Грек - латын терминоэлементтерi
Құралған сөздiң кез-келген бөлiгi, терминологияда берiлген мағынасына қарай сөзде қолданылуын - терминоэлемент деп атайды. Термин сөздердi ТЭ болу кезiнде, морфемаға бөлген сияқты сәйкес келмейдi. Себебi кейбiр ТЭ-лер бiрнеше морфемаларды бiрiктiредi. Мыс: asthen-opia-астенопия, Asthen-o-spermia, астен- о- спермия, бұл жерден asthen(o) астен терминоэлементiн бөлiп алуға болады, а- жоқ + sthenes әлсiз деген мағынаны бiлдiредi. Сонымен қатар tom ia томия, rhaph-ia рафия, log-ia логия терминоэлементтерiн алсақ, ол құрамына қарай екi морфемалық бөлiктен тұрады, мағынасы бiреу: түбiр iа + жұрнағы iс-қимылды бiлдiредi (кесу, тiгу, бiлiм). Ал ectomia - эктомия терминоэлементi үш морфемадан тұрады: ес алуы, + түбiр tome кесу+жұрнақ, iа - кесiп алып тастау.
Грек - латын терминоэлементтерi медициналық, биологиялық терминдердiң халықаралық “алтын қорын құрайды”. ТЭ бөлiктерi арқылы көптеген бiр типтi терминдер құралады. Олар бiр-бiрiмен бiрлесе отырып, күрделi терминдiк жүйенi жасайды.
Сөз құрау тәсiлдерi
Сөз құраудың негiзгi тәсiлдерi аффикстiк және аффиксiз болады. Аффикстiк тәсiл дегенiмiз - сөз құраушы негiзге префикс пен жұрнақ жалғау. Ал аффиксiз тәсiл көбiнесе күрделi сөздер құрған кезде қолданылады. Күрделi сөз бiрнеше сөз құраушы негiзден тұрады. Күрделi сөз сөздердi (негiздердi) бiрiктiру тәсiлiмен жасалады. Егер сөзде бiр сөз құраушы негiз болса жәй сөз деп аталады. Мыс: costalis, аticularis-жәй сөздер; a costoarticularis- күрделi сөз.
Жұрнақтандыру
Жұрнақтандыру дегенiмiз – сөз құраушы негiзге жұрнақ жалғауды айтамыз. Осындай жолмен жасалған сөздердi жұрнақтанған сөз дейдi.
Жұрнақ қызметi өте маңызды. Жұрнақтар көмегiмен сөздер әртүрлi мағынаны бередi. Мыс: - ul, (cul), ol жұрнақтары сөзге жалғанып кiшiрейтiлген деген мағынадағы сөздердi жасайды. Мысалы:( lobulus-бөлiкше, tuberculum- төмпешiк alveola- шұңқырша); iо жұрнағы арқылы iс-қимылды, процестi бiлдiретiн зат есiмдер жасалады. Мысалы: flexio-иушi, rotatio-айналдырушы, curatio-емдеуші; ал or жұрнағымен жасалған зат есiмдер iс-қимылды жасаушы атауын бiлдiредi. Мысалы: m.flexor-иiлдiрушi бұлшық етi, prosector-прозектор кесушi адамды айтады.
NB-Көңiл бөлiңiз.
Зат есiмнен сын есiм жасалған кезде жұрнақ зат есiм негiзiне жалғанады.
Ереже бойынша сөз құраушы негiз және жұрнақ бiр тiлге (латын немесе грек) жатады, бiрақ терминологияда ережеге бағынбайтын сын есiмдер бар. Мыс: brachi – al – is, acromi – al – is, petr – os – us, arteri – os – us.
Бұл сөздерде негiз - грек тiлiнде, ал жұрнақ - латын тiлiнде. Кейбiр сөздерде латын және грек жұрнақтары да кездеседi. Мысалы: spheno id al is (id - грек., al – лат.).
