Диктантыны удуртуп эрттирер комитет.

УДУРТУЛГАЗЫ

Кызыл 2016 чыл

ӨӨРЕДИЛГЕ-КИЖИЗИДИЛГЕЛИГ ШИМЧЭЭШКИН

“Төөгүвүстү, дылывысты, чуртувусту өөрениили”

Тыва дылың ,

Тыва чериң ,

Тыва чонуң –

Ожууңнуң үш дажы ол-дур.

… А.А. Даржай.

1. Ниити чүүлдер

Өөредилге-кижизидилгелиг шимчээшкинниң ужур-утказы.

1.1. Бердинген дүрүм Тыва Республикада бир дугаар эртип турар «Тыва дыл Хүнүн» байырлаар ажыл-чорудулгаларның бирээзи – республиканың иштинге болгаш республикадан дашкаар тыва дылды билир чонга «Үш үне» (дараазында – Диктант ) деп аттыг диктантыны бижидериниң чурумун, байдалдарын тодарадып турар.

1.2. Төөгү-грамматиктиг диктантының темазы – «Үш үне».

1.3. Диктант бижидериниң удуртулгазын ТР-ның өөредилге болгаш эртем яамызының Күрүнениң бюджеттиг эртем албан чери «Национал школалар хөгжүдер институт» (дараазында – НШХИ), ТР-ның Дээди Хуралының (Парламент) чанында Аныяктар Хуралы (Парламент), тыва дыл болгаш чогаал башкыларының Ассоциациязы алган.

1.4. Диктантыны бижидериниң белеткел, эрттирер база ниити түңнел ажылдарын кылырын удуртулга комитеди, диктантыны эрттирериниң харыысалгазын ажылчын бөлүк хүлээнир. Удуртукчу комитеттиң болгаш ажылчын бөлүктүң даңзызын капсырылгаларда киирген (Капсырылга 1, 2).

1.5. Диктантының онаалгаларын НШХИ-туң тыва филология лабораториязының ажылдакчылары ажылдап кылыр.

1.6. Онаалгаларның экспертизазын тыва дыл, литература эртеминге, Тываның төөгүзүнге хамарышкан тускай эртемниглер кылыр (Капсырылга) 3). Экпертиза эрткен соонда, онаалгаларга эдилге-чазалганы киирер.

1.7. Республиканың массалыг медээ чепсектерин Диктант бижиир дугайында чонга таныштырып чедирер дугайында дугуржур. Шимчээшкинниң дугайында медээлерни чонга чедирериниң кол деткикчизи кылдыр “Тыва” КТРК-ны дилээр.

1.8. Диктант дугайында медээ НШХИ-туң сайтызынга http://irnsh.ru чырыттынар.

2. Диктант эрттирериниң сорулгазы, сорулганы боттандырар ажылдар болгаш принциптери

2.1. Диктантының сорулгазы:төрээн дылын хумагалап, Тыва Республиказының географтыг байдалын, төөгүзүн, культуразын, чоннуң ажыл-амыдыралын өөрениринге сонуургалды улгаттырары; республиканың чонунуң тыва дыл, чогаал, төөгү талазы-биле билииниң деңнелин тодарадыры.

2.2. Сорулганы боттандырарының ажыл-чорудулгазы:

- чоннуң тыва дыл, чогаал, төөгү талазы-биле билииниң деңнелиниң дугайында медээни алыры;

- бодунуң билиин тодарадып алырынга диктантының киржикчилеринге таарымчалыг байдалды тургузары;

- тыва дылды өөренириниң чидиг айтырыгларынга хамаарыштыр массалыг медээ чепсектериниң киржилгезин мөөңнээри;

- кижиниң хамааты туружунуң шын хевирлеттинеринге, ооң бедик культуралыг, делгем көрүштүг болурунга төрээн дылды билириниң чугулазын билиндирери;

- диктантының түңнелдеринге даянып алгаш, тыва дылды өөрениринге хамаарышкан сүмелерни ажылдап кылыры.

2.3. Диктант дараазында принциптерге даянып кылдынган:

- эки тураның киржилгезиниң принциви;

- деткиириниң болгаш таарымчалыг байдалды тургузарының принциви;

- шын түңнеп үнелээриниң принциви;

- үе сагыырының принциви;

- ниити хыналданы чорударының чаңгыс аай принциви.

