ғана келеді,ал барлық ұяшыққа 1/8=1 атом).

Кубты қырлы орталықтандырылған тордың элементар ұяшығына төрт атом келеді:бір атом (көлемді орталықтандырылған тор сияқты) куб төбесіндегі атомдар және төрт атом қырдың ортасында,өйткені осындай әрбір атом екі торға тиесілі,орналасқан)

Гексагональді тығыз қапталған тордың элементар ұяшығына алты атом сәйкес келеді.(3+1/6*12+1/2*2=6)

Кристалл тор тығыздығы,яғни шартты түрде қатты шарлар ретінде қарастыруға болатын атомдармен толған көлем берілген атомнан тең және ең кіші аралықта орналасқан атомдар саны болып табылатын координациялық санмен сипатталады. Координациялық сан жоғары болған сайын атомдар қаптама тығыздығы жоғары.

Кубты көлемді орталықтандырылған элементар ұяшықта атомдар арасындағы ең кіші қашықтығы d=(a√3)/2.Берілген атом А қашықтығынан 8 көрші орналасқан(6б сур).Яғни осы тордың координациялық саны 8-ге тен және К8 деп белгіленеді.Атомдармен толған көлемнің ұяшық көлеміне қатынасымен анықталатын ұяшықтың толу коэффициенті 68%.

Қырлы центрленген кристалл тордың координациялық саны 12(К12); әрбір атом d=(a√2)/2 қашықтықта 12 жақын көршіге ие,ол шар түрдегі атомдардың орналасуына және қаптаманың үлкен тығыздығына сәйкес.Гексагональді тығыз қаптамалы тор с/а=1,633 координациялық сан 12 ге тен (Г12),ол да шарлардың үлкен тығыз қаптамасына ие (6сур). Гексагональді жүйеде кристалданатын металдардың көбісінде с/а қатынасы 1,57-1,64 аралығында болады,яғни тығыз каптамадан ауытқу байқалады (с/а=1,633).Егерс/а қатынасы 1,633 мәнінен едәуір айрықша (мысалы цинк және кадмий үшін) болса,гексагональді тордың координациялық саны 6 тен.

Кубты қырлы орталықтандырылған және гексагональді тығыз қаптамалы торлар кішкентай болып табылады,атомдармен толу коэффициенті 74%.

Торда координациялық санның Г12-ден 6 ға дейін төмендегенде толу коэффициенті 50% құрайды,ал координациялық сан 4 тен кезде 25% шамасында.

Периодты жүйеде металдар мен бейметалдар аралығындағы элементтерде кіші координациялық санға ие қиын кристалдық тор болады.

VII,VI,V, және кейде IV топ жартылай және бейметалл элементтердің кристалдық құрылым координациялық саны 8-N ережесі бойынша табылуы мүмкін,мұндағы N-берілген элемент орналасқан периодтық жүйенің топ саны.Осылайша мысалы Аs, Sb, Bi V топқа тиесілі сондықтан координациялық сан 3 тен.

Атомдар орталықтары арасындағы ең кіші арақашықтық жартысы атом радиусы деп аталады. Атом радиусы координациялық сан азайғанда өседі,өйткені атомдар арасындағы кеңістік өседі.Осыған байланысты әр түрлі металдардың атом радиусы шамасы әдетте К12 тен.

Бақылау сұрақтар:

1.Атом радиусы дегеніміз не?

2.Тығыз қаптама теориясы нені білдіреді?

3. Кристалл тордың координациялық саны.

4.Кристалл денелердің шағындылық коэффициенті.

5. полиэдр дегеніміз не?

Глоссарий

Кристалдарды талдаған кезде олардың атомдарының маңындағы көршілерінің саны,сорты,оларға дейінгі қашықтықты білудің зор маңызы бар, олар бір сөзбен айтқанда – координациядеп аталады.