Зат есiмдер және сын есiмдер жұрнақтары
I. Зат есiмдер негiзiне жалғанып, “кiшiрейтiлген” деген мағынадағы зат есiмдердi құрайтын ж±рнаќтар.
| Зат есiмдердiң сөз құраушы негiздерi | Құралған сөздер | |
| ul (us, a, um) | Glob – us – шар Ven – a – вена Fren – um – жүген | Glob – ulus – кiшi шар Ven – ula – кiшi вена Fren – ulum– жүгеншiк |
| ol (us, a, um) | Bronch – us – бронх Are – a – дөңгелек | Bronch-olus-кіші бронх Are-ola-дөңгелекше |
| cul (us, a, um) | Canal-is-өзек Aur-is-құлақ Gen-u-тiзе | Canal-i-culus-өзекше Aur-i-cula-құлақша Gen-i-culum-тiзеше |
| ell (us,a,um) | Lam-ina-табақша Ceber-rum-үлкен ми | Lam-ella-кiшi табақша Cereb-ellum-мишық |
| ill (us,a,um) | Mam – ma – сүт безi | Mam-illa-емiзiкше |
NB – көнiл бөлiңiз
Бұл жұрнақтармен жасалған зат есiмдер I, II жiктеулерде жiктеледi. Сөз құраушы негiз қай текте тұрса, олар сол текте болады. Мысалы: nodus, -i m – nodulus; vas, vasis n – vasculum;
а) III жiктеудегi зат есiмдерге –cul жұрнағы жалғанады.
б) түбiрi дауысты дыбыспен аяқталған сөздерге –ol жұрнағы жалғанады.
в) ell, ill жұрнақтарымен 2 түрлi кiшiрейтiлген зат есiмдер жасалынады .
Мысалы: capsa-жәшiк, capsulla-капсула , capsella-кiшi жәшiк.
г) егер сөз түбiрiнде r,l,m,n дауыссыз әрiптерi болса, онда кiшiрейтiлген мағынадағы зат есiмдер ell жұрнағы арқылы жасалады. Мысалы: cerebrum-cerebellum.
д) кейбiр жасанды жолмен жасалған зат есiмдердiң кiшiрейтiлген мағынасы болмайды: gastrula, blastula, monula.
I. Қимыл әрекеттi бiлдiретiн зат есiмдер –io жұрнағы жалғану арқылы жасалады.
| -io (tio, sio, xio) | Flex-um- иy Transsudat-um – терлеу | Flex-io- игiш Transsudat-io – транссудация |
Ескерту: Бұл жұрнақпен жасалған зат есiмдер операция түрлерiн, зерттеу тәсiлерiн, емдеу, физиологиялық қызметтерiн бiлдiредi.
II. Iс қимылды жасайтын және iс әрекеттi жүзеге асырушы мағынасын бiлдiретiн зат есiмдер -or- жұрнағы арқылы жасалады.
| Or à | Adduct – um - әкелу Flex – um – иiу | M.adductor-б.е. әкелушi Flexor – иушi б.е. |
ІІІ. Iс-қимыл нәтижесiн бiлдiретiн зат есiмдер –ura жұрнағы арқылы жасалады.
| Ura à | Apert um – ашу à Incis um – ою à | Apert ura – тесiк Incis – ura – ойық |
Сын есiм жұрнақтары
I. Сөз құраушы негiздiң белгiлерiн “бай, жеткiлiктi” деген мағына беретiн сын есiмдер жасалады.
| -os,-us | Sguama – қабыршақ Verruс-a – сүйел | Sguamosus, a, um – қабыршақтық Verrue osus, a, um – сүйелдi |
| Lentus, a, um | Pus, pussis – iрiң | Puru-lentus,a,um-iрiңдi |
II. Сөз құраушы негiздiң белгiсiмен “қамтамасыз етiлген” деген мағынаны беретiн сын есiмдер жасалады.
| Atus, a, um | Caud-a-қ±йрық Stri-a-жолақ | Caгd-atus, a, um – құйрықты Stri atus, a, um – жолақты |
III. Сөз құраушы негiзден “тұрады” деген мағынаны беретiн сын есiмдер жасалады.
| еus, a, um | Os, ossis – сүйек amyl – um – крахмал | Osseus, a, um– сүйектiк Amylaceus,a,um – крахмалды |
