Асқазан: құрылысы, топографиясы, асқазан бездері, ішастарға қатынасы, қызметі, жалғамалары.

Қарын, асқазан (лат.ventriculus - гр.gaster — қарын) — азық (ас) қорыту жүйесінің қапшық тәрізді кеңейген қуысты ағзасы. Бөлімдерініңсанынақарайқарын — бірбөлімдіжәнекөпбөлімдіқарындарболыпбөлінеді. Бірбөлімдіқарынөзкезегінде: безсізқарын, бездіқарынжәнебезді-безсізнемесеараласқарынболыпүштүргебөлінеді.Құрылысы:алдыңғы қабырғасы,арт.ы қабырғасы.2иіні:ұзын,қысқа.4 бөлігі бар:кардиальды-p.cardiaca,күмбезі-fundusventrukuli,денесі-corpusventrikuli,пилорикалық бөлік-p.pilorica.Байламдары:бауыр-асқазандық,асқазан-тоқ ішектік,асқазан-көк бауырлық.

Бірбөлімді қарынБірбөлімді қарын күйіс қайтармайтын жануарлардың құрсақ қуысында, көкеттен кейін орналасады. Оныңсолжағындаөңешпенжалғасатынкардиальдытесігі, ал оңжақұшында он екіеліішеккеашылатынпилорикалық (қақпақтық) тесікболады. Қарынныңқабырғасытүтікшеағзаретіндеүшқабықтан: ішкі — кілегейліқабықтан, ортаңғы — еттіқабықтанжәнесыртқы — сірліқабықтантұрады. Қарынныңөңештәріздескілегейліқабығын — көпқабаттыжалпақэпителий, ал ішектәріздескілегейліқабығын — жалаңқабат призма тәрізді эпителий астарлайды. Бездіқарынныңкілегейліқабығындақарынбездеріболады. Оларорналасуорындары мен құрылысерекшеліктерінебайланыстыкардиальды, фундальды (қарынтүбі) жәнепилорикалық (қақпақтық) бездерболыпүштопқабөлінеді. Олараталуынасәйкесқарынныңкілегейліқабығыныңкардиальды, фундальды (қарынтүбі) жәнепилорикалық (қақпақтық) аймақтарындаорналасады.
Қарынныңеттіқабығыөзкезегіндеішкі — қиғашқабаттан, ортаңғы — сақинашақабаттанжәнесыртқы — ұзыншақабаттан, ал сірліқабығыборпылдақдәнекер-ұлпалыққабаттанжәнежалаңқабатжалпақ эпителий (мезотелий) қабатынантұрады. Қарынныңсірліқабығынанүлкенжәнекішішарбылартүзіледі.

КөпбөлімдіқарынКөпбөлімдіқарынкүйістіжануарлардаболады. Олөзкезегінде: месқарын, жұмыршақ, қатпаршақжәнеұлтабарбөлімдеріненқұралған. Бұлардыңалдыңғыүшеуініңкілегейліқабығыкөпқабаттыжалпақэпителиймен, ал ұлтабардыңкілегейліқабығыбірқабатты призма тәріздіэпителийменастарланған. Ұлтабар— бездіқарын. Қарындағыазықмеханикалықжәнебиологиялықөңдеулерденөтіп, химиялықжолменқорытылады. Қарындағыбиологиялықөңдеунәтижесіндетүзілген газ тәріздіжәнекейбірерітіндізаттаралдыңғықарынбөлімдерініңқабырғаларыарқылы-аққанжәне лимфа тамырларынасіңірілебастайды.Кейдеқарын 2 бөліктенқұралады:1.бұлшықетті;2.безді.

