Тыва дыл Хүнүн” байырлаанывыс азы «Үш үне» деп аттыг төөгү-өөредилиг диктант түңнелдери
Тыва Республикада бир дугаар эрткен «Тыва дыл Хүнүн» байырлаар ажыл-чорудулгаларның аразынга республиканың иштинге болгаш республикадан дашкаар тыва дылды билир чонга «Үш үне» деп аттыг төөгү-өөредилиг диктантыны 2016 чылдың октябрь 30-де чонга бижиткен турган.
Диктантыны бижидериниң удуртулгазын ТР-ның өөредилге болгаш эртем яамызының Күрүнениң бюджеттиг эртем албан чери «Национал школа хөгжүдер институт», ТР-ның Дээди Хуралының (Парламент) чанында Аныяктар Хуралы (Парламент), тыва дыл болгаш чогаал башкыларының Ассоциациязы алган. Диктантының онаалгаларын НШХИ-туң тыва филология лабораториязының ажылдакчылары кылган, онаалгаларның экспертизазын тыва дыл, литература эртеминге, Тываның төөгүзүнге, географтыг айтырыгларынга хамаарышкан тускай эртемниглер эрттирген болгаш, эдилге-чазалганы, сүмелерни берген. Диктант дугайында медээни чонга таныштырып чедирерин кожууннарның тыва дыл, чогаал башкылары баш бурунгаар кылып, “Тыва дыл Хүнүнге” байырымныг, харыысалгалыг шинчини кииргеннер. КТРК “Тыва” байырлал бетинде дорт эфирни организастап, тыва дылды өөренириниң, салгалдарга арттырып бээриниң чугулазын көдүрген. ТР-ның Дээди Хуралының (Парламент) чанында Аныяктар Хуралының (Парламент) кежигүннери кожууннарның администрациялары, сумуларның удуртулгалары-биле дорт харылзааны тудуп, Тывада бир дугаар эртип турар улуг байырлалдың эрттиринге таарымчалыг байдалдарны тургускан.
Диктантының чон аразынга чорутканының кол сорулгазы республиканың чонунуң төрээн дылынга хумагалыг чоруурун чедип алыры, ону салгалдарга арттырарының таарымчалыг аргаларын тургузарының айтырыгларын көдүрери; Тыва Республиканың географтыг байдалын, төөгүзүн, культуразын, чоннуң ажыл-амыдыралын өөрениринге сонуургалды бедидери; республиканың чонунуң тыва дыл, чогаал, төөгү талазы-биле билииниң деңнелин тодарадыры турган.
Диктантыны бижииринге 17 кожуун болгаш Ак-Довурак, Кызыл хоорайдан база Интернет четкизин ажыглап 3106 чон киришкен. Кожууннарга – 2282, Ак-Довурак хоорайга – 174, Кызыл хоорайга – 562, интернет четкизинче кирип бижээннерниң саны 88 болган.
Ниитизи-биле шын харыылаан баллдар болгаш киржикчилерниң хар-назынын барымдаалап, түңнелди үндүрерге, мындыг сан-чурагай үнүп кээр болду:
Шуптузун шын харыылаан киржикчи 80 балл алыр ужурлуг.
| № | Эрткен чери | Киржикчилер | 40-50 б. | 50-60 б. | 60– 70 б. | 70-80 б. |
| 1. | Кожууннар, Ак-Довурак, Кызыл хоорай |
3018 киржикчиниң 2304 кижи онаалгаларның чартыын күүсеткен, а тергииннерниң саны 100 болган.
Киржикчилерниң хар-назыны.
| № | Эрткен чери | Киржикчилер | 20 хар четпээн | 21-40 х. | 41-60 х. | 60-80 х. |
| 1. | Кожууннар, Ак-Довурак, Кызыл хоорай |
Диктантының түңнелдеринден алгаш көөрге, бөдүүн ажылдакчылардан эгелээш, улуг эрге дужаалда ажылдап чоруур удуртукчуларга чедир тыва дылды школа назыны четпээн назылыг уруглар албан черлеринден, школа, ортумак, дээди өөредилге черлеринге чедир өөредиририниң чугулазын илереткен.