IV. Сөз құраушы негiзге “қатысты” “тиiстi” деген мағынаны беретiн сын есiмдер жасалды.
| al is, e ar is, e tic (us, a, um) (грек) | Coron a - тәж Clavical-a – бұғана Thorax,acis – кеуде клеткасы | Coron alis, e – тәждiк Clavienl-aris, e – бұғаналық Thorac – icus, a, um – кеуделiк |
| e (us, a, um) in (us, a, um) | Gaster, tris – асқазан Perone – кiшi жiлiншiк Pharynx,ngis– жұтқыншақ Palat-um – таңдай Ntev-us – жатыр Pelvis – жамбас | Gart-icus,a,um– асқазандық Peron-eus ,a,um – кiшi жiлiншiк Pharyng-eus,a,um– жұтқышақ Palat-inus,a,um– тандайлық Uter-inus,a,um– жатырлық Pelvinus,a,um– жамбастық |
V. Сөз құраушы негiзге “ұқсас, сәйкес” деген мағынаны беретiн сын есiмдер жасайды.
| -ide (us,a,um) -ides (грек) -lorm (is,e) | Rhombos – ромб Delta – дельта Crux, cruris – крест | Rhomboideus, a, um – ромб тәрiздi Deltoideus,a,um – дельта тәрздi Cruci-formis,e – крест тәрiздi |
VI. Сөз құраушы негi
зге “тасушы, жеткiзушi” деген мағынаны беретiн сын есiмдер жасайды.
| -fer, a, um -fer, us phor, us,a,um | Semen, inis – ұрық Sudor, oris – тер Oon (грек) – тұқым | Semin-i-fer - ұрық тасушы Sudor-i-fer – тер шығарушы Oophorus – тұқым тасушы |
VII. Сөз құраушы негiздi «жасаушы, тудырушы» деген мағынаны беретiн сын есiмдер жасайды.
| -gen us, a, um -genes (грек) | Cancer – рак Pyon – iрiң Enteror – iшек | Cancero-genus – рак тудырушы Pyogenus-iрiң жасаушы Enterogenus- iшек ауруын тудырушы |
I. Сөздiк талдау жасаңыз
Tuberalis, tuberosus, tuberculum, tuberositas, tubercularis, tubulus, tuba, tubula, tubalis; bulla, bullosus; capitulum, capitalis; denticulus, dentalis; vesicula, vesicularis, vesicalis;
II. Жұрнақтарды бөлiп, мағынасын түсiндiрiп, аударыңдар.
Cuticula, tuberculum, mammilla, frenulum, glomerulum, ossiculum, ventriculus, corpusculum, lingula, lingualis, lingularis, radicula, ventralis, dorsalis, tympanicus, caninus, meningeus, membranosus, cardiogenus, spongiosus, analis, femoralis, geniculum, maxillaris, coccygeus, carpeus, parotideus, tarseus, phalangeus, caroticulus, pubicus, neurogenus.
III. Аударып, жұрнақтар мағынасын түсiндiрiңдер
Papilla, parotidea, ductus pancreaticus, fossa condylaris, fossula petrosa ossis temporalis, incisura fibularis, procesus styloideus, ductus hepaticus, os scaphoideum, palatum osseum, vena gastrica, m.gluteus, arteria meningea, ductuli prostatiсi, fossa canina maxillae, cavitas medullaris, cornu sacrale, apex ossis sacri, tuber ischiadicum, systema nevrosum centrale.
IV.Клиникалық терминдердi аударыңдар
Perforatio appendicis, abscessus chronicus, abscessus hepatis ,ascaridosus, glaucoma malignum pigmentosum, glaucoma juveniale, polypus mucosus simplex, polypusfibrosus, cancer papillaris, eruptio medicamentosa, ulsus gangraenosum, cysta dentalis radicularis, cysta palatina, cancer pulmonis.
