XVII-XIX ғ қазақ қоғамының әлеуметтік экономикалық демографиялық дамуы

XVIII-XX ғасырлардың бас кезінде қазақтардың арасында жүзге және ру-тайпаларға бөліну одан әрі жалғаса берді. Қазақ халқы үш жүзден тұрды. Олар - Кіші жүз, Орта жүз және Ұлы жүз. Әр жүз бірнеше руға бөлінді, ал рулар өз кезегінде қыруар көп рулық аталықтарды біріктірді. Мұның өзі ру халқы санының өсе түсуіне байланысты болды. Қазақтардың көшпелі өмір салтының өзі де осыны қажет етті. Әр жүздің айқын белгіленген өз аумағы болды. Мәселен, Ұлы жүз қазақтары ежелгі дәстүр бойынша Қазақстанның Оңтүстік-шығыс және Оңтүстік аймақтарын мекендеді. Орта жүздің үлесін Орталық, Солтүстік және Солтүстік-шығыс Қазақстанның өңірлерін құрады. Ал Кіші жүз бүкіл Батыс Қазақстан аумағында көшіп-қонып жүрді.
Діни конфессия, мәдени-тұрмыстық қатынастар жағынан қазақтарда айта қаларлық аймақтық айырмашылықтар да, тілдік диалектілер де болған жоқ. XVIII ғасырдың аяқ кезінде қазақ халқының жалпы саны шамамен 2,5 миллион адамға жуық болған. 1897 жылы Ресей империясында Жалпыға бірдей алғашқы халық санағы жүргізілді. Оның деректеріне қарағанда, сол кезде Қазақстанда тұратын қазақтардың саны 3,4 миллион адамға жуықтаған. Дала халқының түгелдей дерлік басым көпшілігі ауылдық жерлерде тұрды. Қалаларда тұратын қазақтардың саны небары 1,1 пайыздан асқан жоқ. Жаңа заманда қазақтардың едәуір бөлігі Қытайдың, Ресейдің, Монғолияның, Ауғанстанның және Орта Азия мемлекеттерінің аумақтарында тұрып жатты.

Хандар Қазақстанның аумағын Шыңғысхан бастаған монғолдар қолы жаулап алғаннан кейін хан тағына Шыңғысханның ұрпақтары болып табылатын төре тұқымынан таралғандар ғана отыра алатын еді. Сөйтіп Шыңғысхан ұрпақтары Қазақстанды 600 жыл бойы билеп-төстеп келді.

Сұлтандар. Шыңғысханның бүкіл ұрпақтары сұлтандар деп аталды. Олар қожалар сияқты «ақсүйектер» қатарына қосылды. Халық арасында оларды төрелер деп атады. Төрелер жеке әлеуметтік артықшылықты топты құрады. Олардың текті тұқымнан шыққанын қазақтармен көршілес жартылай көшпелі және отырықшы диқан халықтар да мойындады. Мәселен, XVIII ғасырдың бүкіл барысында Қазақстандағы осы топтан шыққан өкілдерді Башкұртстанда және Орта Азия мемлекеттеріндеп хан тағына отыруға арнайы шақырулар жиі-жиі болып тұрды.

Қожалар Қарастырылып отырған кезде дін өкілдері — қожалардың жағдайы нығая түсті. Қазақ қоғамында олар таңдаулы топ — ақсүйектер саналды. Олар қазақтардың дәстүрлі рулық-тайпалық құрылымына кірген жоқ, өздерінің арғы аталарын Мұхаммед пайғамбардың туыстарынан тараған деп есептеді. Қожалар көшпелі қо- ғамның рухани өмірінде өте үлкен рөл атқарды. Олар ислам дінін насихаттады, оның негізгі қағидаларын уағыздап түсіндірді.

Құрамалар Дәстүрлі қазақ қоғамының құрамында халықтың әр түрлі этностық және субэтностық топтары да болды. Солардың бір тобы Құрамалар деп аталды. Өйткені бұл топ алуан түрлі рулардың, тайпалардың және халықтардың өкілдерінен құралды. Ол топтың құрамында қарақалпақтардың да, қырғыздардың да және ноғайлардың да бірнеше шағын топтары болды.

