Секция «филологический анализ текста»
КЫДАТ ТЫВАЛАРЫНЫҢ ЧУГААЗЫНЫҢ ОНЗАГАЙЫ
Сат А.О., 3 курс ФФ
Удуртукчу башкызы – Бавуу-Сюрюн М.В., к.ф.н., профессор кафедры тувинского и общего языкознания
Тыва диалектологияда чедиишкиннер бары маргылдаа чок. Ынчалза-даа ылаңгыя Тывадан дашкаар девискээрлерде чурттап турар тываларның дылындан Кыдат тываларының дылы шинчилеттинмээн хевээр артпышаан, ынчангаш ону шинчилээри чугула деп көрдүвүс.
Сорулгавыс: Кыдат тываларының чугаазының онзагайларын тодарадыры.
Ажылдың объектизи: Кыдат тываларының диалект чугаазы.
Ажылдың шинчилээр материалы:2010 чылдың чайынында башкылар экспедициязының түңнелинде чыгдынган материалдар. Мооң мурнунда парлаттынган М.Монгуштуң номундан алган материалдар.
Кыдатта бөлүк тывалар Хом, Ханас, Ак-Хава деп суурларда чурттап турар. Бир бөлүк бөлүк тывалар Алтай, Бурчин хоорайларда база Көк-Дугай, Чингиль, Буурул-Дугай суурларда база чурттап турар. Амгы үеде Кыдатта тываларның саны 2500 хире кижи бар деп турар [Бавуу-Сюрюн 2011]. Кыдатта тываларнын эртемде билдингир аттары: «көк-мончактар» азы «мончактар», «урянхайлар». А тывалар боттарын «тыва» бис дээр. Оларны бир-ле дугаар «мончактар» деп казахтар адап эгелээн деп даап бодаашкынны М.Монгуш бодунуң номунга бижээн [Монгуш 2002 17].
Кыдат тываларының чугаазында лексиктиг диалектизмнер.Көрүп турарывыс диалектиниң лексиктиг диалектизмнери аңгы-аңгы чугаа кезектеринде таваржып турар: чүве аттарында лексиктиг диалектизмнер: чалыычыттар – аныяктар; төк – чырык (лампа); ас өг – бичии чавыс өг; мөңге – акша; билиг-медил – эртем-билиг; хоршуу – бөргү; бөксе – кудурук; сундаркас – баг адары; келин-кежек дою – куда дою; чаш– назын, хар; буругдалдың хептери – бурунгунуң хептери; халазы – кижизи; байлың – оваа; ааджа – ада; кылыг сөстеринде лексиктиг диалектизмнер: бир-ле черге каңгып калдывыс – бир-ле черге чыдып калдывыс; оваа чүве окпас – оваа дагывас.
Кыдат тываларының чугаазында лексика-семантиктиг диалектизмнер.Кыдат тываларының чугаазында лексика-семантиктиг диалектизмнер элээн көвей:оваа сергедир – оваа катап тургузар, дагыыр; оюнун ойнап, каткызын каткырып – ойнап-хөглеп; аяк-тавак – аъш-чем; дөнмек каар – эът каар; хардан чазаар – хардан кылыр; ак-көк туткан кыстарга – торгу, кадак туткан кыстарга; шай киирген шагларда – байырлалдарда; чээн оглу – уйнуу; домаавыс – дылывыс; кижи холундан албадаттынган – кижи холундан өлген; амьтаннар – кижилер; куюнга – аалынга; азып калган бис – чыдып калган бис; кезээ сөзүвүс чаагай тейлээр – кезээде сөзүвүс эки тейлээр; балың эжип каар – дагып каар; мооң-биле чыдыр бис чаагай – мооң-биле эки мынчап олур бис; моол ном номчаан мен – моол дыл өөренген мен; домакталыр – чугаалажыр.
Өске дылдан үлегерлээшкиннер.Кыдат тываларының казактар-биле кожа хелбээ чурттап чоруур болгаш дылында казак сөстер хөй санныг: хазыр / газырь – ам («сейчас»); сагат – шак («часы»); заман - үе («время»); нан («хлеб»); тулум – бешке келген соңгаар эр четти дээн сөс; ас – бичии («маленький»); шончу – ыры («песня»). Оон ыңай Кыдат тываларының чугаазында мындыг диалектизмнер бар болуп турар.Орус дылдан үлегерлээн сөстер бооп турар: памилия – «фамилия»; термис – «термос»; картош — «картошка»; парээн — «варенье»; көпене — «копна»; укул — «укол»; үтүк — «утюг»; Засаг – «Правительство»; кимия – «химия»;
Грамматиктиг диалектизмнер:сан аттарында лексиктиг диалектизмнер: онунчу чыл – он дугаар чыл, үженчи – үжен дугаар; кылыг сөзүнүң келир үе причастиезиниң кожумааның узун кызаа ажык үннүг янзылары ажыглаттынар таварылгалар бар: чорудуур – чорудар; адырлыыр – адырлыр; өөрүдүүр - өөредир; төрүүр черим – төрүттүнген черим; чугаалажыыр – чугаалажыр. Сөс соонга -н турда, үнериниң падежиниң кожумааның –нан, -нен деп янзызы ажыглаттынар: иштиннен – иштиннен; ханызыннан – ханызындан.