Координациялық сан (к.с) деп центр мен көрші атомдар санын, не атомнан не ионнан бірдей қашықтықта жатқан бір сортты атомдарды айтамыз

Блиц-тест:

1.Мінсіз кристалдардың нүктеліден айырмашылығы

А) мінсіз кристалдың үшсатылы периодты бұзылуы

В) физикалық қасиеттер әртүрлі

Б) химиялыққасиеттеріәртүрлі

Г) айырмашылық жоқ

2. Тығыз төселген шарлар мына пайызды алады: лишь:

А) 10%

В) 25 %

Б) 55%

Г)74%

3.Бір біріне жақын орналасқан Бірінші координациялық сфералы атомдарды өзара түзу центрлермен байланыстырсақ, мынығын ие боламыз

А) куб

В) полиэдр

Б) призма

Г)трапеция

4.Кристалл тордың тығыздығы:

А) қаттысұйықтық

В) қатты шар

Б) белгісіз

Г)суспензия

5.Орталық деп есептелетін, атом мен ионнан бірдей қашықтықта орналасқан, бір сұрыпты жақын орналасқан атомдар мен иондар саның былай түсінуге болады:

А) Координациялықсан

В) атом радиусы

Б) координация

Г)комбинация

Негізгі әдебиеттер:

13. Лившиц Б.Г. Металлография М, Металлургия, 1990.

14. Вегман Е.Ф., Руфанов Ю.Т., Федорченко И.Н., «Кристаллография, минералогия и рентгенография» М, Металлургия, 1990г.

15. Миловский А.В. «Минералогия и петрография» М, Москва 1979г.

16. Торопов Н.А. , Булак Л.Н. «Кристаллография и минералогия» М, Москва 1972г. (CD-RW)

5.Захаров А.М.Диаграммы состояний двойных и тройных систем.М, Металлургия ,1978г(CD-RW)

6.Ермолов В.А. Геология: Учебник .Часть 1.М.МГТУ.2004г

7.ЕрмоловВ.А.Геология,Учебное пособие.Часть5 «Кристаллография, минералогия и геология камнесамоцветного сырья».М.МГТУ.2007г.

8.ЕрмоловВ.А, ПоповаГ.В, МосейкинВ.В.и др. Учебник. «Месторождения полезных ископаемых»М.МГТУ.2007г.

9.ЕрмоловА,ПоповГ.Б,МосейкинВ.В. и др.; Под ред.В.А.Ермолова. Месторождения полезных ископаемых .М.:Изд.МГГУ, 2004год(CD-RW)

Қосымша әдебиеттер:

10.Емельянов Н.А. «Практика руководства по минералогии» М, Москва 1972г.

11.Юшко С.А. Руководство для лабораторного исследования руд. Методы лабор. исследования руд.

12.Смагулов Д.У. Металлография: Окулык/ Д.У. Смагулов. - Алматы: КазУТУ, 2007

ріс 5

Нүктелі ақаулар

Жұмыстың мақсаты: нүктелі ақаулармен танысу.

1.Вакансиялар,түйін аралық атом.Нүктелік ақаудың пайда болу мехнизмі(Шоттки механизмі, Френкеля ақаулар)

2.Кристалдық құрылым бойынша кеуектер,олардың түйін аралық атоммен толтырылуы

3.Нүктелік ақаулардың айналасында кристалдық торлардың ығысуы

Кілт сөздер: бос орын, Шоттки ақауы, Френкель ақауы, дивакансия, жетілмегендік, түйінаралық атомдар, енгізілетін қоспа.

Вакансиялар, түйын аралық атомдар,қоспа атомдары. Нүктелі ақаулардың түзілу

механизмі (Шоттки механизм, Френкель ақаулары)

Геометрияның идеал заңымен орналасқан, дене ретінде қарастырылған атомдардан кұрылған кристалды идеалды деп атаймыз. Нақты кристалдардың идеалдық кристалдан айырмашығы негізінен кристалдың идеалды үш өлшемді периодты құрылымдық бұзылуы болады. Кристалдық құрылыстың жетілмеуі кристалдың сезімтал-құрылымды қасиеттеріне әсер етеді ( олар: иондық және жартылай электро өтгізгіштік, фотооткізгіштік, люминесценция, беріктік және иілгіштік және т.б) және де диффузия мен пластикалык деформациялық, рекристализациялык процестердің өсуіне де әсер етеді.

