Деректер базаларын жобалау

Деректер базаларын жобалау

5. Реляциялық деректер моделі. Ерекшеліктері мен кемшіліктері

6. Иерархиялық деректер моделі. Ерекшеліктері мен кемшіліктері

7. Желілік деректер моделі. Ерекшеліктері мен кемшіліктері

8. Деректер сөздігі

9. Деректер базаларын басқару жүйесі

10. Деректер моделіндегі өзара байланыстардың типтері

11. Деректер базаларындағы деректер қасиеттері

12. Коддтың ережелері

13. Реляциялық модельдің принциптері

14. Ақпараттық жүйелерді жасау принциптері

CALS-технологиялары

16. Эксперттік жүйелер

17. Эксперттік жүйелердің классификациясы

18. Эксперттік жүйелерді өңдеу технологиясы

19. Эксперттік бағалау. Дельфи əдісі

20. Ранжирлеу əдісі

21. Эксперттік жүйесінің жұмыс істеуші тұп түлға сатысы

22. Эксперттік жүйесінің өнеркəсіп тұп түлға сатысы

23. Эксперттік жүйесінің коммерциялық тұп түлға сатысы

24. Эксперттік жүйесінің зерттеуші тұп түлға сатысы

25. Сараптама ақпаратын жүйелендіру шкалалары

26. Сыңарларымен салыстыру əдісі

27. Бірізді салыстыру əдісі

28. Топтық сараптама жүргізу сатылары

Эрроу теоремасы

30. Жүйе сапасының көрсеткіштері

1. Деректер базаларының анықтамасы мен негізгі түсініктері

Деректер қорының түсінігі мен анықтамасы. ДҚ-ның архитектурасының түсінігі.

Деректер базасы – белгілі бір арнаулы ауқымға қатысты деректерді баяндау, сақтау мен амал тәсілдер мен ұқсата білудің жалпы принциптерін қарастыратын белгілі бір ережелер бойынша ұйымдастырылған деректердің жиынтығы.

Негізгі түсініктері:

Объект деп мағлұматтары деректер базасында сақталатын ақпараттың жүйенің элементтері аталады. Атрибут - объектінің қасиеттерін ақпараттың бейнелеу. Әрбір объект атрибутының кейбір жиынтығымен сипатталады. Деректердің басты элементі деп деректердің басқа элементтерінің мәндерін анықтауға мүмкіндік беретін осындай атрибут аталады. Алғашқы кілт – объектінің әрбір данасын бірегей түрде жалғастыратын атрибуттар тобы. Ең алдымен екінші реттегі кіліттер жазбаларды іздестіру операцияларында қолданылады.

Негізгі обьектілерге:

Өріс – деп обьектінің данасының белгілі бір сипаттамасын бір текті анықтайтын, екі өлшемді кестенің бағанын айтады.

Жазба – дегеніміз обьектінің нақты данасының деректерінен тұратын екі өлшемді кестенің жолы.

Кесте –өрістер мен жазбалардан тұратын үлгі, сұраныс, қорытынды есеп және т.б обьектілерді құру үшін қолданылатын бастапқы деректердің жиыны.

МS Access-тің туынды обьектілеріне:

Сұраныс– бір немесе бірнеше байланысқан кестелерден қажетті деректерді табу үшін құрылады.

Қорытынды есепті баспаға шығатын құжатты жасау үшін құрады.

Үлгілер қордағы өзара байланысқан кестелерге деректерді енгізу және оларды ыңғайлы түрде қарап шығу үшін құрылады.

Сонымен қатар макростар мен модульдер, олар осы процестерді автоматтандыру мүмкіндігін туғызып, жаңа меню жүйесін, сұқбаттасу терезелерін құру үшін қолданылады

(BD-СУБД - ДББЖ). Басқару жүйесі дегеніміз - көлемді деректер жиынын тұтынушыларға ыңғайлы түрде бейнелеп, белгілі бір форматта сақтап қана қоймай, оны ары қарай өңдеуге арналған программалар кешені. ANSI/SPARC деген архитектура бар, бірақ барлық ДҚ жүйесі бұл архитектураға бағынуы шарт емес, мысалға кішігірім жүйелер бұл архитектураның кейбір функцияларын көтермейді, сонда да көп ДҚ осы архитектурамен орындалады. ДҚБЖ архитектурасының 3 деңгейін қарастырады:

1. Ішкі(физикалық)- физикалық құрылғыларда мәлімет сақтау жолдарымен байланысты, бітпейтін адрестік кеңістіктен тұрады.

2. Сыртқы(Қолданушылық) - әр қолданушыға ақпаратты көрсетудің жолдарымен байланысты. Әр қолданушы үшін ДҚБЖның өз тілі болуы мүмкін, қолданбалы программист үшін программалау тілі, қолданушы негізгі үшін формалардан тұратын меню.

3. Концептуалды(логикалық)- алдыңғы екі кезеңнің аралық кезеңі, бұл ДҚ барлық ақпаратын абстрактілі түрде көрсету. Деректер схема түрінде сақталады.

2. Деректер модельдері

Кез- келген деректер қорының ядросы болып деректер моделi болып саналады. Деректер моделi - деректердiң құрылғылары мен оларды өңдеу операциялардың жиынтығы. Деректер модельдер көмегiмен пәндi облысының объектiлерi және олардың арасындағы өзара байланысуды көрсетуге болады.

Деректер модельдері:

1. Иерархиялық модель- мәліметтер арасындағы байланысты реттелген графтар арқылы сипаттауға болады. Қандайда бір программалау тілінде иерархиялық деректер қоры құрылымын есептеу үшін тармақ мәліметтер типі пайдалынылады.

2. Желілік модель- мәліметтердің элементтерінің еркін графтар түріндегі өзара байланысын білдіреді. Желілік деректер қорының схемасын сипаттауға екі тип пайдалынылады: жазба және байланыс.

3. Реляциялық модель - мәліметтердің реляциялық моделін JBM фирмасының қызметкері Эдгар Код ұсынған және ол қатынас ұғымына негізделеді.

Қатынас деп –картеж деп аталатын элементтер жиынын айтады, қатынасты бейнелеудің көрнекті формасы екі өлшемді кесте болып табылады.

4. Постреляциялық модель- мәліметтердің постреляциялық моделі кестенің жазбаларында сақталған мәліметтердің бөлімбеушілік шектеуін алып тастайтын кеңейтілген реляциялық моделі болып табылады. Постреляциялық модель көп мәнді, яғни мәндерді ішкі мәліметтерден құралған өрістерден тұрады.

5. Көп өлшемді модель - ол көп жүйелерге талдау жүргізу және шешім қабылдау үшін ақпаратты жедел өңдеуге мүмкіндік береді.

Қордағы мәліметтерді қарастыратын көп өлшемді тәсілі реляциялық деректер қорын пайдаланылады. Көп өлшемді жүйелерге талдау жүргізу және шешім қабылдау үшін ақпараттық желі өңдеуге мүмкіндік береді. Обьектіге бағытталған деректер қоры құрамына тармақ түрінде берілген мәліметтер. Бұл деректер қорының логикалық құрамының сырттай иерархиялық деректер қоры ұсынылады .