Жаңа сөздер
abscessus, us - aбцесс – iрiң infantilis, e – балалық
acutus, a, um - жедел infectio, onis f - инфекция
benignus, a, um- залалды infectiosus a,um – инфекциялық
cancer, cri m – рак inflammatio, onis f - қабыну
cancerosus, a, um - ракты juvenialis, e – жастық, жас
caries, ei f – тiс кариес (жегісі) malignus, a, um - залалды
chronicus, a, um - созылмалы morbus, i m - ауру
colica, ae f – колика (түйілу) paralysis, is f – паралич, сал болу
coma, atis n – естен тану, айрылу paralyticus, a, um – салдық
comatosus, a, um – ес, түссiздік paresis, is f - порез
cysta, ae f - киста pneumonia, ae f - пневмония
cystosus, um- кисталық senilis, e – кәрiлiк
diabetes, ae m - диабет spasmus, i m – спазм (тарылу)
diabeticus, a, um- диабеттiк spasticus, a, um – спазмалық
diffusus, a, um – дифузиялыќ trauma, atis n – жарақат
eczema, atis n – экзема (жара) traumaticus, a, um – жарақаттық
fractura, ae f – сынық ulcus, eris n – жара (язва)
gangraenosus, a, um – гангренозды ulcerosus, a,um – жаралық
glaucoma, atis n - глаукома varix, icis m/f – варикозды вена
hernia, ae f - iсiк varicosus, a, um -варикоз
hernialis, e - iсiктiк ileus, i m – iшектiң түйiлуi
icterus, i m - сары ауру
14 - cабақ
Тақырыбы: Сөз құрау. Ерiктi және ерiксiз термино элементтер. Сөз құраудың кейбiр ерекшелектерi. Клиникалық терминология.
Егер сөз құраушы негiз екi немесе одан көп болса, құралған сөз – күрделi сөз деп аталады. Сөз құрау грек-латын терминдерiн жасауда өте тиiмдi тәсiл. Күрделi сөздер екi тәсiлмен құралады: таза құрау немесе жұрнақ арқылы құрау. Таза құралған кезде соңында тұрған сөз өз алдында мағына бере алады, грамматиқалық тұрғыдан талдауға түседi. Мысалы: glossophryngeus: 1 сөз құраушы – glosso; 2- шi сөз құраушы pharyngeus (1 топ сын есiмi).
Таза сөз құрау сын есiмдерге тән. Мысалы: talo-calcaneo-navicularis топай - өкше - қайық тәрiздi сүйек.
Ерiктi және ерiксiз термино элементтер
Көптеген күрделi терминдер грек-латын тiлдерiнде өз алдына сөз бола алады. Тек мына сөздер ғана қазiргi терминологияда өз алдына сөз болу қабiлетiнен айырылған: iatria емдеу, paideia - тәрбиелеу, оқыту; kardia - жүрек; penia - кедейлiк; philia - сүю, ынтығу; lalia - сөйлеу. Бұл сөздер қазiргi терминдердi басқа морфемалармен бiрiгiп қана қолданылады. Мысалы: психиатрия, ортопедия, тромбопения, спазмофилия.
Медицина терминдерiнiң көп бөлiгi жұрнақтар арқылы берiлген негiздерден құралады. Бұл кезде көп қолданылатын грек жұрнағы –ia; Мысалы: haemorrhagia бұл сөз екi негiзден құралған; haemo қан + hagia- қанау, ia- жұрнағымен берiлген көптеген ТЭ-тер - өз алдында сөз бола алмайды. Олар әр уақытта басқа сөздермен бiрiгiп қана қолданылады. Тек кейбiр сөздер ғана бұл ережеге бағынбайды. Мысалы: phobia және ectomia.
Сөз құраудың кейбiр ерекшелiктерi
Медицина терминологиясында 2 немесе одан да көп негiздердi бiр сөзге бiрiктiру үшiн, байланыстырушы дауысты дыбыс немесе интерфикс қолданылады. Ең көп қолданылатын дауысты дыбыс – o, ал i – сирек қолданылады.
Грек тiлiндегi сөздерде – о, ал латын тiлiнде i - қолданылады. Мысалы: aur i – scalpium (auris - құлақ + scalpo - тазалау, кесу) - құлақ тазалағыш; viv-i ficatio (vivis – тірі, facio - жасау) – тiрiлту. Бiрақ жасанды түрде жасалған сөздерде бұл заңдылықтар сақталмайды. Латын сөздерiнде – о байланыстырушы дауысты дыбысы, ал грек тiлiнде –i - дауысты қолданыла бередi.
Құралған сөздердiң бiрiншi бөлiгi сөздiкте немесе анықтамада байланыстырушы дауысты дыбыспен берiледi: thoraco - spondylo. Ал байланыстырушы дауысты дыбыс, егер 1-шi бөлiк дауысты дыбыспен аяқталса немесе 2-шi бөлiктегi дауысты дыбыспен басталса қолданылмайды. Мысалы: brady (грек. bradys – жәй); bradicardia: rhin (грек. rhis,rhinos – мұрын), rhin – encephalon.