Көптегеномыртқасыздардақарынерекшеленгенжәнеішкібөлігіболыпесептеледі. Көптегенбуынаяқтылардыңқарнындақоректікзатбөлшектенеді. Сүтқоректілердіңқарныжақсыжетілген. Қарапайымбіркамералықарыноларда 4 бөліктентұрады: өңешбөлімі,кардиалдық, қарынтүбіжәнебездеріжақсыжетілгенпилорикалықбөлімнен. Қоректікзатпенқоректенуерекшеліктерінесәйкесжануарларқарыныәртүрліболады. Күйісқайыратынжануарлардыңқарныныңөңешбөліміжақсыжетілген, оданарнайы 3 камера пайдаболған: жалбыршақ, тақия, таз қарын, тек ұлтабарғананағызбездіқарын. Адамдар мен жыртқыштардыңқарныбіркамералы, қарынтүбі, кардиалдыжәнебездеріжақсыжетілгенпилорикалықбөліктеріненқұралған. Адам қарынныңкөлемі 1,5-2,5 л оләйелдергеқарағандаеркектердебіразүлкен.

37. .Жіңішке ішек (intestinum tenue. enteros) ұзындығы 2,5-3,5 м құрсақ қуысының орталық бөлігінде орналасқан. Онда шажырқайсыз бөлігі – он екі елі ішек және шажырқайлық бөлігі – аш ішек пен мықындық ішекті бөледі.

Ас асқазаннан аш ішекке түседі.

Аш ішектің жоғарғы бөлімі – ұлтабар деп аталады. Ұлтабарға бауырдың және ұйқы безінің өзектері ашылады. Ұлтабарда ас өт, ұйқы безі сөлімен қатар ішек сөлінің әсеріне ұшырайды, олардың ферменттері аш ішектегі сілтілік ортада нәруыздарға, майларға, көмірсуларға әсер етеді. Өт ұлтабарда сілтілік орта жасайды, майларды ұсақ тамшыларға дейін бөлшектейді де, липаза ферментінің әсерінен ыдырауын жылдамтады. Аш ішекке түсетін астың 80 процентке жуығы майлар мен көмірсулар 100процентке ыдырайды.Ұлтабардың ішкі безді эпителий қабаты ішек сөлін бөледі.

38.Жіңішке ішек (intestinum tenue. enteros)ұзындығы 2,5-3,5 м құрсақ қуысының орталық бөлігінде орналасқан. Онда шажырқайсыз бөлігі – он екі елі ішек және шажырқайлық бөлігі – аш ішек пен мықындық ішекті бөледі.

Он екі елі ішек(duodenum) ұзындығы 17-21 см бірден асқазанның қақапалық бөлігінен кейін, ұйқы безінің басын таға түрінде орай орналасады, осыған байланысты жоғарғы , төмендеген, көлденең және жоғарылаған бөліктерін береді. Ішектің басталуы XII кеуде немесе I бел омыртқа деңгейінде, соңы II-III бел омыртқалары деңгейінде.

Жоғарғы бөлігі(pars superior) ұз 4-9 см, үстінен бауырлық шарбы бөлігінен, алдынан – өт қабымен, төменінен- ұйқы безінің басыммен, артынан қақпа венасымен және жалпы өт өтісімен жанасады. Қақпадан бастап ішек оңға қарай жіне сәл артқа қарай бағытталып он екі елі ішектің жоғарғы иілімін (flexura duodeni superior) түзеді де, төмендеуші бөлікке өтеді.

Төмендеуші бөлігі (pars desendens) ұзындығы 8-10 см, 1-2 бел омыртқалары денелерінің он жақ жиегі бойында орналасады. Төмендеуші бөлікке артынан төменгі қуыс вена мен оң жақ бүйрек, алдынан көлденең тоқ ішек шажырқайының түбірі мен оның оң жақ иілімі жанасады. Төмендендеген бөлікке медиалді қабырғасында жалпы тесікпен үлкен (фатеров ) бүртігінде жалпы өт өтісі мен ұйқы без өтісі ашылады. Одан жоғары ұйқы безінің қосымша өтісінің тесігі орналасатын кіші бүртік болады. 3бел омыртқасы деңгейінде төмендеген бөлігі солға тез бұрылып , он екі елі ішектің төменггі иілімін (flexura doudeni inferior) түзеді.