6. Объектіге бағытталған модель -объектіге бағытталған модель тармақталған түрінде беріледі.Объектіге бағытталған деректер қорының логикалық құрылымы сырттай иерархиялы деректер қорына ұқсас.

3. Деректердің негізгі түрлері

• Мәтіндік – мәтін немесе есептеулерді жүргізуге талап етпейтін сандар (255 таңбаға дейін).
• Сандық – есептеулер жүргізуге арналған әр түрлі форматты сандық деректер.
• Мерзім/уақыт– мерзім және уақыт туралы ақпарат сақтау.
• Ақшалы– ақшалық мәндер және бүтін бөлігінде 15 таңбаға дейін, бөлшек бөлігінде 4 таңбаға дейін дәлдікпен жүргізілінетін математикалық есептеулерде қолданылатын сандық деректер.
• Memo– көп көлемді мәтінді сақтау.
• Санауыш – арнайы сандық өріс. Мұнда Access әрбір жазуға автоматты түрде арнайы реттік нөмерін береді.
• Логикалық– екі мүмкін мәндерден тек біреуін ғана қабылдай алады (иә, жоқ).
• OLE объекттің өрісі – Access кестесіне ендірілген немесе байланысқан объект.
• Гиперсілтеме - әріп және цифрлардан құрылған және гиперсілтеме адресін көрсететін жол.
• Алмастыру шебері– тұрақты мәндер жиынтығы немесе басқа кестеден қажет мәндерді тізімнен немесе тізімі бар өрістен таңдауға мүмкіндік беретін өріс.

Деректер базаларын жобалау

Мәліметтер базасы түсінігімен мәліметтер базасын басқару жүйесі түсінігі тығыз байланысты. Бұл жаңа базасының құрылымын құру, оны мәліметтермен толтыру, мәліметтерді редактрлеу мен ақпараттарды визуалдау үшін арналған программалық жабдықтар кешені. Керектi ақпараттарды жинау ғана емес, оларды жақсылап құрылымдау да маңызды. Кез-келген ақпараттық құрылым келешекте қажеттi ақпаратты ‑­
алу үшiн құрылады. Сондықтан да ол мәлiметтердiң құрылымын жасау мына әдiстерге сүйену арқылы жасалады:
1 объектiнiң сипаттамаларын анықтау;
2 осы объектiлердiң атрибуттарын (атрибут – қатынас бағандары) анықтау;
3 объектiлердiң арасындағы байланысты көрсететiн құрылым типтерiн таңдау (кесте, иерархиялық, желiлiк).
МБ жобалау процесі алдын – ала пәндік облыстағы объектілер классификациясын жасауға, жүйеге келтіргенде объектілер және олардың арасындағы бойынша туралы ақпаратты береді.
Жобалаудың бастапқы кезеңдерде МБ –ның тізімі анықталуы керек. ДБ логикалық құрылымын жобалауда инфологиялық модельдің деректер моделіне ауысып кетуіне жағдай жасайды және нақты МББЖ қолданылады да тексеру болғаннан кейін даталогиялық модель пәндік облыста суреттеледі.
Кез – келген пәндік облыстың даталогиялық модельде суреттеудің көптеген жобалаудың шешімдері бар.
Жобалау әдісі ең кішкентай логикалық бірлігі (олардың әртүрлі аталуына қарамастан ) барлық МББЖ семантикалық тең болады және объектің идентификаторына сәйкес келуі керек немесе объектің қасиетіне немесе процеске.

Жобалаудың жеті кезеңі

Жобалау - үлкен көлемді құжаттар кұру емес, оның негізгі мақсаты- қажетті қосымшаны іске асырудың айқын жолын анықтау.

1-кезең: Концепциядан бастап іске асуға дейінгі жалпы жобалау

Программалаушылар мен қолданушылар арасында ұқсас мәселелер кездесуі мүмкін. Мәселелердің алғашқы тобы соңғы қолданушының талаптарына қатысты. Құру әрекеттерін бастамай тұрып, жүйеге қойылған жалпы талаптарын айқын анықтап алу керек. Жобалау әрекеттері итеративтік процесс: әр кезең біткеннен соң, анықталған жобадан ауытқып кетпеу үшін алдыңғы қадамдарды мұқият тексеріп, қарап шығу қажет.

2-кезең. Қорытынды есепті жобалау: өрістерді орналастыру

Көрсетілген жобалау концепциясында, өрістердің орналастырылуы қорытынды есепке айтарлықтай әсер етпейді. Кейде болашақ қорытынды есептің бетіне тор салып, әр өрістің орнын дәлме-дәл анықтап шығуға болады.

3-кезең: Деректердің кұрылымын жобалау: кестенің кұрылымында қандай өрістер болуы қажет

Сонымен, келесі қадам - қорытынды есептерге кіретін өрістердің тізімін кұру. Ең оңай жолы - әр қорытынды есептің элементтерін анықтап, тізімін құру. Содан соң кұрылған тізімдердегі екі немесе бірнеше қорытынды есептерге қатар кіретін элементтерді анықтап алу керек. Ескерту: бірнеше қорытынды есептердегі деректердің элементтерінің аттары бірдей болса, онда оларды бір элемент деп санауға болады. Осы кезеңде деректердің элементтері үшін логикалық топтастыру әрекеттері орындалады.Өрістерді кестелерге үлестіру әрекеттері функционалдық негізінде жүзеге асырылады.

4- кезең. Кестелерді жобалау және біріктіру

Деректердің құрылымын жобалау әрекеттері орындалғаннан кейін, кестелердің құрылымы айқындалады. Жобаланған кестелерді бір бірімен байланыстыру барысында қайталананып келетін деректерді қалай өңдеу жайында шешім алдын- ала қабылдануы керек.

5-кезең. Өрістерді жобалау: деректерді енгізу және олардың мүмкін мәндерін тексеру ережелері

Келесі кезең кестелер мен өрістерді толық анықтауды қажет етеді. Әрбір өріске және кейбір жаңа кестелерге деректерді қатесіз енгізу үшін, деректердің мүмкін мәндерін тексеру ережелерін қолдануға болады.

Өрістердің аттарын, тектерін және өлшемдерін жобалау

Ең алдымен әр өрістің атын анықтап, меншіктеу керек. Өрістің аты жеңіл есте сақталынып, өрістің мағынасына сәйкес келіп, мәнді болуы керек. Өрістің аты өте ұзын немесе өте қысқа болмауы тиіс.

6-кезең. Үлгілерді жобалау: енгізу

Үлгілер кестелер өрістерінен кұрылады да, өзгерту тәртібінде деректерді қарап шығу мүмкіндігін береді. Үлгілердің түрі өздеріне сәйкес құжаттардың түріндей болуы керек.