Тархандар XVIII ғасырда Ресей империясы қазақ өлкесін отарлау саясатын жүзеге асыру үшін ондағы жергілікті ақсүйектерге арқа сүйеуге мұқтаж болды. Сондықтан да патша өкіметі жергілікті ақсүйектерді әдеттегі құнды сыйлықтармен марапаттаудан басқа, ежелден бар тархандық атақты да пайдаланды. Тархандардың қоғам өмірінде ерекше артықшылығы болды. Бұл атақ патша өкіметіне айрықша сіңірген адал қызметі үшін берілетін.

Билер Қазақ қоғамында әлеуметтік билікке ие топ билер болды. Олар қазақтардың барынша беделді бөлігі еді. Билер өздерінің тапқырлығымен, қызыл тілге ағып тұрған шешендігімен, дәстүрлі әдет-ғұрып құқықтарын жете білетіндігімен ерекше көзге түсетін. Бұл топтың өкілдері ру ақсақалдары мен қазыларының міндетін атқарды, руаралық және тайпааралық даулы мәселелерді шешіп отырды

Батырлар Қазақ даласына сыртқы жаулар жиі-жиі шабуыл жасап келді. Кіндік кесіп, кір жуған қасиетті туған елдің, Қазақ хандығының шекарасын қорғау үшін халық жасақтары құрылды. Ол жасақтардың жаумен шайқастарда ерекше көзге түскен қолбасылары, сондай-ақ қатардағы қарапайым қазақтар да батыр деген атаққа ие болды. Жекпе-жекте жауын жеңіп шыққан сарбаздарға да батыр атағы берілді.

Еркін көшпелілер («Қара сүйектер») Қатардағы қарапайым көшпелілердің негізгі бөлігін еркін қауымдастықтың «Қара сүйектер» деп аталатын қалың бұқарасы құрады. Олар жеке бастарының өз билігіне өздері ие еркін жандар болатын. Өз руының құрамында мал жайылымының ыңғайына қарай көшіп-қонып жүрді. Қаншама көп мал ұстаймын десе де, егіншілікпен немесе басқа да кәсіп түрлерімен айналысамын десе де ерікті болды.

Төлеңгіттер Хандар мен сұлтандар ауылдарының төңірегінде төлеңгіттер қоныстанды, олар өз шаруашылығын өздері жүргізді. Төлеңгіттерді қазақтың әр түрлі шағын рулары мен тайпаларынан шыққан адамдар, сондай-ақ сұлтандардын қамқорлық пен қорғауына өткен өзге халықтардың өкілдері құрайтын.

Құлдар Бас бостандығы жоқ,тәуелді адамдардың тобын қазақтар құл деп атады. Қазақстандағы құлдық патриархалдық (үй ішілік) сипатта болды. Қазақтардың көшпелі және жартылай көшпелі өмір салты құлдықтың кеңінен әріс алуына мүмкіндік бермеді. Құлдарға мал бақтыру сенімсіз еді. Мәселен, Кіші жүзде құл болып жүрген ауғандықтар, парсылар, орыстар, башқұрттар және қалмақтар аз кездескен жоқ. Орта жүздеп құлдардың арасынан жоңғарлар, қалмақтар мен алатау қырғыздары басым еді, орыс құлдар да болды.