Горизонталді бөлігі (pars horizontalis) ұз6-8 см, алғашқыда горизонталді орналасып, алдынан төменгі қуысты венаны қиып өтіп, жоғары көтеріліп, жоғарлаушы бөлігіне (pars asendens) жалғасады. Соңғысы, ұзындығы 4-7 см, құрсақ қолқасының алдынан қиғаш жоғары бағытталады, солға және төменге қарай иілім жасап аш ішекке өтеді.

Он екі елі ішек қабырғасы үш қабаттан тұрады. Кілегеілі қабығы бірқабатты призмалы эпителиймен қапталған және саусақтәрәздә өскәндермен - ішек бүрлерімен (villi intestinales) жабылған айналма қатпарлар түзеді.

Ағзаның жоғарғы жартысының кілегейасты негізінде тек қана он екі елі ішекке қана тән күрделі түтікті-ұяшықты дуоденалді бездер орналасады, ал төменгі бөлікте, кілігейлі қабықтың меншікті табақасында-түтікті ішектік Крипталар (Либеркюн бездери) орналасады. Бұлшықеттік қабық ішкі: (циркулярлы) және сыртқы (ұзына бойлық) тегіс бұлшықеттер жасышаларының қабаттарынан тұрады. Он екі елі ішек сыртынан дәнекер қабықпен жабылған. Ал сірлі қабат ішекті тек қана алдынан жабады.

Жіңішке ішектіңң шажырқайлық бөліг і- ұзындығы 4-6 м, құрсақ қуысынығ төменгі қабатында, көлденең жиек ішектен төмен орналасады, шажырқаймен (mesenterium) ұсталып тұрады. Жіңішке ішектің проксималді бөлігі (шамамен2/5) аш ішек деп, қалған бөлігі (3/5) – мықындық ішек деп аталады.

Аш ішек (jejunum) диаметрі 3,5-4,5 см, он екі елі ішек – аш ішек иілімінен басталады , оның тұсақтары құрсақ қуысының сол жақ жоғарғы бөлігінде жатады.

Мықындық ішек (ileum) диметрі 2,5-3,5 см, аш ішектің жалғасы болып табылады, құрсақ қуысының төменгі оң жақ бөлігін алып жатады да, оң жақ мықындық шұңқыр аймағында соқыр ішектегі тесікпен аяқталады.

Аш ішек пен мықындық ішек қабырғалары он екі елі ішектігіндей құрылған. Кілегейлі қабығы бір қабатты призмалық, эпителиймен қапталып , саны 700-900-ге дейін айналма қатпарлар түзеді. Әрбір қатпардың ұзындығы ішек айналма өлшемінің 1/2-1/3 құрайды.Биіктігі шамамен 6-8мм Қатпарлардың биіктігі аш ішектен мықындық ішек бағытында төмендейді. Аш ішектің кілегейлі қабығының меншікті табағында көптеген жекелеген лимфоидты түйіншіктер орналасады, олар мықындық ішекте - 25-30ға дейін ірі жиналымдар топтық лимфа түйіншіктерін (nodule lymphatici aggregatic) – Пейер түйін дақтарын түзеді.

39. Тоқ ішек (intestinum crassum)құрсақт қуысы мен кіші жамбас қуысында орналасады, ұзындығы 1-ден 1,7 м дейін ауытқиды, диаметрі 4-6 см тең, соңғы бөлімінде шамамен 4см.Ол тығындық шұңқырда басталып, аналь тесікпен аяқталады. Үш бөлімнен түрады: құрттәрізді ішекпен бірге соқыр ішек, төмендеген жиек ішек және сигматәрізді жиек ішекті бөледі.

Соқыр ішек (caecum) мықындық ішек тоқ ішекке өту орнынан төмен орналасқан тоқ ішектің бастапқы кеңейген бөлігі болып табылады. Оң жақ мықындық шұңқырда орналасады, ұзындығы 6-8см, диаметрі 7,0-7,5 см. Ішастармен барлық жағынан қапталған, бірақ шажырқайы жоқ. Соқыр ішектің алдыңғы беті алдыңғы құрсақ қабырғасына жанасады, артқы беті – мықындық және үлкен бел бұлшықетіне беттеседі. Жіңішке ішек түзақтармен, оң жақ несепағармен, ал төмен орналасуы кезінде-кіші жамбас ағзаларымен жанасады.