Фонетиктиг диалектизмнер:Чамдык кыска ажык үннер узун апаргылаан: хаа-дуңмаларывыс – ха-дуңмаларывыс; узун ажык үннер кыска апаргылаан: ынар – ынаар; хөрүнге – хөрүүнге; дерге – дээрге; черби – чээрби; бичи-бичи – бичии-бичии. Чамдык ажык үннерде фарингализация чок: каш – каъш.Сөс эгезинге ажык үннүң тода дыңналбайн баары: наар – ынаар. Чамдык сөстер янзы-бүрү вариантыларлыг: имяаш / ивяаш – эвээш; көрбяадывыс – көрбээдивис; ашияктар – ашактар.Чамдык сөстерде –ч биле -ж деп үннерниң солчуру: бичиивис – бижиивис; ичип – ижип; танычып – таныжып.
Ниитизи-биле үстүнде киирген материалдардан алгаш көөрге, көрүп турарывыс диалектиниң чамдык онзагай чүүлдери моол, казах база орус дылдарның салдары-биле тывылган. Ынчангаш Кыдат тываларының чугаазы дылдың шупту адырларында диалектизмнер бары-биле ылгалдыг.
ТЫВА БОЛГАШ НЕМЕЦ ДЫЛДАРДА КУШ-АЖЫЛ ДУГАЙЫНДА УЛЕГЕР ДОМАКТАРДА АНТОНИМНЕРНИН УЖУР-ДУЗАЗЫ
Хомушку Ч.О., 3 курс ФФ
Научный руководитель - Доржу К.Б., к.ф.н., доцент кафедры тувинского и
Общего языкознания
Амыдыралга хөй катап шылгаттынган билиг-мергежилди, арга-дуржулганы айтып турар, мерген бодалды допчу, дээштиг овур-хевирлер-биле үлегерлеп (дөмейлештирип) бадыткап сөглээн, чугаага доктаамал хевир-биле ажыглаттынар чечен домакты үлегер домак дээр [А.Калзаң, Ч.Куулар 1976;100].
Бистиң ажылывыста немец болгаш тыва – ийи аңгы дылдыг, ийи аңгы черлерде чурттап турар, ийи аңгы культураның төлээлекчилериниң күш-ажыл дугайында үлегер домактарында антонимнерниң ужур-дузазын деңнеп көөр сорулганы салып, ук ажылды чоруткан бис.
Чоннуң аас чогаалында-даа, хүн бүрүде чугаазында-даа бар быжыг сөс каттыжыышкыннарын өөренир эртемни паремиология дээр. Дылда бар быжыг сөс каттыжыышкыннарының аразынче үлегер домактар база кирип турар. Үлегер домактарның тургузуунда тускай харылзааларның дузазы-биле тургустунган турум чоруур, эжеш компонентилер бар. Ук компонентилер үлегер домактың семантиктиг дөзүн, кандыг бир медээни ойзу адап кижиге чедирип турар. Ук компонентилерни паремийлиг биномнар деп адаар бис.
Тыва үлегер домактарның тургузуунга хамаарышкан эртем ажылдары эрткен вектиң бежен чылдарында Ленинград күрүне университединиң сургуулу турган А. Төгүй-оолдуң «Пословицы и поговорки тувинцев» (1949-1950) деп курс ажылындан эгелээн.
Тыва үлегер домактар база ийи эжеш одуруглардан тургустунган. Ооң бирги одуруу төрээн черин, ооң бойдүзүн азы чоннуң төөгүден кылып келген ажыл-агыйының аайы-биле азыраан малының дугайында чугаалап турар, ийиги одуруу кижиге, ооң аажы-чаңынга хамаарышкан болур. Чижээ:
Тыва: Аъттыбаглап өөредир,
Аныяансургап өөредир.
Нем: Die Alten zum Rat, die Jungen zum Tat. – Старые к совету, юные к делу.
Ук үлегер домактар ийи аңгы чоннуң-даа болза чаңгыс утканы илередип, бот-боттарын солуп-даа болур. Мындыг таварылгада оларны эквивалентилер деп адаар.
Тыва үлегер домактарның шүлүк тургузуглуг аяанныг болдурарынга синтаксистиг параллелизм улуг рольду ойнап турар. Бердинген чижекте чоошкулаштырар параллелизм ажыглаттынган. Тыва үлегер домактарда медээ ойзу адап, поэтиктиг хевирге чагыртып чоруур.
Немец чоннуң үлегер домактарының даштыкы хевиринде тыва дылда дег шүлүк хевири чок. Олар чаңгыс одуругдан тургустунган болгаш иштики рифмага чагыртып, медээни дорт чиге адап чедирип турар, чижээ:
Ohne Fleiss, kein Preis. - без прилежания нет награды. Ажыл чокта шаңнал турбас [9:12].