3. Диктантының киржикчилери

3.1. Тыва Республикада болгаш Тывадан дашкаар чурттап чоруур тыва дылды билир хамаатылар шимчээшкинниң киржикчилери болур эргелиг. Хар-назынын, билииниң деңнелин, чүдүлге-сүзүглелин, ниитилелде туружун чугулалавайн турар.

3.2. Диктантыны дугуржулга ёзугаар таарыштыр организастап каан шөлдерге болгаш Интернет четкизинге харыылап болур.

Шөлдер дугайында медээни http://irnsh.ru, https://vk.com/mol_parlament_rt деп сайттардан билип ап болур. Интернетке электроннуг арга-биле бижиир адрес: http://irnsh.ru/үsh-үne/. Бо шөлүгден октябрь 31-де 12:00 шакта харыыларыңар хүлээп эгелээр.

3.3. Диктантыны бижиири халас, хамааты кижи бодунуң эки туразы-биле киржир эргелиг.

4. Диктант бижиир шөлдер

4.1. Диктантыны республиканың өөредилге черлеринге, ном саңнарынга, диктант эрттиреринге чөпшээрел берген шөлдерге база Интернет четкизинге бижиир.

4.2. Хоорайларның, кожуун, сумунуң өөредилге черлериниң, ном саңнарының болгаш эрттиреринге чөпшээрел берген шөлдерниң ажылдакчылары диктантыны бижидериниң чурумунуң дугайында болгаш немелде тайылбырларны алырлар. Кожууннарга болгаш Ак-Довурак, Кызыл хоорайларга белеткел ажылдарының болгаш эрттирериниң кол хүлээлгезин тыва дыл башкылары хүлээнип алыр.

4.3. Кожууннарның болгаш Ак-Довурак, Кызыл хоорайларның администрациялары диктант бижиир шөлдер, онаалгаларны саазыннарга үндүрүп бээриниң, диктантыны организастыг эрттирериниң талазы-биле айтырыгларын шиитпирлээрин чогумчалыг болдурар.

4.4. Диктант бижидеринге күзелдиг башкылар болгаш өске-даа эгелекчи кижилерниң деткимчези херек. Диктантының бижимел хевирин үндүрер болгаш өске-даа ажылдарны хоорай, кожуун, сумунуң акша-хөреңгизи-биле эрттирер. Интернет четкизи, саазын хандырылгазы болгаш парлаар, үндүрер дериг-херекселдер-биле талазы-биле күзелдиг хамаатылар дузазын кадып болур.

5. Диктантыны бижиириниң белеткел ажылдары болгаш бижиириниң байдалдары

5.1. Диктантыны 2016 чылдың ноябрьның 1-ниң хүнүнде бижидер. Диктантыны бижидер шактарын харыысалгалыг башкылар чонга таныштырар, четтикпейн баар таварылгаларда дугуржулга ёзугаар таарыштырып ап болурунуң айтырыгларын шиитпирлээри магадылалдыг.

5.2. Диктанының тургузуу болгаш онаалгалары

Диктант 3 кезектен тургустунган. Кезек бүрүзүнде 10-11 айтырыг бар.

I-ги кезээ – “Тыва дылым – эртинем”.

Тыва дылдың, литератураның, төөгүнүң, шын бижилгениң айтырыглары кирген онаалгалар.

Оларның аразында Тываның улус өөредилгезиниң төөгүзүнге хамаарышкан айтырыглар база кирип турар.

II-ги кезээ – “Тыва черим – байлаам“.

Тываның географтыг туружу, административтиг девискээрлерге, бойдус айтырыгларынга хамаарышкан айтырыгларлыг онаалгалар.

III-ги кезээ – “Тыва чонум – чоргааралым”.

Тыва Республиканың хөгжүлдезинге аңгы-аңгы үелерде үлүг-хуузун киириштирип чораан үлегерлиг кижилер дугайында онаалгалар бар.

5.3. Диктант бижээниниң ниити түңнел демдээн үндүрер.

5.4. Диктантыны тыва дылга бижиир.

