Эканамічны уклад, грамадскі і палітычны лад першых дзяржаўных ўтварэнняў на тэрыторыі Беларусь
Самым магутным княствам. існаваўшым на тэрыторыі Беларусі ў Х-XIII стст., было Полацкае княства. Яго гістарычным ядром было княжанне крывічоў-палачан.Упершыню Полацк упамінаецца пад 862 г. Полацкая зямля размяшчалася на поўначы Беларусі, уключаючы сучасную Віцебскую вобласць і частку Мінскай.
Першым полацкім князем быў Рагвалод. Ён правіў незалежна ад Кіева і Ноўгарада. якія сапернічалі між сабой за аб'яднанне ўсходнеславянскіх зямель. Але ў 980 г. наўгародскаму князю Уладзіміру Святаслававічу ўдалося захапіць Полацк.
Князь Рагвалод і яго два сыны былі забіты, дачка Рагнеда была прымусова выдадзена замуж за Уладзіміра,з ёй у Кіеў, падманам забівае свайго брата Яраполка і становіцца Кіеўскім князем. Рагнеда, якая не змагла змірыцца са сваёй доляй, зрабіла спробу забіць Уладзіміра. Пасля гэтай няўдачнай спробы Уладзімір выслаў Рагнеду на бацькаўшчыну, у Полацкую зямлю, дзе для яе быў заснаваны г. Ізяслаў (цяпер Заслаўе). Рагнеда памерла ў 1000 г.Ізяслава палачане запрасілі княжыць у Полацку, але праз год ён памірае. Яго пераемнікам стаў князь Брачыслаў Ізяслававіч, пры княжанні якога пашырылася тэрыторыя Полацкай зямлі. Пасля смерці Брачыслава яго месца заняў Усеслаў Брачыслававіч (1044—1101), які быў празваны, Чарадзеем. Князь імкнуўся захапіць землі, якія знаходзіліся за межамі Полацкай зямлі. Гэтым ён абвастрыў адносіны з Кіевам. Кіеўскія князі зрабілі спробу падпарадкаваць Полацк, але ім не ўдалося. Як сімвал незалежнасці Полацкай дзяржавы тут быў пабудаваны Сафійскі сабор. У перыяд княжання Усеслава Полацкае княства дасягнула найвышэйшага росквіту, але пасля яго смерці яно было падзелена на шэраг удзельных княстваў: Полацкае, Менскае, Віцебскае, Друцкае, Лагойскае і інш. У шасці з іх княжылі сыны Усеслава, якія вялі паміж сабой міжусобную барацьбу.У пачатку XIII ст. Полацкаму княству, раздробленаму на ўдзельныя княствы, пачалі пагражаць крыжакі. Полацкая зямля паступова губляла сваю былую веліч. У такіх абставінах палачане пайшлі на саюз з землямі Верхняга Панямоння, сталіцай якіх быў г. Наваградак, праз запрашэнне на княжанне літоускіх князеу.
У пачатку XII ст. адбываюцца вялікія зрухі. Актывізавалася дзейнасць веча. Веча—гэта агульны сход гараджан. На гэтым сходзе вырашаліся розныя пытанні. Напрыклад, веча выганяла і запрашала князёў, заключала мір ці гандлёвыя дагаворы. У XII ст. веча стала таксама вышэйшай судовай інстанцыяй. На першы план паступова выступалі ў Полацкім княстве баяры і дружыннікі.
КНЯЗЬ: збор даніны з насельніцтва, ажыййяўленне суда, клопат аб гараджанах, арганізацыя войска і камандаванне ім.
ВЕЧА: вырашэнне найбольш важных грамадскіх і дзяржаўных спраў, заключэнне дагавораў з іншымі гарадамі і дзяржавамі.