Ак-Довурак хоорайның 5 (даг техникуму болгаш 4 школа), Кызыл хоорайның 25 шөлдеринге (9, 3, 2, 11, 7, 5, 14, 15 дугаарлыг школалар, “Аныяк”, Н.К. Крупская, К. Чуковский аттыг база караа көрбестер ниитилелиниң библиотекалары, ТКУ, ТР-ның Аныяктар яамызы, Кызыл хоорайның өөредилге департаментизи, Кызыл хоорайның культура департаментизи, Арт-төп “Найысылал”, ТР-ның Дээди Хуралы, Культура яамызы, ТР-ның Алдан-Маадыр аттыг национал Музейи, Кызыл хоорайда кеш аарыгларының эмнелгези, РФ-ның социал камгаладылга фондузунуң ТР-да регионалдыг салбыры, ТР-ның КТРК “Тыва”, уруглар болгаш өг-бүле камгалалының төвү, ТР-ң девискээринге хамааты камгалал, чурттакчы чонну база девискээрни онза байдалдардан болгаш сугларга камгалаар ажыл-чорудулганы хандырар талазы-биле агентилели, тыва культура төвү) 562 киржикчилер бодунуң билиин шылгап келгеннер.
«Үш үне» деп аттыг төөгү-өөредилиг диктантыны бижииринге Тыва Республиканың 17 кожууннарының чону киришкен.
Бай-Тайга кожуунга 6 шөл (Хемчик, Кара-Хөл, Кызыл-Даг, Шуй, Тээли), Барыын- Хемчик кожуунга – 3 (Кызыл-Мажалык, Дөң-Терезин, Хөнделең), Мөнгүн-Тайга кожуунга – 3 (Мугур-Аксы №1, №2 школалары, Мөген-Бүрен), Чөөн-Хемчик кожуунга 1 шөл (Хайыракан), Сүт-Хөл кожуунга – 4 (Ак-Даш, Суг-Аксы, Ишкин, Бора-Тайга), Өвүр кожуунга – 5 (Дус-Даг, Солчур, Ак-Чыраа, Солчур, кожуун чагыргазы), Чаа-Хөл кожуунга – 1 (Чаа-Хөл), Улуг-Хем кожуунга – 6 (Арыскан, Шагаан-Арыг №1, №2 школалары, Торгалыг, Ийи-Тал, эдип-чазаар колония), Таңды кожуунга – 10 (Бай-Хаак, Кызыл-Арыг, Усть-Хадың, Успенка, Балгазын, Межегей, Кочетово, Бай-Хаак, Сосновка, кожуун чагыргазы), Тес-Хем кожуунга – 5 (Самагалтай №1, №2 школалары, Ак-Эрик, Шуурмак, О-Шынаа), Эрзин кожуунга – 1 (Эрзин), Тере-Хөл кожуунга – 1 (Кунгуртуг), Тожу кожуунга – 3 (Ий, Адыр-Кежиг, Тоора-Хем), Каа-Хем кожуунга – 6 (Суг-Бажы, Бүрен-Бай-Хаак, Дерзиг-Аксы, Бояровка, Бүрен-Хем, Кундустуг), Кызыл кожуунга – 3 (Сукпак, Шамбалыг, Ээрбек), Пии-Хем кожуунга – 6 (Туран №1, №2 школалары, Аржаан, Хадың, Сушь, Сесерлиг), Чеди-Хөл кожуунга – 1 шөлдер ажылдаан.
