Калектывізацыя сельскай гаспадаркі
У 1927 г. у краіне паўстаў крызіс збожжанарыхтовак. План збожжанарыхтовак у Беларусі быў выкананы толькі на 71,5%. Скарачэнне дзяржаўных нарыхтовак збожжа стварыла пагрозу планам індустрыялізацыі, абвастрыла сацыяльныя канфлікты ў горадзе і вёсцы. Прапановы Н.І. Бухарына пра выйсце з крызісу шляхам адмовы ад надзвычайных мер, уздыме сялянскай гаспадаркі і развіццю разнастайных формаў кааперацыі І.В. Сталінам і яго паплечнікамі былі адхілены як саступка кулаку і праява правага ўхілу. Пераклад сельскай гаспадаркі на шлях буйнай абагуленай вытворчасці стаў разглядацца як сродак рашэння праблемы збожжа і адначасова ліквідацыі кулацтва як галоўнага ворага Савецкай улады.
У Беларусі ў праваўхільніцкіх тэндэнцыях былі абвінавачаны Народны камісар земляробства Д.Ф. Пррычэпаў і яго супрацоўнікі. Іх вінавацілі ў ідэі насаджэння сяліб, кулацкіх гаспадарак, недаацэнцы складанай машыннай тэхнікі, перспектыў калгасна-саўгаснага будаўніцтва. Пры гэтым зусім забываўся той факт, што савецкае заканадаўства дапушчала вольны выбар землекарыстання. Д. Шчэп, а таксама 29 іншых "правых ухілістаў" былі выключаны з партыі і рэпрэсаваны.
Барацьба з правым ухілам суправаджалася фарсіраваннем калектывізацыі, наступам на кулака. Як вядома, у Беларусі да канца першай пяцігодкі вызначалася абагуліць 18% пасяўных пляцаў. Але неўзабаве лічбы былі перагледжаны. Пятага студзеня 1930 г. ЦК ВКП(б) прыняў пастанову "Пра тэмпы калектывізацыі і мерах дапамогі дзяржавы калгаснаму будаўніцтву". У адказ на гэту пастанову Пленум ЦК КП(б)Б, які праходзіў 6 студзеня 1930 г., прыняў рашэнне калектывізаваць да пачатку вясновай сяўбы бягучага года 75 - 80% сялянскіх гаспадарак. Дзясятага лютага 1930 г. ЦК КП(б)Б накіраваў у ЦК ВКП(б) цыдулку, у якой прасіў уключыць Беларусь у лік раёнаў суцэльнай калектывізацыі.
Для правядзення калектывізацыі ў вёску былі накіраваны сотні ўпаўнаважаных, якія не ведалі запытаў сялян. Часта пагражаючы наганам, яны складалі спісы "ахвотнікаў" уступаць у калгасы. Усіх якія супрацівяцца раскулачвалі. Да траўня 1930 г. было раскулачана 15629 гаспадарак. Узровень калектывізацыі імкліва павялічваўся. Калі ў студзені 1930 г. калектывізацыяй было абхоплена 20,9% сялянскіх двароў, то да сакавіка гэтага ж гады ўжо 58%.
Галоўным вынікам гвалту пры стварэнні калгасаў стала масавая незадаволенасць і пратэсты сялян, аж да ўзброеных выступаў. Толькі ў Беларусі ў 1930 г. адбылося больш 500 сялянскіх выступаў. Перад уступам у калгас сяляне рэзалі быдла. Да траўня 1930 г. пагалоўе буйнай рагатай скаціны скарацілася на 532,6 тысячы ці на 25,6%.
Нарастанне ўтоенага, а часамі і актыўнага, супрацівы ў вёсцы вымусіла Маскву ўмяшацца. Другога сакавіка 1930 г. была апублікавана артыкул Сталіна "Галавакружэнне ад поспехаў", у якой ён усю віну за дапушчаныя "скрыўленні" пераклаў на мясцовых працаўнікоў. Сямнаццатага красавіка 1930 г. бюро ЦК ВКП(б)Б прыняло рэзалюцыю "Пра барацьбу з перагінамі ў калгасным руху". Пасля гэтых рашэнняў пачаўся адток сялян з калгасаў. З сакавіка па чэрвень 1930 г. лік калектывізаваных гаспадарак у Беларусі скарацілася з 58% да 11,1%.
