Нейрондар мен ганглия

Ф КГМА 1-8-21/02

МУ «Организация методической работы в соответствии с ГОСО 2006 года» от 04.07.2007 г

Арағанды мемлекеттік медицина академиясы

Физиология кафедрасы

Д Ә Р І С

Тақырып: «Орталық жүйке жүйесінің жалпы физиологиясы.

Нейронның қызметтері»

«Физиология-1» пәні

051301 «Жалпы медицина» мамандығы

2 курс

Уақыты 1 сағат

Қарағанды 2008 ж.

Кафедра мәжілісінде талқыланып және бекітілген

Хаттама _____________ 2008 ж.

Кафедра меңгерушісі ______________ Ф.А. Миндубаева

· Дәрістің тақырыбы: «Орталық жүйке жүйесінің жалпы физиологиясы. Нейронның қызметтері»

· Дәрістің мақсаты:нейрон мен жүйке орталығына ОЖЖ-нің құрылымдық-қызметтік бірлігі ретінде түсінік беру, нейронда қозу пайда болғандағы аксонды төбешіктің ролін түсіндіру.

· Дәрістің жоспары:

І. Нейронның физиологиясы.

1. Нейронның құрылысы.

2. Сома, дендрит және аксонның қызметтері.

3. Қозу пайда болғандағы аксонды төбешіктің ролі

4. Нейрондардың жіктелуі.

5. Нейрондар қызметтерін зерттеу әдістері.

ОРТАЛЫҚ ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНЩ ЖАЛПЫ ФИЗИОЛОГИЯСЫ

Орталық жүйке жүйесі денедегі барлык, агзалар мен, физиоло-гнялық жүйелер қызметін, зат алмасуыи реттен отырады, әрскет-тер мен процестерді сыртқы орта құбылыстарына бейімдеп, тірші-ліктің белгілі барытта өтуін қамтамасыз етеді. Адамда жүйке жү-йесінің ең жогары бөлімі — ми. Ми сыңары қыртысының ерекіпе қызмсті — оплау, дүниетану, пікір тудыру. Мұның арқасында адам өлін сыртқы ортадағы кұбылыстарга бейімдеп қана қоймай, сол ортаны өз максатына лайықты өзгерте алады, өткен-кеткенді тал-даг:, келешекті болжайды. Аса күрделі тіршілік \^гшін зор мацызы бар бұл проиестерді нейрондар мен жүнке орталықтары қамтама-сыз етеді.

Нейрондар мен ганглия

*Нейрон дегеніміз — жүйке клеткасы. Ол — жүйке жүйесі қүра-мындағы жеке (дербес) бөлік, сол жүйеніц морфофункциялық не-гізі. Нейрондардың арасын нейроглия толтырады. Ол нейропдар-ды жан-жақты қоршайтын құрылым.

Нейрондар пішіні, көлемі жағынан әртурлі. Бірақ қай нейрон болса да, ол дене және денеден шыгатып өсінділерден (талаіықтардан) тұрады. Нейрон денесінде протоплазма, ядро, басқа клеткаларга да тән оргоноидтар және тек нейронда кездесетін тигроид (қарала) заттар болады. Соңғыларының әрбіреуі түйіршікке не кесекке үқсайдыв Ядролық бояулармен боялатын болғандықтан олар нейрон протоплазмасын ала-құла етіп көрсетеді.'Нейрон талІиықтары ұзындығына қарай (1 микроннан—1,5 метрге дейін) аксон, дендрит болып екіге бөлінеді, Аксон нейронның ұзын, ал дендрит қысқа талшыры^Әр нейронда.бір аксон, бірнеше дендрит болады.'Дендрит аксонға қарағанда көп тармэқты келеді. Аксонның нейрон денесінен басталатын жері аксон төмпешігі деп аталады. Төмпешікте тигроид заттар мен миелин қабығы болмайды. Аксон төмпешігінің қозу қабілеті өте жоғары. Сезімтал нейронның шеткей орналасқан аксонының ұшында рецептор (қабылдауыш) болады. Ал орталық жүйке жуйесіндегі жүйке талшығының ұшы жуандап бүршікке ұқсайды. Нейрондардың осындай ұштары бір-бірімен түйісіп синапс қүрады» Қозу серпінін рецептордан жүйке орталыгына бағыттап өткізетін жүйке талшығы сезімтал (афференттік) деп аталады, ал орталыктан қозуды шеттегі ағзаларға жеткізуші талшықты козғалтқыш (эфференттік) деп атайды., Жүйке талшықтары майлы жүмсақ қабырынын, болу-болмауына байланысты мпе-линді, миелинсіз деп екіге бөлінеді.

Нейроглия деп нейрондар аралығын толтыратын клеткаларды (глиондарды) айтады., Глия — грек сөзі — желім деген марынада. Расында да олар мейрондардың денесі мен талшықтарына жабы-сып тұрады' Глиондар екі түрлі — астроциттер және олигодендро-циттер. Бұлардың аксоны болмайды және өзара синапстар қүр-майды.,

Астроциттердіц өсіиді талшықтары көп болады. Олар клетка денесінен күннің сәулесі тәрізді жан-жаққа таралады. Астроциттер көбінесе мидын, қан тамырлары бойында орналасады да, нейронда-рды қан тамырларымен байланыстырады. Олигодендроциттер ней-ронныц аксонын қоршайды, тармақтары өте аз болады.' * Нейроглияның функциялық маңызы:

1. Трофикалық қызмет атқарады, яғни қаннан нейрондарға ке-ректі қоректі заттарды алып, зат алмасу өнімдерін нейрондардан қанға өткізеді.