Құрылым ақаулары жақын коршілерге дейін болшектер ара қашықтықтарының өзгеруімен байланысты. Аз қозғалу және ақаулардың өмірін үлкен уақытқа созу көрнекті геометриялық суреттеу береді. Сондықтан ақаулардың классификациясы топтастырулармен өткізіледі. Таза геометриялыққа белгіге-, кристал кұрылымдарының сапалы бұзулары макраскопиялық ара кашықтарға созылатын өлшеулердің саны жатады. Сондай топтастырулар қүрылым ақауларының төрт үлгісін айырып көрсетуге болады: 1) нольдік өлшемді ақаулар-бос орындар, түйін аралық атомдар, түйіндерде қоспалық атомдар немесе түйін аралық. 2) бір олшемді- бос орындардын ақаулар-баулары және атомдардың түйін аралық және ерекше үзындық ақаулар - дислокациясы. 3) екі олшемді беттік- дәндердің және блоктардың шекаралары және т.б.4) үш өлшемді көлемді ақаулар – бос жерлер,кішкентай болшектің басқа фазаларын қосу.

Нүктелі ақаулар.

Нүктелі ақаулар - бүл тордың нүктелеріндегі бір – бірінен оқшауланған тордың бұзылуы, Бос орындар, яғни тор туйіндері,тор атомдарыны өлшемінен айырмашылығы бар қоспалық атомдарды енгізулер немесе орнын басу 17 -суретте көрсетілген.

Бөлме температурасында нүктелі ақаулардың пайда болуы үшін азырақ қажетті, кез - келген кинетика энергиясымен ауыса, бөлек атомдар кинетикалық энергия флуктуациясы арқылы көршілес атомдар құрған потенциялдық барьерден өтеді. Кристалдық тор түйінінен атом шығуы түйін аралығында Френкель ақауының жұбы - екі бос орын+ түйін аралық дислокацияланған атом түзіледі.

Үстіңгі қабатта беткі атомы булануы жанында бос орын қүрылады, кристал ішкі орнын баса тұру нәтижесінде тереңдікте жатқан атоммен әрекеттеседі. Сондай бос орынды Шоттки ақауымен атайды.

Кристалды нүктелі акаулардың I сурет схемасы.

1. Қоспалықтар орнын баса тұру атомы.

2. Шоттки ақауы.

3. Қоспалықтар енгізу атомы.

4. Дивакансия.

5. Френкель атомы.

6. Қоспалардың орнын баса тұру атомы.

Шоттки мен Френкельдің ақауларының концертрациясына температура, сәулеге түсіру және пластикалы деформация әсер етеді.

Нүктелі ақаулардың айналасындағы кристаллды тордың ығысуы

Нүктелі ақаулардың өзара әрекеттесуі әртүрлі кешендердің түзілуіне әкеледі. Екі бос орын дивакансий моновакансиймен салыстырганда жылжымалы болады.. Ірілердің көбісі бос орындарда жинақталуы мүмкін түйін аралық атомдары тұрақты.

Нүктелі ақаулардың пайда болуы кезінде ақауды қоршап тұрған атомдардың көзге көрінетін жылжылуларорын алады. Бос орын айналасындағы атомдар негізінен бос түйінге жылжиды.Түйін аралық атом, керісінше, қоршаған атомдарды қак жарып жол ашады. Осылайша, кристалдарда нүктелі ақаулар жергілікті серпінді кенейту немесе кристалдық торды кысу орталықтары болып келеді. Күштену және түр өзгертудің ара қашықтық үшінші дәрежесі кері пропорционалды, одан орталықты айнала кешеді. Атомдардың көзге көрінетін жылжылуы араласуынын бірінші -екінші атомдардың диаметрлері ара қашықтыкта жасалады. Бос орындарды араласа айналып, көршілес атомдардың және атомаралық ара қашықтық үлестерін құрастырады, (0,84 біріншіде, 0,03% үшіншіде) үйлестік сфераға көршілердің қызметпен алуы тығыз орамға, атом түйін аралык айнала 20%-тен көбірек атом аралық қашықтан маңызды. Нақты кристалдардың кұрылымындағы қоспалар маңызды және көп таралған ақаулардың бірі болып табылады.Замануи тазалау тәсілдері абсолютті таза материалдарды шығара алмайды. Тіпті ең таза материалдар ішінде 10-9% қоспа болады, не 1м³ зат қоспалардың 10 ¹⁷ атомын ұстауға талапқа сай болады. Еру процесі негізінен не қоспалық кристалл атомдары аралыктарына енеді немесе тор түйіндерінде орналасып, атомдардың бір бөлігінің орнындарын ауыстырады.Қоспа бірінші жағдайда енгізу қоспалары болып келеді, екінші жағдайда- орын ауыстыру қоспасы болады. Өзге атомдар физикалық табиғаты және мөлшерімен негізгі кристалдың атомдарынан айыршылықтанады, сондықтан олардың кесірінен тор түрі бұзылады.