Деректерді енгізу үшін экрандық үлгілерді жобалау

Үлгілерді жобалау барысында экранда үш текті объектілер қамтылады:

- белгілер және деректерді енгізу өрісінің текстік жазуы;

- арнайы басқару элементері;

- сәндік графикалық элементтер.

Деректер өрістерінің реті құжаттағыдай болғаны жөн. Енгізілетін таңбалардың мөлшерін қалауымызша өзгертуге болады. Деректер өрістері бір келкі орналасуы міндетті емес және олардың арасында бос орын қалтырылуы тиіс.

Өрістердің тақырыбы мен сұқбаттасу хабарларын көрсету үшін қысқа жазулар (надписи) пайдаланылады. Текстік өрістерге текст және сандар енгізіп, оларды көрсетуге болады.

7-кезең. Автоматтандыру тәсілдерін жобалау

Үлгілер компоненттерін бір-бірімен батырмалы немесе әдеттегі меню жүйелері арқылы байланыстыруға болады.

5. Реляциялық деректер моделі. Ерекшеліктері мен кемшіліктері

Реляциялық модель - мәліметтердің реляциялық моделін JBM фирмасының қызметкері Эдгар Код ұсынған және ол қатынас ұғымына негізделеді.Реляциялық мәліметтер базасы кесте түріндегі мәліметтерді ұсынудың қарапайым және әдеттегі формасы болып табылады. Реляциялық модельдің қарапайым түрін ең алғаш рет 1970 жылы IBM компаниясының қызметкері Е. Кодд ұсынған болатын.
Бұл деректер моделінің артықшылығы оны қолданудың аспаптық құралының салыстырмалы қарапайымдылығы, ал кемшілігі мәліметтер құрылымына қатаңдығы және оның жұмыс істеу жылдамдығы мәлеметтер базасының мөлшеріне тәуелді болуы.
Реляциялық модельдің негізгі принциптеріне мыналар жатады:
- концептуалдық деңгейдегі барлық ақпараттар жол мен бағаннан тұратын және оларды қатынас(relation) деп атайтын реттелген құрылымға келтіріледі. «Қатынас» деген сөздің көп таралған синонимі – кесте. Дәл осыдан «реляциялық МБ» деген термин шығады.
- Барлық мәндер скаляр болып табылады. Кез-келген жол және бағана үшін тек қана бір мән табылады.
- Барлық операциялар тұтас қатынас үшін өткізіледі, және олардың нәтижесі тұтас қатынас болады. Бұл принципті -тұйықталу принципі деп атайды. Сондықтан бір операцияның нәтижесін келесі операция үшін берілген мән ретінде қолдануға болады.

6. Иерархиялық деректер моделі. Ерекшеліктері мен кемшіліктері

Деректер моделі дегеніміз - пәндік саланың объектілерін беру үшін және олардың арасындағы өзара байланыстарды айтамыз.
1968 жылы IBM фирмасының Information Management System (IMS) иерархиялық жүйенің өкілі.ДББЖ иерархиялық моделін түсіну үшін, көз алдыңызға ағашты елестетсеңіз жеткілікті.
1970 жылы бұл модельдер Е.Коддпен ұсынылды.

Иерархиялық модель- мәліметтер арасындағы байланысты реттелген графтар арқылы сипаттауға болады. Қандайда бір программалау тілінде иерархиялық деректер қоры құрылымын есептеу үшін тармақ мәліметтер типі пайдалынылады.
Иерархиялық модельдің артықшылығы:
ЭЕМ жадын тиімді қолдану
Иерархиялық реттелген ақпаратпен жұмыс істеу ыңғайлылығы
Жұмыс істеу жеңілдігі
Мәліметтермен жұмыс істеуде негізгі операцияларды орындаудың жоғары жылдамдығы
Иерархиялық модельдің кемшіліктері:
Қиын логикалық қатынаспен жасалған ақпаратпен жұмыс істеу қиындығы;
Қарапайым қолданушы функциясын түсінбейді;
“Көптің көпке” қатынасы орнатылмайды;
Мәліметтер-дің логикалық тәуелділігі;
Ақпараттың артықшылығы.
Иерархиялық структура мына шарттарды қанағаттандыру керек:
Иерархия міндетті түрде тамырдан бастау алады
Әрбір түйін бір немесе бірнеше атрибуттардан тұрады
Төменгі деңгейде тәуелді түйіндер болады. 1-ші деңгей тамыр

7. Желілік деректер моделі. Ерекшеліктері мен кемшіліктері

Желілік модель- мәліметтердің элементтерінің еркін графтар түріндегі өзара байланысын білдіреді. Желілік деректер қорының схемасын сипаттауға екі тип пайдалынылады: жазба және байланыс. Мәліметтердің желілік моделінде элементтерінің әртүрлі өзара
байланысын еркін бұтақ түрінде бейнелеуге болады, сонымен бірге
мәліметтердің иерархиялық моделін жалпылайды. Желілік МҚ-ң
тұжырымдамасы алғаш рет толық КОДАСИЛ тобының ұсыныстарында
баяндалған.
Желілік мәліметтер қорының схемасын сипаттау үшін типтердің екі тобы
қолданылады: «жазу» және «байланыс». «Байланыс» типі келесі екі «жазу» типі
үшін анықталады: ұрпақ және аталық. «Байланыс» типі айнымалысы байланыс
экземпрляры болып табылады. Желілік мәліметтер қоры жазулар жиынтығынан
және жиындардың сәйкес байланыстарынан тұрады. Байланысты қалыптастыру
үшін ерекше шектеулер қажет емес. Егер иерархиялық құрылымда жазу-
ұрпақтың тек бір ғана жазу-аталығы болса, мәліметтердің желілік моделінде
жазу-ұрпақтың жазу-аталықтар саны еркін алынады (өгей аталық). Қарапайм
желілік мәліметтер қорының схемасы 7-суретте көрсетілген.

Желілік типті қордағы мәліметтердің физикалық орналасуы, иерархиялық
МҚ-дағыдай әдіспен ұйымдастырылуы мүмкін.
Мәліметтердің желілік моделінің жетістігі – жадының пайдалану
көрсеткішінің тиімді жүзеге асырылуы мен жеделдігінде болып табылады.
Иерархиялық модельмен салыстырғанда желілік модельдің еркін байланыстар
құруда мүмкіндіктері көп.
Мәліметтердің желілік моделінің кемшілігі МҚ схемасының аса жоғары
күрделілігі мен қатаңдығы, сондай-ақ, МҚ-дағы ақпаратты өңдеуді әдеттегі
пайдаланушының түсініп, орындауындағы қиындықта болып табылады.
Мұнымен қатар, желілік мәліметтер моделінде байланыстың тұтастылығын
бақылаудың әлсіздігінде және жазулардың арасындағы еркін байланыстарды
орнату мүмкіндігінің шығуы.
Практикада желілік модель негізіндегі жүйелер кеңінен таралмаған.
Танымал желілік МҚБЖ-не: IMDS, DB_VISTA III, СЕТОР, КОМПАС жатады.