Узвядзенне князя на пасад праходзіла шляхам атрымання ў спадчыну пасаду старэйшым сынам , магло праходзіць запрашэнне іншага князя на пасад або захоп пасаду сілай. Уступ князя на пасад праходзіла па вызначаным рытуале падчас якога князь кляўся ахоўваць терр. Дзярж-у і інтарэсы грамадзян.Умовы ўступа на пасад апавяшчаліся ў дамове.Дума(радая)-не мела сталага складу, у яе ўваходзілі самыя паважаныя людзі княства.Усе пытанні якія вырашаў князь вырашала і княжая дума, а пасля абмеркавання на думе пытанні выносіліся на веча.Веча-народны збор дарослых мужчын,найболей старажытны орган улады.Паўстала яно разам з дзярж-вом і існавала ва ўсіх славянскіх княствах..
Службные чыны:
Пасаднік-намеснік князя котрый выбіраўся князем на неабмежаваны тэрмін.
Тысяцкі-выбіраўся вечем або князем на неабмежаваны , у ваенны час камандаваў ополением, у мірнае - парадак у горадзе.Подвойский-быў з ліку набліжаных князя і з'яўляўся камандзірам княжай дружыны.Яму даручалася выкананне рашэнняў веча і распараджэнняў князя.Ключник(цівун)-распараджаўся хоз-веннымі справамі княства.
7. Утварэнне Вялікага княства Літоўскага і ўваходжанне беларускіх зямель у яго склад. (сократи,если сможешь)
Дачыненне ўсходне-славянскіх княстваў са сваімі найблізкімі суседзямі ў які вывучаецца перыяд былі досыць складанымі .Землі гістарычнай Літвы ў 10-13вв былі аб'ектам заваёў суседніх славянскіх княстваў. У сваю чаргу Літоўскія і Яцвяжскія дружыны неаднаразова рабілі набегі на славянскія княствы. Гэтыя набегі - галоўная крыніца багацця літоўскай шляхты. У нач 13в соц-эк развіццё прывяло да расслаення грамадства і зараджэнню дзярж-венности. Паліты.ваенна-терр. саюзу гэтых тэрыторый спрыяла пагроза са боку крыжакоў. Паступова ў літ шляхты вылучыліся наиб моцныя правадыры.Наймацнейшы ў гэты перыяд -Міндоўг. Імкненне да саюза з'яўляецца ў гэты перыяд і на славянскіх землях.Рост вырабляе.сіл,укрепл. феод. адносін і т.д. садзейнічалі пераадоленню раздробненасці. Узмацненне гэтага працэсу-12-13вв.Уся Ю і Ў частку Ўсходне-слаўшы терр у 1237-1242гг была захопленая мангола-татарамі , з захаду- крыжакі. У нач 13в Полацкае княства першым прыняло на сябе ўвесь цяжар нападу. Неабходным стаў пошук больш цеснага аб'яднання балт і слаўшы земляў.Склаўся славяна-літ ваенна-паліты аб'яднанне-ВКЛ.Пачаткам ВКЛ стаў паліты саюз 2-х галоўных рэгіянальных сіл.Першыя свае крокі маладое дзярж-у рабіла ў Наваградку. Да шэрага 13в цэнтрам паліты жыцці Бы перанесены з Полацка ў Наваградак. Заснаваны ў 10в Наваградак у 12-13вв быў на піцы свайго развіцця. Расло паліты. значэнне горада ён стаў сталіцай. Адукацыя ВКЛ пачалі наваградскія феадалы, для сваіх мэт яны выкарысталі Міндоўга. Першы князь ВКЛ - Міндоўг. У сваім імкненні пашырыць терр. Уступае ў канфлікт з Даніілам Галіцкім. За падтрымкай Міндоўг звяртаецца да ордэна крыжакоў. У 1251г-прымае каталіцтва, у 1254 карануецца каронай дасланай татам Рымскім, у 1263г быў забіты сваімі набліжанымі. У канцы 13в у ВКЛ правіл Войшалк і Витель, якія працягвалі палітыку пашырэння терр. Пры Вителе ў склад ВКЛ увайшло Полацкае кн-у на правах аўтаноміі. Падчас Гедемина вялікая частка Б. увайшла ў склад ВКЛ.