5.5. Диктантының сөзүглели чаңгыс вариантылыг. Кожуун, сумуларда харыысалгалыг башкылар диктант онаалгаларын электроннуг почта-биле алыр.

5.6. Диктантының сөзүглелин чонга таратпазы-биле харыысалгалыг кижилерни соңгуур. Ук харыысалгалыг удуртукчу диктантының чогумчалыг эрттирерин база харыылаар.

5.7. Диктант бижиириниң бетинде киржикчилер онаалгалыг саазыннарны алыр, канчаар күүседириниң тайылбырын дыңнаар. Диктантыны күүседириниң үези – 45 минута. Тайылбырны кылырынга болгаш онаалгаларны күүседиринге ниитизи-биле 1 шак болур. Кандыг-бир чылдагаан-биле киржип четтикпейн барган, бижиксеп турар таварылгада, удуртукчунуң шиитпири-биле бижидип болур.

5.8. Киржикчи бүрүзүнүң ажылынга тус-тус демдеглелдерни кылырын удуртукчулар баш бурунгаар тайылбырлаар. Ук демдеглелдерни ажылдарның ээлеринге дыңнадып каар. Бодунуң хуузунда демдээн барымдаалап, диктант киржикчизи дыл, чогаал болгаш Тываның төөгүзүнге хамаарышкан билиин боду хынаар. Ажылдарның түңнелдери сайтка үнүп кээр http://irnsh.ru.

5.9. Киржикчилерниң кадыының байдалы-биле, ооң дилээн ёзугаар, күүседир үени узадып болур.

5.10. Диктантыны киржикчи бүрүзү хуузунда күүседир. Чанында кижилерден айтырары азы кандыг-бир ном (өске-даа медээ) ажыглаары хоруглуг. Чурум үрээн таварылга болу берзе, удуртукчу киржикчиниң ажылын хүлээп албайн баар эргелиг.

5.11. Киржикчилерниң ажылдарын тускай хапка суккаш, төпче (НШХИ-туң 423 дугаар өрээлинче) 2016 чылдың ноябрь 3-ке дээр чорудар.

5.12. Хыналдаже чоруткан ажылдарны рецензиялавас, ээлеринге эгитпес. Апелляция чорутпас.

5.13. Түңнелдерни киржикчилерниң тускай демдектерин ёзугаар үндүрер. Диктантының шын харыыларын, ниити түңнел соонда, декабрь 5-ке чедир сайтка (http://irnsh.ru) парлап үндүрер. Диктант түңнелдерин республиканың массалыг чепсектер арыннарынга парлаар.

5.14. Диктант бижидериниң белеткел болгаш бижиир хүнде улуг киржилгезин көргүскен идепкейлиг чонга өөрүп четтириишкинниң Хүндүлүг бижиктерин тыпсыр. Чогуур ужурлуг баллдарның шуптузун алган тиилекчиге өөредиглге-кижизидилгелиг шимчээшкинниң тускай паспортун тыпсыр.

5.15. Диктант түңнелдерин ёзугаар сайгарылгалыг отчётту ажылчын бөлүк кылыр. Чоннуң хар-назынын барымдаалап, тыва дыл, чогаал, Тываның төөгүзүнге хамаарышкан билииниң деңнелин тодарадыр. Тыва дылды өөренириниң, ону салгалдарга арттырып бээриниң, башкылаарының айтырыгларынга хамаарышкан бодалдарын чон киириштирер.

6. Диктантылар сөзүглелдерин тарадыры

6.1. Диктантылар сөзүглелдерин октябрь 29-ка чедир харыысалгалыг удуртукчуларга чедирип тарадыр.

6.2 . Диктантыны октябрь 31-ниң хүнүнде, 12.00 шакта шөлдерге бижидер.

6.3. Бижээн ажылдарны ноябрь 3-ке чедир төпке чедирер.

6.4. Диктантыны хынаар хуусаазы – 1 ай (декабрь 5-ке чедир).

6.5. Хүндүлел бижиктерни 2017 чылда төрээн дылдар хүнүнге чедир оргкомитет чорудар.

6.6. Сайгарылгалыг очётту 2017 чылдың февраль 20-ге чедир кылыр.

Диктантыны удуртуп эрттирер комитет.

(Капсырылгаларда киирген).