8. Деректер сөздігі

Деректер сөздігі(словарь данных)-тұтынушылық деректер құрылымын анықтайтын және олардың қолдану мүмкiндiктерiн анықтайтын ДББЖ-нiң физикалық бiр бөлiгi.

Деректер сөздiгiнде мәлiметтердiң көздері, олардың арасындағы қалыптар және өзара байланыстар туралы,олардың сипаттамасы мен қолдану туралы ақпарат пен жауапкершілікті үлестіру туралы хабар болады.

Қандай да өнідіріс орнының немесе ұжымның тиімді жұмыс істеу шартынын бірі - басқару жүйесінде қолданылатын ақпаратпен қажетті деңгейде камтамасыз ету болып табылады. Қазіргі кезде басқару жүйелерін сенімді және толық ақпаратпен қамтамасыз ету үшін ақпараттық жүйелер қолданылады. Акпараттық жүйелерді қолдану салалары алуан түрлі, олар - өндіріс, оқу-ағарту ісі, денсаулыкты сақтау, ғылыми-зерттеу, қорғаныс, әлеуметтік және тағыда басқа салалар, Мақсаттық функцияларына байланысты ақпараттык жүйелерді мынадай негізгі категорияларга бөледі: баскарушы, ақпараттық-анықтама және шешім қабылдауға көмекші (жәрдемші) жүйелер.

9. Деректер базаларын басқару жүйесі

Деректер қорының басқару жүйесi - деректер қорының құруын, қолданылуын және жүргiзуiн қамтамасыз ететiн тiлдiк және программалық жабдықтардың жиынтығы.
ДББЖ – деректер қорын құрумен жүргiзуге арналған универсалды программалық құрал.
ДҚБЖ құралдармен кез келген қолданушы деректер қоры файлдарды құруын оларды қарастыруын өзгертуiн ақпаратты iздестiруiн кез келген формалық басымдары қалыптастырылуын орындай алады және деректер қорының құрылымы дискiде жазылғандығынан басқа бiреуiнен құрастырылған файлдардан берiлгендердi ашуға, қарастыруға, таңдауға болады.
ДҚБЖ – ның негiзгi функциялары:
1. Деректердi анықтау (деректер қоры құрылымының сипаттамасы).
2. Деректердi өңдеу:
1) жазбаларды қосу
2) жазбаларды өшiру
3) жаңарту
4) жазбаларды iздеу
3. Деректердi басқару:
1. деректердi рұқсатсыз қол жеткiзуден қорғау
2. көп қолданушының режимiнiң көмегi
3. деректермен жұмыс және деректердiң тұтастығымен келiсiмдiлiгiнiң қамтуы.
ДҚБЖ-ң негiзгi қасиеттерi:
модельдердiң әр түрлi обьектiлерiнде деректердiң қайталауының жоқтығы;
деректер қорының тұтастығы;
деректердi таңдаудың барлық мүмкiндiктерi;
программалардың деректерден тәуелсiздiгiн қамтамасыз етуi;
деректердi қайта жүктеусiз деректер қоры құрылымын өзгерту мүкiндiгi.
КезкелгенМББЖмәліметтерментөртқарапайымоперацияорындауғамүмкіндікбереді:
■ кестеге бір немесе бірнеше жазбаны қосу;
■ кестеден бір немесе бірнеше жазбаны жою;
■ кейбір өрістердің бір немесе бірнеше жазбаларындағы мәндерді жаңарту;
■ берілген шартты қанағаттандыратын бір немесе бірнеше жазбаларды табу.
ДҚБЖ қолданбалы программалардың дестелерi түрiнде келетiн программалық өнiм, оны компьютерде орналастыру үшiн компьютердiң конфигурациясын, ресурстарын және операциондық жүйесiн есепке алып орнатады.ДҚБЖ – ны орнатқаннан кейiн деректер қорының құруын деректер қоры тұрмыстық тапсыруын, деректердi енгiзiлуiн және ДҚБЖ – ны функционалдық мүмкiншiлiктерi мен қарастырған кез келген амалдарды орындауға болады.ДҚБЖ көптеген таңдаулы факторлармен анықталады, бiрақ соның негiзгiсi құрастырылған деректер моделiмен жұмыс iстеу мүмкiндiгi. Сондықтан негiзгi сипаттамасы – модельдiк типi болып саналады. Көбiнесе ДҚБЖ –ның реляциондық моделi қолданылады.

10. Деректер моделіндегі өзара байланыстардың типтері

Деректер моделі және түрлері
1. Иерархиялық модель - мәліметтер арасындағы байланысты реттелген
графтар арқылы сипаттауға болады. Қандайда бір программалау тілінде
иерархиялық деректер қоры құрылымын есептеу үшін тармақ мәліметтер типі
пайдалынылады.
2. Желілік модель - мәліметтердің элементтерінің еркін графтар түріндегі
өзара байланысын білдіреді. Желілік деректер қорының схемасын сипаттауға
екі тип пайдалынылады: жазба және байланыс.
3. Реляциялық модель -
мәліметтердің реляциялық моделін JBM
фирмасының қызметкері Эдгар Код ұсынған және ол қатынас ұғымына
негізделеді.
Қатынас деп –картеж деп аталатын элементтер жиынын айтады,
қатынасты бейнелеудің көрнекті формасы екі өлшемді кесте болып табылады.
4. Постреляциялық модель - мәліметтердің постреляциялық моделі
кестенің жазбаларында сақталған мәліметтердің бөлімбеушілік шектеуін алып
тастайтын кеңейтілген реляциялық моделі болып табылады. Постреляциялық
модель көп мәнді, яғни мәндерді ішкі мәліметтерден құралған өрістерден
тұрады.
5. Көп өлшемді модель - ол көп жүйелерге талдау жүргізу және шешім
қабылдау үшін ақпаратты жедел өңдеуге мүмкіндік береді.
Қордағы мәліметтерді қарастыратын көп өлшемді тәсілі реляциялық
деректер қорын пайдаланылады. Көп өлшемді жүйелерге талдау жүргізу және
шешім қабылдау үшін ақпараттық желі өңдеуге мүмкіндік береді. Обьектіге
бағытталған деректер қоры құрамына тармақ түрінде берілген мәліметтер. Бұл
деректер қорының логикалық құрамының сырттай иерархиялық деректер қоры
ұсынылады [2].
6. Объектіге бағытталған модель - объектіге бағытталған модель
тармақталған түрінде беріледі. Объектіге бағытталған деректер қорының
логикалық құрылымы сырттай иерархиялы деректер қорына ұқсас.
1.2 Кестелерді байланыстыру және байланыс түрлері
Кестелерді байланыстырудың негізгі және қосымша кестелері болады.
Негізгі және қосымша кестелердің байланыс өрістері қалай анықталуына
тәуелді. Жалпы жағдайда екі кесте арасында келесі 4 негізгі байланыстар түрі
орнатылуы мүмкін:
1:1 - негізгі және қосымша кестелердің өрістері кілтті болған жолдарда
құрылады және мұндай екі кестенің кілттік өрістің мәндері қайталанылады;
1:К - негізгі кестенің бір жазбасы қосымша жазбаның бірнеше жазбаға
сәйкес келген кезде орындалады;
К:1 - бір немесе бірнеше негізгі кестенің жазбаларының бір жазбасы
сәйкес келсе, оны бірдің көпке байланысы деп атайды;
К:К - негізгі кестенің бірнеше жазбалары қосымша кестенің бірнеше
жазбаларына сәйкес келгенде орындалады