Але і пасля гэтага належных высноў зроблена не было. Адзінаццатага верасня 1931 г. бюро ЦК КП(б)Б прыняло рашэнне завяршыць калектывізацыю ў рэспубліцы да вясны 1932 г. Калектывізацыя праводзілася ранейшымі метадамі. Працягвалася практыка раскулачвання. У 1932 г. было раскулачана яшчэ 2775 сялянскіх двароў. Увесну 1932 г. замест суцэльнай калектывізацыі пачалося актыўнае выйсце сялян з калгасаў. За два-тры месяца распалася 1002 калгасу, з якіх сышло больш 55 тысяч сялянскіх гаспадарак. Сёмага жніўня 1932 г. прымаецца закон пра абарону сацыялістычнай уласнасці (закон "Пра пяць каласках"). За крадзеж калгаснай і кааператыўнай уласнасці ўводзіўся растрэл з канфіскацыяй усёй маёмасці, а пры змякчальных акалічнасцях - пазбаўленне волі на тэрмін не 10 гадоў з канфіскацыяй усёй маёмасці. Амністыя за такія злачынствы была забаронена. У БССР на працягу 1933 - 1934 гг. па гэтым законе было асуджана больш 10 тыс. чалавек.
У выніку такой палітыкі ў краіне і рэспубліцы пачаўся голад. Па адзнаках самага Сталіна, у 1933 г. у краіне галадала 20-30 млн. чалавек. Але і ў гэтых умовах рэпрэсіі не слабелі. У іх узмацненні сваю ролю згулялі палітаддзелы пры МТС, створаныя ў студзені 1933 г. Толькі за год сваёй працы яны "выкрылі" і выключылі з калгасаў 2700 "кулакоў-шкоднікаў", знялі з працы за варожую дзейнасць 1544 працаўніка. Актыўны ўдзел палітаддзелы прынялі ў чыстцы партыі, якая была праведзена ў 1933 г. У Беларусі было выключана з партыі звыш 6 тыс. камуністаў, 13,7 тыс. кандыдатаў у члены партыі, што складала адпаведна 15,6 і 25% усяго ліку партыйнай арганізацыі рэспублікі.
У гады другой пяцігодкі калектывізацыя ў Беларусі фактычна была завершана. У калгасы было аб'яднана 87,5% сялянскіх гаспадарак і абагулена 96% пасяўных пляцаў. На калгасных палях працавала 8 тыс. трактароў, 600 камбайнаў. Аднак вытворчыя паказчыкі ў канцы 30-х гг. заставаліся на ўзроўні доколхозной вёскі. Ураджайнасць збожжавых культур складала ў 1933 г. 6,3 ц з 1 га, у 1940 - 7 ц, а надой на адну карову - адпаведна - 810 і 834 л. малака. Калгаснікі заставаліся самай нізкай па аплаце катэгорыяй насельніцтва.
Калектывізацыя аддаліла сялян ад сродкаў вытворчасці і вынікаў іх працы. Склалася сістэма планавання і камандаванні калгасамі. Калгаснікі не мелі пашпартоў, што выключала магчымасць вольнага перасоўвання, юрыдычна прывязвала да калгасу, надавала іх працы прымусовы характар.
Сацыяльна-эканамічныя вынікі гаспадарчага будаўніцтва ў канцы 20-30 гг. былі супярэчлівыя. З аднаго боку, гаспадарчае будаўніцтва стварыла ў СССР гаспадарчы комплекс, які выводзіў краіну на мяжу сусветнага прагрэсу. На закладзенай у 30-е гг. тэхнічнай базе стала магчымая перамога ў вайне і аднаўленне разбуранай гаспадаркі. З іншага боку, сацыялістычнае будаўніцтва суправаджалася велізарнымі матэрыяльнымі і людскімі стратамі, былі ліквідаваны розныя формы ўласнасці, дзяржава стала манапалістам у сферы вытворчасці і размеркаванні, сфармаваўся выдатковы механізм гаспадарання, зацвердзілася камандна-адміністрацыйная сістэма кіраўніцтва ўсімі сферамі грамадскага жыцця.