Ам адаанда таблицаларда диктантының ниити түңнелдеринге хамаарыштыр сан-чурагайны киирдивис. Диктантының киржикчизи шупту айтырыгларны шын харыылаанының түңнелинде, 80 балл алыр ужурлуг. 40 баллдан азы ниити харыының чартыын алганындан өрү харыыларга даянып, кожуун бүрүзүн аңгылап көөрге, түңнел мындыг болган.
| № | Кожуун | Киришкеннер | 40-50 б. | 50-60 б. | 60– 70 б. | 70-80 б. |
| Бай-Тайга | ||||||
| Барыын-Хемчик кожуун | ||||||
| Чөөн-Хемчик кожуун | ||||||
| Монгун-Тайга кожуун | ||||||
| Өвур кожуун | ||||||
| Сүт-Хөл кожуун | ||||||
| Чаа-Хөл кожуун | ||||||
| Улуг-Хем кожуун | ||||||
| Таңды кожуун | ||||||
| Чеди-Хөл кожуун | - | - | ||||
| Эрзин кожуун | ||||||
| Тес-Хем кожуун | ||||||
| Кызыл кожуун | ||||||
| Тере-Хөл кожуун | - | |||||
| Тожу кожуун | ||||||
| Каа-Хем кожуун | ||||||
| Пии-Хем кожуун | ||||||
| Ак-Довурак хоорай | - | |||||
| Кызыл хоорай |
Ниитизи-биле:
| № | Эрткен чери | Киржикчилер | 40-50 б. | 50-60 б. | 60– 70 б. | 70-80 б. |
| 1. | Кожууннар | |||||
| 2. | Ак-Довурак | - | ||||
| 3. | Кызыл |
Киржикчилерниң хар-назынын барымдаалап көөрге, мындыг түңнел үнүп келген.
| № | Кожуун | Киришкеннер | 20 хар четпээн | 21-40 х. | 41-60 х. | 60-80 х. |
| Бай-Тайга | ||||||
| Барыын-Хемчик кожуун | ||||||
| Чөөн-Хемчик кожуун | ||||||
| Монгун-Тайга кожуун | ||||||
| Өвур кожуун | ||||||
| Сүт-Хөл кожуун | ||||||
| Чаа-Хөл кожуун | ||||||
| Улуг-Хем кожуун | ||||||
| Таңды кожуун | ||||||
| Чеди-Хөл кожуун | ||||||
| Эрзин кожуун | ||||||
| Тес-Хем кожуун | ||||||
| Кызыл кожуун | ||||||
| Тере-Хөл кожуун | ||||||
| Тожу кожуун | ||||||
| Каа-Хем кожуун | ||||||
| Пии-Хем кожуун | ||||||
| Ак-Довурак хоорай | ||||||
| Кызыл хоорай |
Ниитизи-биле:
| № | Эрткен чери | Киржикчилер | 20 хар четпээн | 21-40 х. | 41-60 х. | 60-80 х. |
| 1. | Кожууннар | |||||
| 2. | Ак-Довурак | |||||
| Кызыл |
Ниити түңнелди кылып турар коммисия кежигүннери онаалгаларның күүселдезиниң шынарын дараазында деңнел-биле үндүргеш, тергииннерге хүндүлүг бижиктерни байырлыг байдалда тыпсыр деп түңнээн: 76-80 – шыырак деңнел, 75-70 – шору деңнел, 71– 65 ортумак деңнел.
| № | Эрткен чери | Киржикчилер | 76-80 балл | 75-71 балл | 70 – 66 балл |
| 1. | Кожууннар | ||||
| 2. | Ак-Довурак | - | - | ||
| 3. | Кызыл |
Онаалгаларны кылып тура, киржикчилер аразындан ат, фамилиязын, хар-назынын айытпаан болганы-биле саннарда карышкактар болу бээриниң магадылалы барын дыңнадып каалы.
Тыва төөгүзүнде бир дугаар улуг шимчээшкинни эгезинден төнчүзүнге чедир кады демнежип ажылдаан эш-өөрге база катап өөрүп четтиргенивисти илереттивис.
Лидия Ооржак, ТР-ның НШХИ-туң
тыва филология лабораториязының методизи