11. Деректер базаларындағы деректер қасиеттері

Деректер базасы – бұл ақпарат, яғни деректер арнайы форматта (*.mdb) сақталынатын файл.
Деректер базасын басқару жүйесі – бұл программа. Ол арқылы ақпарат деректер базасына енгізілінеді, сұрыпталынады, сүзбеу жүргізілінеді, қажет ақпарат ізделінеді, қажет ақпарат басқа программаларға көшірілінеді.
Деректер базасындағы ұсталатын деректердің қасиеттері келесідей:
1) Интеграция – көптеген тұтынушылардың ( қолданушылардың ) қолдануына арналған мәліметтер жиынын базада ұйымдастыру мүмкіндігі. Оның үстіне әрбір тұтынушының және әрбір бағдарлама пакетінің мақсаттары сақталады. Әр қолданушының өтінішіне жауап ретінде тек керек болғаны мәліметтер және тек қандай түрде керек болса, сол түрде беріледі.
2) Тәуелсіздік екі түрлі жағыдайда қажет: а) жалпы логикалық құрылымдардағы мүмкін болар өзгерістер бағдарламалар пакетіне әсер етпеу керек; ә) қол жеткізу тәсілдеріндегі немесе сыртқы зердеде мәліметтерді ұйымдастыру жолдарындағы өзгерістер оның жалпы логикалық құрылымына да, бағдарламалар пакетіне де әсер етпеу керек; Сондықтан, ол екі түрлі тәуелсіздікке бөлінеді: логикалық және физикалық. Логикалық тәуелсіздік дегеніміз - сақталатын мәліметтердің жалпы логикалық құрылымы мүмкін болар өзгерістерінен, қолданушылар мен бағдарламалар пакетінің тәуелсіздігі. Физикалық тәуелсіздік дегеніміз – мәліметтердің физикалық ұйымдастыруының мүмкін болар өзгерістеріне қолданушылар мен бағдарламалар пакетінің тәуелсіздігі.
3) Артықтық ( мәліметтерді қосалқылау ). Ол ДБ-ның қандай да бір минималды немесе басқарылатын деңгейде ұстап тұрады. Қосалқылауды толық жоюға тырысу керек, өйткені бұл зердені артық жұмсауға әкеп соғады да өңдеуді қиындатады. Алайда, іздеу процесін жедлдету үшін қосалқылаудың бір деңгейін сақтау керек.
4) Қорғаныс. Қорғаныс екі аспектіде қарастырылады: а) қолданушылар жағынан және де бағдарламалық, аппараттық жағынан байқаусыздан қол жеткізуден, қиратудан немесе қисайтудан қорғану; ә) қолданушылар жағынан әдейі істелген қол жеткізуден, қиратудан және қисайту-өзгертуден қорғау. Бірінші жағыдайда мәліметтердің қауіпсіздігі туралы айтады. Қауіпсіздікті сақтау ДБ-ның ішкі ісі. Екінші жағыдайда құпиялық туралы айтады. Бұл ДБ-ның сыртқы ісі. Құпиялық әкімшілік және заң жолымен сақталады.
5) Бүтіндік. Бұл уақыттың әрбір кезінде мәліметтердің шындығын, дұрыстығын сақтау.

12. Коддтың ережелері

Британдық ғалым Эдгар Кодд реляциондық мәлімет қоры тұжырымдамасын түсіндірген және Коддтың атақты 12 ережесін қалыптастырған. Коддтың моделіне сәйкес, барлық мәліметтер кестелерде сақталады, олардан өрнектеу жолымен Коддтың өзі байланыс деп атаған жаңа кестелерді алуға болады. Осылайша реляциондық мәліметтер қоры ұғымы пайда болады.
0-ші ереже. (орнықты ереже). Деректер қоры басқаруы үшiн реляциялық жүйе тек қана реляциялық мүмкiндiктер қолдануы керек
1-ші ереже(ақпараттық ереже). Барлық мәлімет реляциялық деректер базасындағы логикалық деңгей кесте сақталған мәндер түрінде және анық түрінде көрінеді.
2- ші ереже(гарантиялық рұқсат ережесі). Логикалық рұқсат етілген барлық реляциялық деректер базасындағы әрбір мәлімет элементіне комбинациядағы кесте аты, баған аты және алғышқы кілттің мәнімен қамтамасыз етіледі.
3-ші ереже(белгісіз мәндерді өңдеу ережесі). Реляциялық базасындағы ұсыну мүмкіндігіндегі белгісіз мәндерді іске асыру керек.
4-ші ереже (МБ сөздігіне кіруге рұқсат ережесі). Деректер база сөздігінің логикалық құрылымы, реляциялық тіл көмегімен деректер базындағы құрылымдарымен басқара алатындығын қолдану үшін реляциялық болуы керек.
5-ші ереже. (мәліметтерді басқару тілінің толықтығының ережесі).Транзакция шекараларын анықтау
6 ереже (түсініктерді жаңарту ережесі). Теориялық түрде жаңартуға болатын барлық түсініктер жаңартылып тұруы қажет.
7 ереже (көптеген жаңартулар ережесі). Кестедегі мәліметтерді оқу сияқты, жаңарту және жою, қою операцияларды базалық кестеге қолданылу қажет.
8 ереже (физикалық деңгейдегі тәуелсіздік ережесі). Мәліметтердің немесе аппараттық бөлімнің физикалық деңгейінде қандай да өзгерістер болса да, мәліметтерді басқару утилиттеріне немесе қолданбалы программалардың қалыптасуына әсерін тигізбей қажет.
9 ереже (логикалық деңгейдегі тәуелсіздік ережесі). Қолданбалы программалар МБның құрамына еңгізілген өзгерістерге тәуелді болмауы қажет..
10 ереже (тұтастық шарттарының тәуелсіздік ережесі). Реляционды МБ тілінде берілген МБң тұтастық ережесін құрастыру мүмкіндігі болуы қажет
11 ереже (шашыраудың тәуелсіздік ережесі). МБ үлестірілуі немесе басқа компьютерлерге ауысуы мүмкін, және бұл қолданбалы прогрпммалық қамсыздандырумен байланысты болмауы қажет.
12 ереже (жалғыздық ережесі). Егер реляциондық жүйеде төмен деңгейлі тіл болса, онда МБ каталогында сақталатын және реляционды тілде құрастырылған тұтастық шарттарын және ережесін айналып өту үшін қолданылатын мүмкіндіктер болмауы қажет.