У 1323г Гедемин перанёс сталіцу з Наваградка ў Вільню. Пры Альберце ўсе нашы землі ўвайшлі ў склад ВКЛ. Пасля яго смерці князем стаў у абыход закона Ягайла. Для ўмацавання свайго становішча сватаецца да дачкі князя Зміцера Данскога, які патрабуе васальнай залежнасці ВКЛ. Ягайла не згодзен і таму звяртаецца да Польшчы. У 1384г на польскі пасад збудаваная дачка караля Людовіка - Ядзвіга. Яна была заручаная з Вільгельмам Аўстрыйскім і ў выпадку іх шлюбу Польшча адыходзіць Аўстрыі. Каб пазбавіцца ад нямога. засіллі польскія магнаты выдаюць Ядзвігу за Ягайла. 14 авг. 1385г у г Крэва падпісаныя ўмовы дамовы - Крэўская ўнія. Умовы дамовы:1)Літ князі згаджаліся далучыць свае землі да кароны польскай 2)Ягайла станавіўся каталіком і распаўсюджваў веру 3)падаць Польшчы ўсю казну ВКЛ 4)заплаціць 300тыс флоринтов Вільгельму Австр.5) вярнуць Польшчы ўсе захопленыя ВКЛ землі. Узімку 1386г Ягайла ўступае ў каталіцкую веру, а ў сакавіку карануецца. У выніку крэўскай уніі ВКЛ сохр. сваю незалежнасць. Т.о. унія не выходзіла за рамкі федэрацыі. Унія выклікала апазіцыю літ шляхты , кот узначаліў Вітаўт ,ён зрынуў намесніка Ягайлы і стаў кіраваць дзярж-вом незав-мо ад Польшчы. У 1392г Вітаўт пажыццёва прызначаны "гаспадаром ВКЛ".Для барацьбы з крыжакамі быў распрацаваны план. 15 ліпеня 1410г адбылася Грунвальдская бітва- крыжакі разгромленыя. У 1413 г у Гародне адбыўся сойм феадалаў.На сойме прынятыя Городеньские привелеи, кот ставілі ў другараднае становішча ведаць у кн-ве ў параўнанні з каталікамі. Белы,укр, рускія феадалы пачынаюць барацьбу супраць такога становішча і толькі ў 1434 кароль Ягайла выдае яшчэ адзін привелей па кату ўсім православ феадалам дадзеныя такія жа правы як і каталікам. З 1440 па 1492 князем станавіцца сын Ягайла -Казімір. Нягледзячы на шматлікія цяжкасці кот прынесла ВКЛ 13-пёр пол 16 ст у гэты час завяршаецца фармаванне дзярж-паліты і судовай сістэмы дзяржавы.
8. Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх зямель у складзе Вялікага княства Літоўскага. Рускага і Жамойцкага ў 13-16 стст. Аграрная рэформа Жыгімонта Аўгуста (валочная памера). (сократи,если сможешь)
У 13-пёр пол 16 на терр Беларусі працягваецца фармаванне феадальных адносін. З/х працай займаецца вялікая частка насельніцтва. Гл. заняткі людзей: земляробства, жывёлагадоўля, рамяство, паляванне, рыбалоўства. З/х было натуральным. Сельскі двор звалі -дым, што пазначала сям'ю і яе ўласнасць. Значную ролю ў сельскім жыцці гуляла суполка. Яна арганізоўвала сялянскае землекарыстанне і выплату феадальнай рэнты. Кіравалі суполкай старцы і десятские, якія выбіраліся самой суполкай. За карыстанне зямлёй сяляне выплачвалі шэраг павіннасцяў. Сяляне дзяліліся ў залежнасці ад павіннасці на тяглых, аблогавых, агароднікаў і слугаў; па ступені феадальнай залежнасці на ворных, непахотных і чэлядзь. Галоўным уладальнікам зямлі ў ВКЛ з'яўляўся князь. Землі дзяліліся на дзярж-венныя і дзелі. У 16 стагоддзі 1/3 насельніцтва пражывала на дзярж-венных землях(усход ВКЛ), на захадзе- дзелі землі. Дробныя землеўласнікі як правіла служылі ў князя .Іх сталі зваць шляхтай, а буйныя землеўласнікі-паны, магнаты. Некаторыя з іх былі князямі, іншыя атрымоўвалі зямлю за ваенную дзярж службу.Аграрная рэформа 1557г.