Қоспа атомдар кристалдың химиялық, магниттік және механикалық қасиеттеріне елеулі әсерін тигізеді. Олар абсолюттік нөлде жоқ болмайтын электр кедергіге себеп болып, ток тасымалдауыштардың тарату ортасы болып табылады.

Нүктелі ақаулардың өзара әрекеттесуі әртүрлі кешендердің түзілуіне әкеледі. Екі бос орын дивакансий моновакансиймен салыстырганда жылжымалы болады.. Ірілердің көбісі бос орындарда жинақталуы мүмкін түйін аралық атомдары тұрақты.

Нүктелі ақаулардың пайда болуы кезінде ақауды қоршап тұрған атомдардың көзге көрінетін жылжылуларорын алады. Бос орын айналасындағы атомдар негізінен бос түйінге жылжиды.Түйін аралық атом, керісінше, қоршаған атомдарды қак жарып жол ашады. Осылайша, кристалдарда нүктелі ақаулар жергілікті серпінді кенейту немесе кристалдық торды кысу орталықтары болып келеді. Күштену және түр өзгертудің ара қашықтық үшінші дәрежесі кері пропорционалды, одан орталықты айнала кешеді. Атомдардың көзге көрінетін жылжылуы араласуынын бірінші -екінші атомдардың диаметрлері ара қашықтыкта жасалады. Бос орындарды араласа айналып, көршілес атомдардың және атомаралық ара қашықтық үлестерін құрастырады, (0,84 біріншіде, 0,03% үшіншіде) үйлестік сфераға көршілердің қызметпен алуы тығыз орамға, атом түйін аралык айнала 20%-тен көбірек атом аралық қашықтан маңызды. Нақты кристалдардың кұрылымындағы қоспалар маңызды және көп таралған ақаулардың бірі болып табылады.Замануи тазалау тәсілдері абсолютті таза материалдарды шығара алмайды. Тіпті ең таза материалдар ішінде 10-9% қоспа болады, не 1м³ зат қоспалардың 10 ¹⁷ атомын ұстауға талапқа сай болады. Еру процесі негізінен не қоспалық кристалл атомдары аралыктарына енеді немесе тор түйіндерінде орналасып, атомдардың бір бөлігінің орнындарын ауыстырады.Қоспа бірінші жағдайда енгізу қоспалары болып келеді, екінші жағдайда- орын ауыстыру қоспасы болады. Өзге атомдар физикалық табиғаты және мөлшерімен негізгі кристалдың атомдарынан айыршылықтанады, сондықтан олардың кесірінен тор түрі бұзылады.

Қоспа атомдар кристалдың химиялық, магниттік және механикалық қасиеттеріне елеулі әсерін тигізеді. Олар абсолюттік нөлде жоқ болмайтын электр кедергіге себеп болып, ток тасымалдауыштардың тарату ортасы болып табылады.

Түрлері бойынша әр түрлі кристалл құрылымдағы тесіктер,оларды түйін аралық атомдармен толтыру

Түйін аралық атомдар( Френкель ақауы). Бұл ақаулар атомның тор түйінінен түйінаралыққа ауысқанда пайда болады. Тор түйінінен шыққан атом орны вакансия-бос орын деп аталады.

Көптеген металдарға тән тығыз қапталған торларда түйінаралық атомдар түзілу энергиясы жылу вакансиялары түзілу энергиясы бірнеше есе көп.Осыдан металдарда түйінаралық атомдар киын түзіледі,ал жылу вакансиялар бұл кристалдарда негізгі нүктелік ақаулар болып табылады.Мысалы,мыста 1000ºС да түйін аралық атомдардың концентрациясы вакансия концентрациясынан 35 рет аз.

Кристалл торда ең таза деген металл құрамында болатын қоспалардың атомдары әсерінен де нүктелік ақаулар болады.

Нүктелік ақаулар кристалдық тордың жергілікті бұзылуға әкеледі.

Бақылау сұрақтар:

1.Түйін аралық атом дегеніміз не?

2. вакансия дегеніміз не?

3. Френкель ақауы дегеніміз не?

4. Шоттки ақауы дегенміз не?