13. Реляциялық модельдің принциптері

Реляциялық мәліметтер базасы кесте түріндегі мәліметтерді ұсынудың қарапайым және әдеттегі формасы болып табылады. Реляциялық модельдің қарапайым түрін ең алғаш рет 1970 жылы IBM компаниясының қызметкері Е. Кодд ұсынған болатын.
Бұл деректер моделінің артықшылығы оны қолданудың аспаптық құралының салыстырмалы қарапайымдылығы, ал кемшілігі мәліметтер құрылымына қатаңдығы және оның жұмыс істеу жылдамдығы мәлеметтер базасының мөлшеріне тәуелді болуы.
Реляциялық модельдің негізгі принциптеріне мыналар жатады:
- концептуалдық деңгейдегі барлық ақпараттар жол мен бағаннан тұратын және оларды қатынас(relation) деп атайтын реттелген құрылымға келтіріледі. «Қатынас» деген сөздің көп таралған синонимі – кесте. Дәл осыдан «реляциялық МБ» деген термин шығады.
- Барлық мәндер скаляр болып табылады. Кез-келген жол және бағана үшін тек қана бір мән табылады.
- Барлық операциялар тұтас қатынас үшін өткізіледі, және олардың нәтижесі тұтас қатынас болады. Бұл принципті -тұйықталу принципі деп атайды. Сондықтан бір операцияның нәтижесін келесі операция үшін берілген мән ретінде қолдануға болады.

14. Ақпараттық жүйелерді жасау принциптері

Ақпараттық жүйені жасау процесі негізделетін 6 принципті құрастырған: жүйелік, даму (ашықтық), үйлесімдік, стандарттау(унификация) және эффективтілік.
Жүйелік принципінің негізі декомпозиция кезінде жүйенің құрылымдық компоненттерінің арасында корпоративтік жүйенің тұтастығын және басқа да жүйелермен өзара әрекеттесуді қамтамасыз ететін байланыстар орнатылуы қажет. Берілген міндетті басқалардан бөлек жасауға және оның тек қана бір аспектісін жүзеге асыруға болмайды. Мәселелер барлық мүмкін болатын ақпараттық байланыстарымен бірге жүйе ретінде қарастырылуы қажет.
Даму(ашықтық) принципінің негізі әр түрлі себептермен шартталған жүйеге өзгерістерді енгізу - жасалғанды қайта түземей, тек қана жүйеге қосымшаларды енгізу арқылы жасалуы тиіс, яғни жұмыс істеуін бұзбау қажет. Бұл принципті практикада жүзеге асыру қиын, себебі ол үлкен аналитикалық жұмыстарды қажет етеді.
Үйлесімдік принципі жүйені жасау кезінде орнатылған ережелерге байланысты басқа да жүйелермен өзара әрекеттесе алатын ақпараттық интерфейстерді құруға негізделген.
Стандарттау принципі. Жүйені жасау кезінде типтік, унификацияланған және стандартталған элементтер, жобалық шешімдер, қолданбалы программалар пакеті, компоненттер, комплекстерді рационалды қолдану қажет.
Эффективтілік принципі. Басқару процесіндегі автоматтандыруды енгізу аяқталғаннан кейін алынатын және пайдасында көрінетін соңғы нәтижелерді қоса алғанда жүйені жасауға кеткен шығындар және арнаулы эффектілер арасындағы рационалды арақатынасқа жету қарастырылады.

CALS-технологиялары

CALS (Сontinuous Acquisition and Life Cycle Support) – бұйымның немесе өнімнің өмірлік циклін үздіксіз ақпаратпен қамтамасыз ету. Бұл ӨӨЦ-не қатысушылардың заманауи ақпараттық өзара қарым-қатынас әдісін еңгізу арқылы өнеркәсіптің шаруашылық қызметінің процестерінің пайдалылығын және өнімділігін, тиімділігін көтеретін стратегия болып табылады.
CALS-технологияны қолданудың мақсаты – өнімді дамыту және зерттеу процестерін тездету, бұйымға жаңа қасиет беру, өнімді өндіру және қолдану процестеріндегі шығындарды азайту, техникалық қызмет көрсету және қолдану процестеріндегі қызмет көрсету деңгейін көтеру арқылы олардың қызметінің тиімділігін көтеру болып табылады.
CALS-технологияның пәні – ақпараттық интерграцияның технологиясы болып табылады, яғни ӨӨЦ-нің өтіп жатқан әрбір кезеңінде өнім туралы ақпараттарды бірлесіп қолдану және айырбастау.
CALS-технологияны негізі:
- бірыңғай ақпараттық модельдер жүейсін қолдану;
- ақпаратты алу әдістерін және оларды дұрыс түсіндірілуін стандарттау;
- ақпараттарды бірлесіп қолданудың заңнамалық сұрақтардың, ақпараттартың қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
- ӨӨЦ-нің барлық этаптарында CALS форматында ақпараттарды айырбастау және шығара алатын автоматтандырылған программалық жүйелерді қолдану(CAD/CAM/CAE, MRP/ERP, PDM және т.б.);
CALS-технологияның көмегімен шешілетін мәселелер.;
- ӨӨЦ-н және бизнесс-процестерді жүргізуді модельдеу
- Бұйымды жобалау және өндірісі.
- Бұйымның эксплутациясы.

16. Эксперттік жүйелер

Экспертті жүйелер (ЭЖ) - әр түрлі облыстардан білімдерді жинақтауға, шығаруға, түрлендіруге және осы білімдер негізінде шешемдерді қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Эксперттік жүйелер – бұл формализацияға жатпайтын есептерді шешу үшін мамандардің тәжірибелерін және білімдерін колданылатын ақпараттық технологиялар.
Концепция:
Интеллектуалды жүйелерді құру үшін бір заттар саласындағы жоғары сапалы білім қажет.
Арнаулы программалық жүйелер – шағын заттар саласындағы эксперт (сарапшы).
Мысалы, аурудың диагностикасы, компьютерлік конфигурацияны талдау, пайдалы қазбаларды алдын-ала болжау және т.б.
ЭЖ ерекшеліктері
-қиын практикалық есептер үшін қолданылады
- тиімділік және сапалылық
- пайдаланушыға шешімі түсінікті (сандық немесе статистикалық әдістерге қарағанда)
- эксперттің көмегімен білімін толықтыруға мүмкіндік бар
Жалпы түрде ЭЖ = білім базасы және логикалық шығару механизмі
Білім = фактылар және ережелер түрдегі ақпарат
Деректер және ережелер жалған немесе шын болуы мүмкін, кейбір кезде бұл деректер және ережелер сенімділігі тұрақсыз болуы мүмкін.
Эксперттi жүйелердiң классификациясы
"Эксперттi жүйелер" классы бiрнеше мың әр түрлi программалық комплекстердi бiрiктiредi.