2. Нейрондардыц тіршілігіне, қызметіне керекті жагдай жасай-дьь Нейрондардын. айналасындағы сүйықтықтың иондық қүрамыи, медиаторлар мен судың деңгейін бірқалыпты сақтайды. Мысалы, К⁺ ионы көбейіп кетсе, артығын өзіне сіңіріп жүтады, ал медиаторлар көбейсе, олардын, артығыи ыдыратады немесе бейтараптандырады. К⁺ ионы көбейіп кетсе нейрондарда күшті тежелу процесі пайда болады, оның салдарыиан депрессия болуы мүмкін. Медиатор саны көбейсе қозу процесі күшейіп, тежелу процесінен адамның жүмы-сыпа деген кабілеті төмеидейді. Осыған орай нейроглия нейрондар-ды катты қозудан жәие өте күшті тежелуден сақтайды.

3. Олигодендриттер нейрондар аксонының миелин қабыгын жа-сауға қатысады.

4. Иейроглия нейрондар арасындағы қарым-қатынасты күіпей-теді,*есте сақтауды, уақытіиа байланыстардын, пайда болуын же-ңілдетеді.

^Нейрон түрлері.Тармақтарының санына карай нейрондар көп тармақты (мультиполярлы), қос тармақты (биополярлы), бір тар-мақты (униполярлы) болып бөлінеді. Адамның жүлын түйіндерін-де биполярлы және жалған униполярлы нейрондар бар; Ал муль-типолярлы клеткалар көбіне қозғалтқыш (мотонейроидар) нейроп-дар арасындағы ең жиі кездесетіндері. Атқаратын қызметіне карай сезімтал (афференттік), козғалтқыіп (эфференттік), аралық ней-рондар болыи үіпке бөлінедіу Свзімтал нейрон рецепторларда туған козуды орталыққа жеткізеді. Бұлар жүлыи түйінінде, артқы мүйі-зінде, мидың барлық бөлімдерінде кездеседі. Қозгалтқыш нейрон-дар жүйке серпіністерін орталықтан шеткі ағзаларга апарады. Олар жұлынның сүр затының алдыңғы және бүйір мүйіздерінде, ми қыртысыныц козралтқыш өнірлерінде (зоналарында) ми бара-пынын, ядроларында орналасқан. Аралық нейрондар сезімтал ией-рондардан шыққан мағлұматтарды (серпіністерді) қозралткыіп ІІейрондарра жеткізеді.

Аталган клеткадармен қатар тежелу пейрондары да болады. Бүлар туңрыш рег жұлында табылған^ бларды Реншоу клеткала-ры (нейрондары) дейді. Реншоу нейрондары көбінесе козғалтқыш нейрондардың айналасында орналасады. Олар қозгалтқыш ней-рондардың аксон бұтарына келіп түскен серпіністердің әсерінен козып, мотоненрондагы қозуды бәсеңдетеді. не еткізбей оның қыз-ыетін тежепді, ЯРНИ тоқтатып тастайды.

Қазіргі кезде тежелу нейрондары мидыц баска да бөлімдерінде мәселен, мпшықта, ыи қыртысында, ретикулярлық қүрылымда бо-латыны аныкталды.

Ми бағаиында, ми сыңарларында келіп түскен мағлұматтарды Іалдайтын, іріктейтін, сақтайтын арнайы нейрондар бар. Ретику-лярлық кұрылым нейрондары қозу және тежелу процестерін рет-тейді, олардың сөнуіне, тууына қажет жағдайлар жасайды.

Орталық жүйке жүйесінің рефлекстік қызметі орталық жуике жүиесінің непзп кызметі — рефлскс (геііес-е.и-> — латьш сөзі — тойтарыс беру) тітіркендіруге жауап беру деген мггынада^Рсфлекс сөзін тұңғыш рет қолданған француз философы Рене Декарт (1664 ж.), ОРЗН ғылыми сипаттама берген чех галымы Прохаска (1817 ж.). Рефлекс туралы ілімді одан әрі дамытып, реф-лекстік теооияны ІІайьшдағандар орыс ғалымдары И. М. Сеченов, М. П. Павлов, П. Қ. Анохин.

'*Рефлекс дегеніміз орталық жүйке жүйесіиің сыртқы немссе ііп-кі тітіркендіргіштерге беретін күрделі жауабы.,Рефлекстің морфо-логиялық негізі — рефлекстік доға, яғни қозуды рецепторлардан жүйке орталығына, онан шеткі ағзаға (эффекторға) жеткізстін жол (12-сурет). Ол бес белімнен атап айтқанда: 1) қабылдаушы кұрылым — рецептордан; 2) қозуды орталыққа жеткізетін аффе-реиттік жүйкеден; 3) афференттік, аралык, эфференттік нейрон-;;ардан түратын орталықтан; 4) қозуды орталықтан эффекторга апаратын эфференттік жүйкеден; 5) жауап беруші құрылым—эф-фектордан тұрады.ДРефлекстік доға бүтін болған жағдайда ғана рефлекс қызметін атқарады, яғни доғаиың бүтіндігі бүзылса реф-лекс біржола жоғалып кетеді. Соңғы кезде рефлекстік догамеп катар рефлекстік шеңбер деген үғым колданылады. Рефлекстік 1