Топырақтың қасиеттері мен механикалық құрамының гигиеналық маңызы
Топырақтың механикалық элементтері топырақ бөлшектерін құрайды. Әртүр.лі топырақтар бір-бірінен олардың механикалық құрамына кіретін топырақ бөлшектерінің өлшемі (түйіршіктері) бойынша, сондай-ақ бөлшектер арасындағы саңылаулардың көлемі мен жалпы саңылаулардың көлемі бойынша (%-бен) ажыратылады. Өлшеміне байланысты топырақ бөлшектерін (Качинский жіктеуі бойынша) тастар мен қиыршық тас (өлшемі 3 мм-ден артық), ірі құм (3-1 мм), орташа құм (2-0,25 мм), майда құм (0,25-0,5 мм), ірі шаң (0,05-0,01 мм), орташа (0,01-0,05 мм), жұқа (0,005-0,001 мм) және лай (0,001 мм-ге дейін) деп бөледі.
Құм мен саздың арақатынасы бойынша, топырақ құрамының 90%-дан астамы құмнан тұратын болса - құмды, 80-90%-ы құмнан тұратыны - құмайт, 50%-дан 80%-ға дейін құмнан тұратын - сазды және 20%-дан 50%-ға дейін және одан кем құмнан тұратын – саз балшықты деп бөледі. Құмды және құмайт, сондай-ақ жеңіл сазды топырақтар ірі түйіршікті болып саналады. Олардың саңылаулары аз – саңылаулардың көлемі топырақтың жалпы көлемінің шамамен 25-40%-ды құрайды, бірақ саңылаулары ірі. Ауыр сазды, балшықты және шымтезекті топырақтар майда түйіршікті болып, кішігірім саңылауларының саны едәуір болады, осыған байланысты саңылауларының жалпы көлемі,ірі түйіршікті топырақтарға қарағанда, анағұрлым жоғары болады. Мысалы, саз балшықты топырақта ол 45-60%-ға, ал шымтезек топырақта - 82%-ға дейін жетеді. Топырақтың механикалық құрамының үлкен мәні бар, өйткені топырақтың ауа - және су өткізгіштік, су сиымдылық, капиллярлық және гигроскопиялылық сияқты аса маңызды гигиеналық қасиеттері оған тікелей байланысты.
Топырақтың ауа өткізгіштігі деп, оның өзінің қабаттары арқылы ауа өткізу қабілетін айтады. Ауа өткізгіштік саңылаулырының көптігіне емес, олардың өлшеміне байланысты болады, сондықтан ірі түйіршікті, саңылауларыірі топырақтардың ауа өткізгіштігі жоғары болады. Егер барлық саңылаулар суға немесе мұзға толы болса, ауа өткізгіштік нольге дейін төмендейді. Саңылауларыірі топырақтардың ауа өткізгіштігі жоғары болғандықтан, оларда аэрация жақсы жүреді, бұл органикалық заттардың аэробты тотығуының жақсы жүруіне жағдай жасайды. Мұндай топырақтар ең жарамды деп есептеледі.
Топырақтың су өткізгіштігі, немесе фильтрациялық қабілеті деп, оның жер бетінен түскен суды өткізуін айтады. Жақсы су өткізгіштік топырақта судың жинақталуына және батпақтануға кедергі жасайды, сондықтан су өткізгіштігі жоғары топырақтар, әдетте, құрғақ және жылы болып, онда өздігінен тазару урдістері үшін қолайлы жағдайлар туады. Топырақтың жақсы су өткізгіштігі, сондай-ақ сүзілген судың грунт үстінде жинақталып, жер асты су көздерінің түзілуіне себепші болады. Сонымен бірге, кейде топырақтың сүзгіштік қабілетінің жоғарылығының зиянды сипаты да байқалады, өйткені жер бетінен топыраққа түскен ағынды сулар жер асты су көздерін ластайды.
Топырақтың ылғал сыйымдылығы топырақтың саңылауларында жиналатын су мөлшерімен сипатталады. Саңылаулардың өлшемі неғұрлым кіші және топырақтың саңылауларының жалпы көлемі неғұрлым жоғары болса, ылғал сыйымдылық соғұрлым жоғары болады. Кішкентай саңылаулары көп болса, майда түйіршікті топырақтардың ылғал сиымдылығы өте жоғары болады. Мысалы, саз, құмға қарағанда, өзінің саңылауларында суды 2-3 есе, ал шымтезек – 30-40 есе көп ұстайды. Жоғары ылғал сыйымдылық топырақтың ауа- су өткізгіштігін нашарлатады, оның өздігінен тазару қабілетін төмендетеді. Ылғал сыйымдылығы жоғары топырақтар ылғал, суық болып, үй-жайларда дымқылдық тудырады.
Топырақтың капиллярлығы деп аталатын қасиеті – оның суды капиллярлар бойымен топырақтың төменгі қабаттарынан жоғарғы қабаттарына көтеру қабілеті де дымқылдықтың туындауына себеп болады. Капиллярларды топырақтың бөлшектері түзеді. Топырақ бөлшектері мен олардың арасындағы саңылаулар неғұрлым кішкентай болса, капиллярлығы соғұрлым жоғары болады. Капиллярлықтың жоғары болуы жер сулары деңгейінің көтерілуіне жағдай жасайды және тіпті іргетасы жер асты суларының деңгейінен жоғары салынған ғимараттарда да дымқылдықтың туындауына себеп болады.
Сонымен, ірі түйіршікті топырақтардың ауа- су өткізгіштіктері жақсы, ылғал сыйымдылығы мен капиллярлығы төмен болады, ал майда түйіршікті топырақтардың ауа – су өткізгіштіктері, керісінше төмен болып, ылғал сыйымдылығы мен капиллярлығы жоғары болады. Сондықтан майда түйіршікті топырақтар құрылыс үшін онша қолайлы емес, олардың өздігінен тазару үрдісі нашар жүреді, олар өліктерді жерлеуге жарамсыз, территорияда қолайсыз микроклимат қалыптастырады.
Топырақтың күн сәулесі әсерінен қызу дәрежесіне, климаттық жағдайларға, жергілікті жердің жер бедеріне, топырақтың сипаты мен қасиеттеріне, өсімдіктер өсуі мен т.б. факторларға байланысты болатын топырақтың жылулық қасиеттерінің гигиеналық маңызы өте зор. Әсіресе, оңтүстік және оңтүстік-шығыс беткейлердегі құрғақ тасты грунт пен құмды топырақтар күн сәулесінен күштірек қызады. Сазды, шымтезекті топырақтар, қара топырақ пен өсімдік жамылғысы қалың топырақтар нашар қызады. Ылғал топырақ тіпті қызбайды. Топырақтың температурасы, әсіресе, төлелер мен ғимараттардың бірінші қабаттарында қолайлы микроклимат жағдайлары қалыптасуы үшін, өте маңызды.
Топырақтың жылу өткізгіштігі жоғары емес, осыған орай сыртқы температуралық ауытқулар 2 м тереңдікке 2 айдан соң жетеді. Осының нәтижесінде жазда мұндай тереңдікте, жер бетіне қарағанда, біршама төмен температура, ал қыста – біршама жоғары температура қалыптасады. Топырақтың бұл қасиеттері тез бұзылатын азық-түлік өнімдерін сақтауға арналған жерқоймалар мен жерасты қоймаларын салу үшін пайдаланылады. Бұдан басқа, оңтүстік аудандарда ғимараттардың астындағы топырақтың біршама төмен температурасы бірінші қабаттағы үй-жайлар үшін қолайлы салқындатқыш роль атқарады.