17. Эксперттік жүйелердің классификациясы

18. Эксперттік жүйелерді өңдеу технологиясы

Қазіргі кезде эксперттік жүйелерді өңдеу технологиясының анықтамасы 6 этаптан тұрады:
1-этап.Идентификациялау
Шешімі бар тапсырмаларды анықтайды.Өңдеу жолдары (ходы),эксперттік жүйенің прототипі жоспарланады.Керекті ресурстар (уақыт,адамдар,ЭЕМ және т.б.),білім көздері (кітаптар,қосымша мамандар,әдістер), ұқсас басұа да эксперттік жүйелер,мақсаттар және т.б. анықталады.
Идентификация этапы-өңдеушілер ұжымын таныстыру және оқыту.Орташа ұзақтығы 1-2 ай.
Бұл эксперттік жүйелерді өңдеу этапында білімді алу өтеді.Білім инженері экспертке эксперттік жүйенің жұмыс істеуіне қажет әртүрлі тәсілдерді:мәтінді талдау,диалогтар,эксперттік ойындар,лекциялар,интервью,бақылау және т.б. қолдана отырып білімді құрылымдауға және анықтауға көмектеседі. Орташа ұзақтығы 1-3ай.
2-этап.Концептуалдау.
Мұнда пәндік облыс туралы алынған білімнің құрылымы анықталады.
Концептуалдау-білімнің пәндік облыс туралы түсінік және негізгі концепциясын білдіретін баған,кесте,диаграмма немесе мәтін түріндегі формалды емес сипаттамасын өңдеу.Этаптың орташа ұзақтығы 2-4 апта.
3-этап.Формалдау.
Формалдау этапында концептуалдау этапында анықталған барлық негізгі түсініктер мен қатынастар білім инженері ұсынған формалды тілде өрнектіледі.
Мұнда қолданылып отырған құралдар қарастырылып отырған мәселені шешу үшін бола ма екенін немесе өзіндік өңдеу керек пе екенін анықтайды.
4-этап.Тарату(реализация)
Білім базасы және басқа жүйе бөлігін құрайтын эксперттік жүйенің прототипін құрайды.
Бұл этапта келесі құралдар: қарапайым тілдегі (Паскаль,Си және т.б.) программалау,жасанды интелект тапсырмаларында (LISP, FRL, SmallTalk және т.б.) қолданылатын арнайы тілдегі программалау және т.б. қолданылады.
Бұл этапта бағдарламалық комплекс құрылатындықтан,эксперттік жүйелерді өңдеуде негізгісі болып табылады.Орташа ұзақтығы 1-2ай.
5- этап.Тестілеу
Прототип- ыңғайлылығына және шығару –енгізу интерфейсінің дұрыстығына,басқару стратегиясының тиімділігіне,тексерілетін мысалдардың сапалылығына,білім базасының дұрыстығына тексеріледі.
Тестілеу-таңдалған тәсілде қателіктерді анықтау,прототипті таратудағы қателіктерді анықтау,сонымен қатар жүйені өндірістік нұсқаға дейін жеткізу туралы ұсыныстарды дайындау.
6-этап.Тәжірибелі қолдану(эксплуатациялау)
Соңғы пайдаланушыға эксперттік жүйенің жарамдылығы тексеріледі.Бұл этаптың нәтижесі бойынша эксперттік жүйенің модификациясы қажет болады.

19. Эксперттік бағалау. Дельфи əдісі

Эксперттік бағалау әдісі -халықаралық зерттеудің аппликативті әдістерінің бірі. Бұл әдіс бойынша қарастырылып отырған мәселеге қатысы бар маман сарапшылар арнайы шақырылып, өз бағаларын береді.
Эксперттік бағалаулардың негізіндегі басты идеясы бағалаудың сандық әдістері және алынған жетістіктердің қайта жасалынуына сүйенетін адамның интуициялық-логикалық ойлауының тиімді процедурасын құрумен сипатталады.
"Дельфи" әдісі – эксперттік болжамды жасаудың негізделген және қатаң процедураларын жасау амалдарының бірден бір түрі, бұл әдісті АҚШ корпорацияларының бірінде қызмет ететін қызметкерлер Т. Гордон мен О. Хелмер екеуі ашқан, 1964 жылы, олар бірнеше ғылымдар түрі бойынша даму перспективаларына қатысты мамандардың ортақтандырылған және статистикалық ойларының жинағын жарыққа шығарған болатын. Оны ғылым мен техниканың даму болжамдары барысында және инвестициялар мен басқа аспектілерді болжауда пайдаланады. Бұл әдістің мақсаты:Дельфи әдісі - сарапшының тобының барлық қатысқандарының тәуелсіз пікірін талқылап барлық идеяларды біріктіріп, бір шешімге қорытындыға келеді."Дельфи" тәсілінің мағынасы – көптеген еңбектік жекеленген сауалнамалардың бағдарламаларын жасау. Эксперттердің жекеленген сауалнамасы анкета-сұрақ түрінде жүргізіледі. Кейіннен статистикалық қорытындылар ЭЕМ-де жасалынады, топтың ұжымдық ойы қалыптасады, әр түрлі пікірлерге байланысты аргументтер анықталып ортақтандырылады. ЭВМ-дегі қарастырылған ақпарат эксперттерге хабарланады, олар берілген бағаларды түзете алады, және де ұжымдық пікірлермен келіспегенддері болса, түсіндіруге болады. Бұл процедура 3–4 рет қайталануы мүмкін. Соның салдарынан бағалардың диапазонының азайғаны байқалады, объектінің даму перспективаларына қатысты келісілген пікір қалыптасады.

20. Ранжирлеу əдісі

Ранжирлеу – бұл өзінің сұрағына іздеу жүйесінен жауап таба отырып нәтижесин көру процессі.Жүйе сұранысты алады да оны өңдейді,берілгендер қорында бар мәліметтердің барлығын реттейді,яғни ранжирлейді және нәтиже шығарады.Нәтиже сұраққа жауап беретін белгілі ретпен тұрған сілтеме орналасқан бет түрінде болады.Осы сайттардың белгіленген тізбекпен орналасуы ранжирлеу болып табылады .
Бұл әдіс эксперттермен анықталған сапасының өсу не кему ретімен бағаланатын объектінің орналасуын қажет етеді.
Мысалы, m экспертке жүйе құру үшін необходимо ранжировать n мақсатты ранжирлеу керек
Эксперт i әрбір мақсатқа
1 денn диапазонындамақсат мәні өсу ретімен j
Ранг беруі керек. Егер ранжирлеу кезінде экспертке бір рангты әр түрлі объектілермен иелену керек болса, онда ол ранг бұл объектілер орналасқан орынның орташа мәнін қамту керек.
Эксперттерден сұрау нәтижесинде эксперттік бағалау нәтижесінде Yматрицасы құрылады.
Матрицаның Yij элементі i эксперттік бағалаудың рангін анықтайды.