5. кристал тор бұзылу түрлері

Глоссарий

Дислокациялык сызықтың жакын манындағы облыс, дислокация түйіні деп аталады.

Кристалдың айналасындағы экстра жазықгық облысы шеткі дислокация деп аталады,

Шеткі дслокация атом жазықтығының ажырасу нәтижесінде, экстражазықтық деп аталып,

Кристалды дене ретінде қарастырып атомнан кұрылған. геометрияның нақты заңымен орналасқаның идалды деп атаймыз.

Нүктелі ақаулар - бүл болшектепіп кеткендерді бір - біріне нүктелі торда бұзуы,

Блиц-тест:

1. Қоспа атомдар неге әсер етуі мүмкін?

А) кристалл бетіне

В) кристалл қаттылығына

Б) кристалдың химиялық, магнитті және механикалық қасиеттеріне.

Г кристалл дәнекерленуіне

2.Атомдардың тор түйінінен аралықтүйінге көшу салдарынан қандай ақау байқалады?

А) Клинтон

В) Шоттки

Б) Френкель

Г) Рузвельд

3. Бір бірінен айырылған тор нүктелерінде тордың бұзылуы, бұл:

А) Дислокация

В) Тыныш ақаулар

Б) Нүктелі ақау

Г )Полимерлі ақау

4. Құрылым ақауы немен байланысты?

А) бөлшектер арасындағы қашықтықтың өзгеруімен

В) атом айналасында бөлшектердің арақашықтықтарының өзгеруімен

Б) қасындағы көршілерге дейін бөлшектер арақашықтығының

Г) атом ішінде бөлшектердің арақашықтықтарынң өзгеруімен

5.Өзінің физикалық табиғаты мен өлшемдеріне байланысты бөгде атомдар негізгі кристалл атомдарынан ерекшелінеді, онда олардың қатынасы мынаған алып келеді:

А) кристалл бетінің өзгеруі

В) кристалл пластикалығының артуы

Б) тор бұрмалануы

Г) кристалдың механикалық құрылысының өзгеруі

Негізгі әдебиеттер:

17. Лившиц Б.Г. Металлография М, Металлургия, 1990.

18. Вегман Е.Ф., Руфанов Ю.Т., Федорченко И.Н., «Кристаллография, минералогия и рентгенография» М, Металлургия, 1990г.

19. Миловский А.В. «Минералогия и петрография» М, Москва 1979г.

20. Торопов Н.А. , Булак Л.Н. «Кристаллография и минералогия» М, Москва 1972г.

5.Захаров А.М.Диаграммы состояний двойных и тройных систем.М, Металлургия ,1978г.

6.Ермолов В.А. Геология: Учебник .Часть 1.М.МГТУ.2004г

7.ЕрмоловВ.А.Геология,Учебное пособие.Часть5 «Кристаллография, минералогия и геология камнесамоцветного сырья».М.МГТУ.2007г.

8.ЕрмоловВ.А, ПоповаГ.В, МосейкинВ.В.и др.Учебник. «Месторождения полезных ископаемых»М.МГТУ.2007г.

9.ЕрмоловА,ПоповГ.Б,МосейкинВ.В. и др.; Под ред.В.А.Ермолова. Месторождения полезных ископаемых .М.:Изд.МГГУ, 2004год(электр.библ.)

Қосымша әдебиеттер:

10.Емельянов Н.А. «Практика руководства по минералогии» М, Москва 1972г.

11.Юшко С.А. Руководство для лабораторного исследования руд. Методы лабор. исследования руд.

12.Смагулов Д.У. Металлография: Окулык/ Д.У. Смагулов. - Алматы: КазУТУ, 2007

ріс 6

Сызықтық ақаулар

Мақсаты: Сызықтық ақаулармен танысу.

1.Дислокация туралы түсінік, дислокацияның турі. Шеткі дислокация, қозғалыс кезіндегі шеткі дислокацияның пайда болуы.

2.Ұзындық дислокациясы. Ядро дислокациясы. Винттік дислокация, оның маңыздылығы.

3.Бюргерс вектор,мөлшері және бағыты. Дислокацияның қозғалысы.

Кілт сөздер:дислокация, Бюргерс векторы, біліктік дислокация, экстратығыздық, бұрмалау, дислокация тығыздығы, атомдық тығыздық.