Гук як найдрабнейшая адзінка маўлення

1. Адзначце, што з’яўляецца прадметам вывучэння фанетыкі.

2. Дайце агульную характарыстыку сегментных (лінейных) фанетычных адзінак (фанетычнай фразы, маўленчага такта, фанетычнага слова, склада, гука). На прыкладзе прыведзенага выслоўя Г. Марчука параўнайце іх з суперсегментнымі фанетычнымі адзінкамі (націскам, інтанацыяй, паўзай).

Калі шчасця трэба дабівацца – гэта ўжо не шчасце. Шчасце прыходзіць натуральна і непрыкметна, часцяком нечакана, але заўсёды заслужана за турботы шчырыя і справы духоўныя.

3. Дайце характарыстыку артыкуляцыі галосных гукаў у беларускай мове. Карыстаючыся табліцай 1, адзначце, на якія групы падзяляюцца галосныя паводле месца і спосабу ўтварэння. Ахарактарызуйце гэтыя групы.

Табліца 1 – Артыкуляцыйная класіфікацыя галосных

Пад’ём	Рад
нелабіялізаваныя	лабіялізаваныя
пярэдні	сярэдні	задні
Верхні	і	ы	у
Сярэдні	э		о
Ніжні		а

4. Звярнуўшыся да табліцы 2, ахарактарызуйце артыкуляцыйныя якасці зычных гукаў:

а) адзначце, на якія групы падзяляюцца зычныя паводле месца і спосабу ўтварэння. Ахарактарызуйце асаблівасці артыкуляцыі афрыкат у беларускай мове. Пакажыце, якія гукі рускай мовы ім адпавядаюць;

б) назавіце, якія групы зычных выдзяляюцца ў залежнасці ад удзелу голасу і шуму ў іх утварэнні. Растлумачце, чаму беларускія зычныя [в], [в’], [j], [ў] – санорныя;

в) акрэсліце асаблівасці вымаўлення мяккіх и цвёрдых зычных у беларускай мове. Раскажыце пра гісторыю фарміравання зацвярдзелых зычных.

Табліца 2 – Артыкуляцыйная класіфікацыя зычных

Месца ўтварэння	губна-губныя	губна-зубныя	пярэдне-язычныя	сярэдне-язычныя	задне-язычныя
Спосаб утварэння	Удзел голасу і шуму	цв.	м.	цв.	м.	цв.	м.	м.	цв.	м.
Змычныя	Звонкія Глухія	[б] [п]	[б’] [п’]			[д] [т]			[г] [к]	[г’] [к’]
Змычна- праходныя	Санорныя	[м]	[м’]			[л] [н]	[л’] [н’]
Шчылінныя (фрыкатыў-ныя)	Звонкія Глухія Санорныя	[ў]		[ф] [в]	[ф’] [в’]	[ж][з] [ш][с]	[з’] [с’]	[j]	[γ] [х]	[γ’] [х’]
Змычна- шчылінныя (афрыкаты)	Звонкія Глухія					[z] [ž] [ц] [ч]	[z’]   [ц’]
Дрыжачы (вібрант)	Санорны					[р]

Практыкаванне 1. Выпішыце з “Фразеалагічнага слоўніка беларускай мовы” І. Я. Лепешава (Мінск, 1993) дзесяць устойлівых выразаў, кампанентамі якіх з’яўляюцца назвы органаў маўлення. Растлумачце значэнне фразеалагізмаў. Складзіце з імі сказы.

Практыкаванне 2.Да прыведзеных тэрмінаў падбярыце абсалютныя сінонімы. Прывядзіце прыклады гукаў, якія адносяцца да названых груп.

губна-зубныя
афрыкаты
дрыжачыя
выбухныя
шчылінныя
бакавыя
губна-губныя
альвеалярныя

ЛІТАРАТУРА

Беларуская мова: Энцыклапедыя / Пад рэд. А.Я. Міхневіча; рэдкал.: Б.І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. – Мн.: БелЭн, 1994. – С. 139-141, 399-400.

Сучасная беларуская мова: Уводзіны. Фанетыка. Лексікалогія. Фразеалогія: вучэб. дапам. / Я.М. Камароўскі, В.М. Красней, У.М. Лазоўскі і інш. – 2-е выд., дапрац. і дап. – Мн.: Выш. школа, 1995. – С. 13-41.

Сямешка, Л.І. Беларуская мова. Уводзіны ў навуку аб мове. Фанетыка. Арфаэпія. Графіка. Арфаграфія / Л.І. Сямешка. – Мн.: Сучаснае слова, 1999. – С. 77-101, 135-143.

Сямешка, Л.І. Курс беларускай мовы : падручнік / Л.І. Сямешка, І.Р. Шкраба, З.І. Бадзевіч. – Мінск : Універсітэцкае, 1996. – 654 с.

Юргелевіч, П.Я. Курс сучаснай беларускай мовы з гістарычнымі каментарыямі / П.Я. Юргелевіч. – Мн.: Выш. школа, 1974. – С. 43-45, 72-78.

МАРФАЛОГІЯ

ІМЕННЫЯ ЧАСЦІНЫ МОВЫ

1. Акрэсліце паходжанне і значэнні тэрміна “граматыка”.

2. Дайце азначэнне паняцця “часціны мовы”. Ахарактарызуйце прынцыпы выдзялення і размежавання часцінаў мовы.

3. Як тлумачыцца значэнне прадметнасці, уласцівае назоўніку, з пункту гледжання логікі і граматыкі? Праз якія марфалагічныя катэгорыі выражаецца значэнне прадметнасці назоўнікаў? Якія сінтаксічныя функцыі з’яўляюцца для назоўніка тыповымі і чаму?