21. Эксперттік жүйесінің жұмыс істеуші тұп түлға сатысы

Эксперттік жүйелер – бұл формализацияға жатпайтын есептерді шешу үшін мамандардің тәжірибелерін және білімдерін колданылатын ақпараттық технологиялар.
ЭЖ ерекшеліктері
· қиын практикалық есептер үшін қолданылады
· тиімділік және сапалылық
· пайдаланушыға шешімі түсінікті (сандық немесе статистикалық әдістерге қарағанда)
· эксперттің көмегімен білімін толықтыруға мүмкіндік бар
Жұмыс істеуші түп тұлға - бұл эксперттік жүйенің ең төменгі сатысы болып табылады. Ол барлық талап етілген міндеттерді сенімді орындайды, алайда күрделі есеп орындау үшін көп уақыт пен жадыны талап етеді.
Эксперттік жүйені жасаудан бастап оны жұмыс жасаушы түп тұлға сатысына дейін жетілдіру үшін 1-2 жыл уақыт қажет. Бұл сатыда ережелердің саны 500-1000 аралығында болады.

22. Эксперттік жүйесінің өнеркəсіп тұп түлға сатысы

Эксперттік жүйелер – бұл формализацияға жатпайтын есептерді шешу үшін мамандардің тәжірибелерін және білімдерін колданылатын ақпараттық технологиялар.
ЭЖ ерекшеліктері:
- қиын практикалық есептер үшін қолданылады;
- тиімділік және сапалылық;
- пайдаланушыға шешімі түсінікті (сандық немесе статистикалық әдістерге қарағанда);
- эксперттің көмегімен білімін толықтыруға мүмкіндік бар.
Эксперттік жүйені жасау сатылары:
- идентификация. Бұл саты көрсетуші түп тұлғаға жатады;
- концептуалды. Бұл саты зерттеуші түп тұлғаға жатады;
- формализация. Бұл да зерттеуші түп тұлғаға жатады;
- реализация.Бұл жұмыс жасаушы түп тұлғаға жатады;
- тестілеу. Бұл саты өнеркәсіптік түп тұлғаға жатады;
- тәжірибелі эксплуатация. Бұл коммерциялық түп тұлғаға жатады.
Өнеркәсіптік түп тұлға - бұл уақыт пен жадының минимумында барлық міндеттердің жоғары сапалы орындалуын қамтамасыз ететін эксперттік жүйенің сатысы болып табылады. Жұмыс жасаушы түп тұлғадан өнеркәсіптік түп тұлғаны жасау процесі базалық білімді кеңейтуден (150 атқарылатын бекітулерге дейін) және оны мұқият талқылаудан тұрады. Эксперттік жүйені жасаудан бастап оны өнеркәсіптік түп тұлға сатысына дейін жетілдіру үшін 2-4 жыл уақыт қажет. Бұл сатыда ережелердің саны 1000-1500 аралығында болады.

23. Эксперттік жүйесінің коммерциялық тұп түлға сатысы

Эксперттік жүйелер – бұл формализацияға жатпайтын есептерді шешу үшін мамандардің тәжірибелерін және білімдерін колданылатын ақпараттық технологиялар.
ЭЖ ерекшеліктері:
- қиын практикалық есептер үшін қолданылады;
- тиімділік және сапалылық;
- пайдаланушыға шешімі түсінікті (сандық немесе статистикалық әдістерге қарағанда);
- эксперттің көмегімен білімін толықтыруға мүмкіндік бар.
Эксперттік жүйені жасау сатылары:
- идентификация. Бұл саты көрсетуші түп тұлғаға жатады;
- концептуалды. Бұл саты зерттеуші түп тұлғаға жатады;
- формализация. Бұл да зерттеуші түп тұлғаға жатады;
- реализация.Бұл жұмыс жасаушы түп тұлғаға жатады;
- тестілеу. Бұл саты өнеркәсіптік түп тұлғаға жатады;
- тәжірибелі эксплуатация. Бұл коммерциялық түп тұлғаға жатады.
Коммерциялық түп тұлға – сараптық жүйесінің ең жоғарғы сатысы болып табылады. Сараптық жүйесінің бұл сатысы тек өзі пайдалануға ғана емес, сондай-ақ әр түрлі тұтынушыларға сатуға жарамды. Бұл түп тұлғаның ережелерінің саны 1000-3000аралығында болады және осы эксперттік жүйені жасау үшін 3-6 жыл уақыт кетеді

24. Эксперттік жүйесінің зерттеуші тұп түлға сатысы

Эксперттік жүйелер – бұл формализацияға жатпайтын есептерді шешу үшін мамандардің тәжірибелерін және білімдерін колданылатын ақпараттық технологиялар.
ЭЖ ерекшеліктері:
- қиын практикалық есептер үшін қолданылады;
- тиімділік және сапалылық;
- пайдаланушыға шешімі түсінікті (сандық немесе статистикалық әдістерге қарағанда);
- эксперттің көмегімен білімін толықтыруға мүмкіндік бар.
Эксперттік жүйені жасау сатылары:
- идентификация. Бұл саты көрсетуші түп тұлғаға жатады;
- концептуалды. Бұл саты зерттеуші түп тұлғаға жатады;
- формализация. Бұл да зерттеуші түп тұлғаға жатады;
- реализация.Бұл жұмыс жасаушы түп тұлғаға жатады;
- тестілеу. Бұл саты өнеркәсіптік түп тұлғаға жатады;
- тәжірибелі эксплуатация. Бұл коммерциялық түп тұлғаға жатады.
Эксперттік жүйе түп тұлғасының екінші сатысы зерттеуші түп тұлға болып табылады. Эксперттік жүйесінің бұл сатысы талап етілген есептердің барлығын шешеді, алайда жұмыс барысында тұрақсыз, әрі толық тексерілмеген. Зерттеуші түп тұлғаны жасау үшін 1-2 жыл уақыт кетеді және оның ережелерінің саны 200-500 болады.

25. Сараптама ақпаратын жүйелендіру шкалалары

Сараптамалық ақпартты өңдеудің мәні сарапшылардың жеке бағалаулары бойынша нәтижелік бағалауды табу болып табылады. Сараптамалық ақпаратты өңдеу үшін статистикалық және алгебралық әдістер, шкалалау әдістері қолданылады.
Шкала – құбылыстың белгілі бір сипаттамасын бағалайтын өлшеу құралы. Шкалаларды даярлау кезінде континуум – зерттелетін құбылыстың шекті күйін, сонымен қатар оны бағалаудың дифференциалдану дәрежесін, яғни позициялар мен рангтердің санын орнатады.
Шкалалардың келесі түрлері бар:
номиналды, реттік және интервалдық.
Номиналды (реттелмеген) шкала дегеніміз объективті сапалық сипаттамалардың немесе мотивтардың, пікірлердің тізімінен тұратын атаулар шкаласы.
Реттік шкала дегеніміз зерттелетін қасиеттердің реттелуі (мысалы көбірек маңыздыдан азырақ маңыздыға немесе керісінше) шкаласы. Реттік шкалалар ақпаратты реттеудің кең таралған әдісіне жатады. Бірінші жағдайда шкалу арту ретінде, екіншісінде – кему ретінде болады.
Интервалдық шкала дегеніміз зерттелетін қ&