Рост гарадоў, гандлю, рамёстваў у 15 ст выклікаў уздым попыту на збожжа і інш. з/х прадукты. У сярэдзіне 16в каб павялічыць прыбыткі з дзярж-венных земляў Вялікі князь Жыгімонт 2 Аўгуст праводзіць рэформу "валочная памера". Сутнасць: павялічыць прыбытак казны
шляхам дакладнага ўліку сялянскіх земляў і абкласці сялян павіннасцю пропорц. кол-ву занятых імі земляў. Адзінка абкладання-валока=21,36 га. Уся зямля ў маёнтках дзялілася на валачы. Лепшыя з іх адводзіліся пад княжае хоз-ва. Іншыя раздаваліся сялянам(валока або яе частка так каб сапраўды ўсталяваць павіннасць). Услед за дзярж землямі была праведзеная рэформа феод земляў. Да канца 16-крысоў 17в-рэформа завершаная. У выніку да гэтага часу канчаткова аформілася прыгоннае права.Развіццё рамяства і гандлю.
У 13-17в у ВКЛ пачынаецца бурнае развіццё рамяства. Наиб значныя рамяство- апрацоўка металу(балотная руда).Самыя распаўсюджаныя выгляды рамёстваў: ювелірнае, апрацоўка дрэва, ганчарнае, выраб шкур, піваварства. У другі пол 16в >100 рамёстваў, у пёр пол 17в-200.Для абароны сваіх інтарэсаў рамеснікі аб'ядноўваліся ў цэха(объед рамеснікаў адной або неск. сумежных спецыяльнасцяў). Рамеснікам кот не ўступалі ў цэха забаранялася займацца рамяством і іх выраба былі горш. Цэх складаўся з 60-70 чал. і дзяліўся на майстра/челядники/вучні. Жыццё- у адпаведнасці з традыцыямі кот захоўваліся ў скрыне- статут, граматы, эмблема. Падчас вайны цэха- баявыя атрады для абароны горада.Гандаль.
Купцы стваралі свае аб'яднанні- братэрствы або гільдыі. Наладжвалася сталы гандаль у гарадах: 1-2 разу ў тыдзень гандаль, 1-3 разу ў год кірмаша. Развівалася і замежны гандаль: экспарт-збожжа, сала, воск, лес, шкуры, меха, попел, лён; імпарт- жалеза, медзь, волава, драг. металы, віна, дарагая тканіна, соль. Усяго ў шэры 17в у ВКЛ было 757 гарадоў і мястэчкаў з іх 467 на нашай терр. Большасць з іх прыналежыла князю, астатнія- дзелі. У некаторых гарадах :частка горада прыналежыла магнату, частка- князю.80% насельніцтва гарадоў ВКЛ -беларусы, затым літоўцы і палякі. У стагоддзі з'яўляюцца габрэі і татары. Па меры росту гарадоў, расло імкненне атрымаць незалежную ад павета або воласці сістэму кіравання. Такая сістэма самакіравання рэгламентавалася ў то час нормамі магдэбургскага права. Сутнасць- вызваленне гараджан ад подсудности і ўлады князя, службоўцаў, намеснікаў, феадалаў, стараст, ваявод. Першым такое права атрымаў нямецкі горад Магдэбург у 13 стагоддзі. У ВКЛ- Брэст(1390), Гародня(1391), Слуцк, Менск.