4. Па якіх семантычных і граматычных прыметах вылучаюцца лексіка-граматычныя разрады назоўнікаў?

5.Ахарактарызуйце прыметнік як часціну мовы. Як тлумачыцца значэнне прыметы з пункту погляду граматыкі? Параўнайце прыметнікавыя катэгорыі роду, ліку, склону з адпаведнымі катэгорыямі назоўніка.

6. Ахарактарызуйце лексіка-граматычныя разрады прыметнікаў. Т Раскажыце пра “ўзаемапранікненне” лексіка-граматычных разрадаў гэтай часціны мовы.

7. Назавіце спецыфічныя рысы лічэбніка як часціны мовы (семантычныя, марфалагічныя, словаўтваральныя, сінтаксічныя). У чым асаблівасці сінтаксічнай сувязі лічэбнікаў з назоўнікамі ў беларускай мове ў параўнанні з рускай?

8. Акрэсліце семантычныя, марфалагічныя, словаўтваральныя і сінтаксічныя адзнакі займенніка як часціны мовы. Чым адрозніваюцца займеннікі ад знамянальных часцінаў мовы? Дзеля чаго ўжываюцца ў маўленні?

Практыкаванне 1. Прачытайце тэкст. Дайце яму загаловак. Да якога тыпу маўлення адносіцца тэкст? Абгрунтуйце сваё меркаванне. Выпішыце з тэксту ўласныя назоўнікі. Вызначце іх семантычныя групы. Запішыце пяць-восем фраземаў, асновай узнікнення якіх з’яўляюцца біблейскія сюжэты. Растлумачце сэнс устойлівых выразаў, складзіце з імі сказы.

Біблія (Святое Пісьмо) – манументальны і загадкавы твор. У Бібліі сказана ўсё пра быццё і культуру, Бога і чалавека. Поўная Біблія складаецца з дзвюх сіметрычна суаднесеных частак – Старога Запавету (50 кніг) і Новага Запавету (27 кніг). Слова “запавет” азначае пастанову, умову, закон, урэшце – дагавор, які, паводле багаслоўскага тлумачэння, Бог пакінуў усяму чалавецтву.

Першапачаткова кнігі Бібліі пісаліся на старажытнаяўрэйскай мове і мове старажытных грэкаў. На стараславянскую мову іх упершыню пераклалі ў ІХ ст. славянскія асветнікі Кірыла і Мяфодзій.

У народ Біблія прыйшла пасля адкрыцця кнігадрукавання. У нашым усходнеславянскім рэгіёне Біблію для народа адкрыў беларускі асветнік і першадрукар Францыск Скарына “з слаўнага места Полацка”. У 1517-1519 гг. у чэшскай Празе ім было выдадзена дваццаць тры кнігі Старога Запавету, і ў 1525 г. у Вільні, дзе Скарына заснаваў першую на тэрыторыі краіны друкарню, выйшаў новазапаветны “Апостал”. Сёння ўжо вядома: Скарынава беларуская Біблія – першае ў гісторыі ўсходнеславянскіх народаў навукова-папулярнае выданне гэтай кнігі.

Перакласці яе на сучасную беларускую мову ў 30-я гг. мінулага стагоддзя ўзяўся Антон Луцкевіч, публіцыст, крытык. Пераклад кніг Бібліі для Антона Луцкевіча быў апошнім творчым подзвігам перад пакутніцкай смерцю ў сталінска-берыеўскім ГУЛАГу.

(Паводле У. Конана)

Практыкаванне 2. Перакладзіце сказы на беларускую мову. Параўнайце граматычныя формы прыметнікаў у беларускай і рускай мовах.

1. Воздух чист и свеж, как поцелуй ребёнка; солнце ярко, небо сине, – чего бы, кажется, больше? – зачем тут страсти, желания, сожаления? (М.Ю. Лермонтов) 2. Тот, кто работает, всегда молод. И иногда мне кажется, что, может быть, труд вырабатывает какие-нибудь особые гормоны, повышающие жизненный импульс. (Н.Н. Бурденко) 3. Когда труд – удовольствие, жизнь – хороша! Когда труд – обязанность, жизнь – рабство. (М. Горький) 4. Сознаётся в вине только сильный. Скромен только сильный, прощает только сильный, да и смеётся сильный, часто смех его – слёзы. (А.И. Герцен) 5. Любовь сильна, как молния, но без грому проницает, и самые сильные её удары приятны. (М.В. Ломоносов).

ЛІТАРАТУРА

1 Сучасная беларуская мова : вучэб. дапам. / Л.М. Грыгор’ева [і інш.] ; пад агул. рэд. Л.М. Грыгор’евай. – 3-е выд., выпр. – Мінск : Вышэйшая школа, 2011. – 622 с.

2 Сучасная беларуская літаратурная мова. Марфалогія : вучэб. дапам. / Я.М. Адамовіч [і інш.] ; пад рэд. Ф.М. Янкоўскага. – 2-е выд. – Мінск : Выш. школа, 1980. – 238 с.

3 Сучасная беларуская літаратурная мова. Марфалогія : вучэб. дапам. / Н.В. Гаўрош [і інш.] ; пад рэд. М.С. Яўневіча. – Мінск : Выд. У.М. Скакун, 1997. – 288 с.

4 Сямешка, Л.І. Курс беларускай мовы : падручнік / Л.І. Сямешка, І.Р. Шкраба, З.І. Бадзевіч. – Мінск : Універсітэцкае, 1996. – 654 с.

5 Шуба, П.П. Сучасная беларуская мова : Марфаналогія. Марфалогія : вучэб. дапам. / П.П. Шуба. – Мінск : Універсітэцкае, 1987. – 334 с.

ДЗЕЯСЛОЎ. ПРЫСЛОЎЕ.