Соқыр ішектің медиалды бетінде илеоцекалді тесікпен (ostium ileocaecale) мықындық ішек ашылады. Илеоцекалді қақпақшадан сәл төмен соқыр ішектің артқы медиалді бетінде, жиі – жарты айтәрізді қатпармен шектелген соқыр ішек тесігі бар. Құрттәрізді өсінді (аппендикс)( appendix vermiformis) ұзындығы 2-20 см (орташа 8 см) және диаметрі 5-10 мм соқыр ішетің өскіні болып табылады. Ол ішастармен барлық жағынан қапталған және шажырқайы бар.

Аппендикс құрлысының сипаттық ерекшелігі – оның кілегейлі қабығы мен кілегей негізінде тимфоцидті тіннің жоғары дамуы. Медициналық тәжірибеде құртәрізді өсіндінің қабыну жағдайлары (аппендицит) кездеседі, сондықтан оның топографиясын жақсы білу керек.

40.Жоғарылаған жиек ішек (colon ascendens) ұзындығы 15-20 см, соқыр ішектің жоғарыға жалғасы болып табылады. Іштің оң жақ бөлімінде орналасады, артынан белдің шаршы бұлшықеті мен оң жақ бүйрекке , медиалді – үлкен бел бұлшықеті мен мықын ішек тұзақтарына, алдынан – алдыңғы құрсақ қабырғасына, латералді – құрсақ қуысының оң жақ қабырғасына жанасады. Бауырдың оң жақ бөлігінің висцералді бетіне жетіп, бірден солға бұрылып, оң жақ иілім түзеді, ал кейін көлденең жиек ішекке өтеді. Жоғарылаған жиек ішек алдынан және бүйірлерінен қапталған.

Көлденең жиек ішек (colon transversum) ұзындығы 30-60 см, тоқ ішек оң жақ иілімнен басталады да, оның сол жақ иілімі (flexura coli sinistra) аймағында аяқталады, онда төмендеген жиек ішекке жалғасады.Ішек құрсақ қуысында көлденең, шығынқысы төменге бағытталған доға түрінде жатады. Көлденең жиек ішекке үстінен, оның оң жақ иіліміне бауыр беттеседі, сол жақ иіліміне – асқазан мен көкбауыр, төменнен – жіңішке іщек тұзақтары беттеседі. Артында он екі елі ішекпен ұйқы безі орналасады, алдынан ішек алдыңғы құрсақ қуысына жанасады.

Төмендеген жиек ішек(colon descendens) ұзындығы 10-30 см, тоқ ішектің сол жақ иілімінен басталады да, төменге сол жақ мықындық шұңқырға дейін бағытталады, онда сигматәрізді тоқ ішекке жалғасады. Құрсақ қуысының сол жақ бөлімінде орналасады, артқы бетімен белдің шаршы бұлщықетіне, сол жақ бүйректің төмеңгі полюсіне, мықындық бұлшықетке жанасады; алдыңғы беті алдыңғы құрсақ қабырғасымен беттеседі.

Сигма тәрізді (colon sigmoideum) ұзындығы 16-60 см, сол жақ мықындыық шұңқырда, мықын сүйегі қылқаны деңгейінен сегізкөз – мықын буынына дейін орналасады. Жіңішке ішек ілмектерімен, несепқуығымен, жатыр және аналық без жасушаларымен жанасады. Ішек пішіні мен өлшемі ауыспалы, екі тұзақтар түзеді. Сегізкөз – мықыын буыны деңгейінде тік ішекке жалғасады.Сигма тәрізді тоқ ішекті ішастар барлық жағынан қаптайды, артқы құрсақ қабырғасына бекитін шажырқай түзеді (интраперитонеалді) орналасқан.

45.Ұйқыбез (pancreas)

Асқазанның артында ұзындау келіп,көлденең бағытта орналасқан,паренхиматозды мүше.Ішастармен экстраперитонеальді жауып орналасқан. Бездің жалпы ұз 12-15см.

Топографиялық орналасуына байланысты: басы, денесі, құйрығы болады.