Сөз құраушы негiздердiң варианттығы.
Латын және грек тiлдерiнде зат есiмдер мен сын есiмдердiң сөздiк формасы атау және iлiк септiктерiнде өзгерушiлiк кездеседi. Мысалы: cortex, corticis, soma, somatos. Латын және грек тiлдерiнде негiз iлiк септiгiндегi формалары болып септеледi. Бiрақ кейбiр кездерде бұл сөздер вариантты түрде қолданыла бередi. Яғни сөздiң атау септiгiндегi немесе iлiк септiгiндегi формасы қолданылады: Мысалы: pan-, pant -барлық, бәрi (pan-demia, pant-o-phohia). Үш вариантты сөздер де кездеседi. Мысалы: haemo, haemato, aemia - қан (haemo-globinum, haemato-logia, anaemia).
Клиникалық терминология
Клиникалық терминология дегенiмiз - ауру ағзаларына қатысты барлық мәселелердi қамтитын бөлiм.
Бұл бөлiмдi кейде "патология" деп атайды (грек pathos-ауру+lagos-iлiм). Онда аурудың клиникасы оқытылады. Яғни аурудың белгiлерi, пайда болуы, физиологиялық қызметтерiнiң бұзылуы, ағзалар мен ұлпалардың құрылымының өзгеруi және емдеу тәсiлдерi қаралады.
Клиникалық терминдердiң құрылымдық түрлерi әртүрлi.
1. Жєй сөздер
а) латын және грек жай түбiрлi сөздерi. Мысалы: stupor – ступор
(қатып қалу); tremor – тремор (дiрiлдеу)
б) жұрнақ-жалғау арқылы жасалған жай сөздер
Мысалы: insultus (лат. Insulto – шабуылдау) – инсульт.
Бұл берiлген жєй түбiрлi сөзде, жәй құралған сөздер және осы сияқты басқа да сөздер қазiргi терминологияда бөлiнбейдi және аударылмайды. Бұндай сөздер халықаралық терминдер болып есептеледi.
Клиникалық терминологияда маңызды орынды - сөз тiркестерi алады.
Олардың құрылу тәртiбi естерiңiзде болар (оларды бiз өткенбiз). Мысалы: pnemonia adenoviralis - аденовирусты пневмония, p. apicalis – ұштық пневмония.
Дене бөлiктерiн, ағзалардың атауларын
бiлдеретiн грек-латын сөздерi
| Грек. ТЭ. | Латын сөзi | Мағынасы |
| Kephalo,cephalo Cephalia (kephale) Somato, Soma (soma) Osteo (osteon) Acro, acria (akron) Stetho (stethos) Spondylo (spondulos) Cardio, cardium (kardia) Arthro (arthron) Stomato (stoma, stomatos) Glosso, glossia Rhino (rhis, rhinos) Odonto, odontia (odus, odontos) Cheiro, chiro, cheiria, chiria (cheir) Podo, podia (pus, podos) Gon (gony) R(h)achi, (rhachis) Cheilo, cheilia (cheilos) Urano (uranos ul, ulo (ulon) melo (melon) gnatho, gnathia (gnatos) genia (genus, genuos) genia (geneion) | Caput, itis n Corpus, oris n Os, ossis n Membrum, i m Pectus, oris n Thorax, acis m (грек) Vertebra, ae f Cor, cordis Ostium cardiacum Articulatio, onis f Os, oris n Lingua, ae f Nasus, i m Dens, dentis m Manus, us m Pes, pedis m Genu, us m Columna vertebralis Labium, i n Palatum, i n (dunum) Gingiva, ae f Bucca, ae f Maxilla, ae f Mandibula, ae f Mentum, i n | Бас Дене Сүйек Дене бөлiгi Кеуде Кеуде клеткасы Омыртқа Жүрек Кардия,жүректiк тесiк Буын Ауыз Тiл Мұрын Тiс Қол Аяқ Тiзе Омыртқалыќ бағана Ерiн Тањдай (қатты) Қызыл ет Ұрт Жоғарғы жақ Төменгi жақ Иек |
Iлiм, ғылым зерттеу диагностикасы тәсiлi, емдеу,