Тув: Эки кылган ажыл,
Элеп читпес алдар. – Хорошая работа – немеркнущая слава [16;66]. Ук чижектерде биномнар дес-дараалашкак харылзаа-биле тутчуп турар.
Ук ажылывыста үлегер домактарда антонимнерни лексиктиг, грамматиктиг болгаш контекстуалдыг деп үш бөлүктерге чарган бис.
Лексиктиг антонимнерниң ажыглалы:
- тув: Кежээниң мурнунда – хүндү,
Чалгааныңмурнунда – кочу.
Трудолюбивому – почет,
Ленивому – насмешки [16:26].
Нем: Fleiss bringt Brot, Faulheit Not. – Прилежание приносит хлеб, а лень нужду. [9:15].
Лексиктиг антонимнер: кежээ – чалгаа; хүндү – кочу – насмешки; Fleiss – прилежность (кызымак), Faulheit – лень (чалгаа).Үлегер домактарда антонимнер удурланышкак харылзаа-биле холбашкан.
Грамматиктиг антонимнерниң ажыглалы.
Немец дылда грамматиктиг антонимнер тыва дылга көөрде хөй кезиинде префикстер болгаш эвилелдериниң дузазы-биле илереттинип турар. Бо байдалды бистиң деңнеп турарывыс ийи дылдарывыс тывылган угунуң-даа аайы-биле, сөс тургузар аргазының-даа аайы-биле төрел эвес, дөмей эвес ийи аңгы дылдар болуп турарында. Тыва дыл түрк дылдарның өг-бүлезинче кирип, агглютинатифтиг дылдарга хамааржып турар, а немец дыл индо-европей дылдарның өг-бүлезиниң герман-роман дылдарже кирип, флективтиг дылдарга хамааржып турар.
Нем: Besser geleiert als gefeiert – Лучше играть на шарманке (шарманизировать), чем ничем не заниматься (не работать) Чүнү-даа кылбазының орнунга, шармангага-даа ойнааны дээре [9:6].
Тув: Олутта олча чок,
Чыдында чыргал чок – от сиденья пользы нет, от лежанья счастья нет [16:35].
Ук чижектерниң даштыкы хевири шуут дөмей эвес-даа бол, олар утка талазы-биле чоок. Грамматиктиг антонимнер: geleiert– играть на шарманке (шарманкага ойнаары) gefeiert –не работать, бездействовать (ажыл кылбас, кылдыныг чок). Немец дылдың үлегер домактарында кол ажыглаттынып турар кылыг сөзүнүң үе хевири – презенс индикатив азы орус дылда «вневременное» настоящее время (Das Präsens Indikativ). Ук чижекте антонимнер кылдыныгларны удурланыштырып турар. Тыва үлегер домакта компонентилер черегелешкек контекстуалдыг синонимнерниң дузазы-биле тургустунган.
Немец дылда эвилелдерниң ажыглалы дараазында конструкциялардан тургустунган:
Wer … , (der) … - кто …, тот…; (кым…, ол …);
Wem …, dem … - кому …, тот… (кымга…, ол…);
Wo …, da … - где …, там… (кайда …, ында…);
Wie …, so … - как…, так… (канчаар…, ынчаар)
Кандыг-бир чүүлдү бирээзинге деңнеп тургаш ажыглаар эвилел wie – как (ол ышкаш) дузазы-биле тургустунар.
Wie деп эвилелди дең чүүлдерни деңнеп тургаш ажыглаар, чижээ: Wie die Mache, so die Sache– какова работа, такова и вещь. Ср: каков мастер, такова и работа.
Тыва: Аъттың чаажы ээзинде,
Алгыныңчымчаа эдинде.
Мягкость кожи зависит от выделки,
Справность коня – от хозяина [16;10].
Контекстуалдыг антонимнерниң ажыглалы:
Нем: Geldverloren – nichts verloren. Mut verloren – alles verloren – деньги потеряешь ничего не теряешь. Мужество потеряешь – все теряешь [9:17]. Ашка чидиргеш чүнү-даа чидирбес сен. Эр-сорууң чидирп алыр болзуңза, шуптузун чидиргениң ол.
Тыва: Аныяңдан адыңкамна – Береги честь с молоду [16:11].
Концептуалдуг антонимнер: Geld – деньги (ашка) Mut – мужество (эр-сорук); аныяк, чалыы үези (-дан Т.п.), адың (-ың хамаарылга хевири; честь, мужество).
Ук чижектерде чүве аттары, чүгле бо бердинген чижектерде антонимнер болуп чоруурлар.
Тыва болгаш немец дылдарның үлегер домактарында антонимнерниң ажыглалы нептереңгей болуушкун болуп, үлегер домактарның утка, шынарынга допчу, тода хевир киирип турарлар.