Осылайша, ХVІІІ ғ. соңы мен ХІХ ғ. басында қазақ қоғамы екі қарама-қарсы топ - сұлтан, би, бай, батыр бір жағында болса, екіншісі – қарапайым шаруа, оның ішінде кедейленген егіншілер, жатақтар мен бақташылар болды.Егер бұрын жасы келген, алдына барып ақыл сұрайтын адам – ақсақал атанса, енді ХІХ ғ. І жартысында билікке ие болған басшы-сұлтандар мен аға сұлтандар да ақсақал атанды. Әйелдердің ер адамдармен қатар тең құқылары болмады. ХVІІІ ғ. соңы мен ХІХ ғ. басында мемлекеттік маңызды мәселелерді шешуде қазақ қоғамында рулық-патриархалдық қатынастардың сақталып қалуы қоғамның одан әрі дамуына, бірігуіне, орталықтандырылған мемлекет құруына тежеу жасады

XX ғасырда Қазақстан күрделі демографиялық дамуды бастан кешті. Ғасыр басында қазақ даласы тұрғындарының негізі көшпелі мал шаруашылығымен айналысатын ауыл адамдары болған ел тек ғасыр соңында ғана қала халқы көпшілік болған мемлекетке айналды.
Қазақ халқы талай «тар жол — тайғақ кешулерге» душар болды. Бұл Қазан төңкерісіне дейінгі және одан кейінгі кезеңдердегі тарихи жағдайларға тікелей байланысты. Патша үкметінің Қазақстанға шаруалар мен әскери-казактарды қоныстандыру саясатының жеделдете жүзеге асырылуы, 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысы мен Қазан төңкерісінен кейінгі «Кіші Қазан төңкерісінің» салдары, 1921-1922 жылдар, 1931-1933 жылдар аштықтары мен 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысының зардаптары, өңдірістің ірі «алыптарын» тұрғызу мақсатында республикаға жан-жақтан мыңдаған жұмысшылар мен мамандардың әкелінуі, тың және тыңайған жерлерді игеру, «комсомолдық бауырластық жолдамалар» нәтижелері көңілді қынжылтатын демографиялық ахуалға еріксіз әкеліп тіреді. XIX ғасыр мен XX ғасыр басында жүргізілген қоныс аудару саясаты кезінен Қазақстанның кейбір аймақтарында негізгі көпшілік болып орналасқан орыс-казак келімсектерінің бұдан кейінгі кезеңдердегі өсіп-өнуі мен республика аймақтарына орналасу ерекшеліктері де бүгінгі тәуелсіз мемлекетімізде болып жатқан ұлтаралық қарым-қатынастағы құбылыстардың астарын түсінуге өз септігін тигізеді.
XX ғасырда өткен демографиялық үрдістердің ауқымының кеңдігі мен күрделілігі Қазақстан халқының өсіп-өну тарихын зерттеудің ғылыми және қоғамдық сұранысқа ие, өзектілігі күшті екендігі еш күмән туғызбайды.

Әлеуметтік-саяси, экономикалық үрдістер республика халқының құрамында, оның табиғи қозғалысы, көші-қон процестері, әлеуметгік құрылымы және т.б. көрсеткіштерінің өзгерістерінде демографиялық дағдарыс сипатында көрінді. Мысалы, 1937 жылы республика халқы 1926 жылғы санақпен салыстырғанда 1,3 есе, соның ішінде, қазақтар — 1,7 есе, украиндар — 1,6 есе, өзбектер — 1,9 есе, қырғыздар — 2,1 есе, басқа ұлт өкілдері — 1,6 есе кемісе, елге сырттан қоныс аудару саясатының пәрменді жүргізілуіне байланысты орыстар — 1,5 есе, немістер — 1,6 есе, татарлар — 1,1 есе көбейген. КСРО-дағы халық санының жоспарланған деңгейден 11 миллионға кемдігін көрсеткен 1937 жылғы санақ Кеңес өкіметінің 1917-1933 жылдары жүргізген саясатының демографиялық дағдарыстарға әкелгенінен хабардар етті.

Мал шаруашылығы. Қазақстанның табиғи-климаттық жағдайларының нәтижесінде үш жүз жыл бойы жер пайдаланудың және өмір тіршілігінің негізгі нысаны мал шауаршылығы – шаруашылық өндірісінің ерекше түрі болды, бұл ретте жұмыстың басым көпшілігі экстенсивті жылжымалы мал шаруашылығы болып, тұрғындардың басым көпшілігі маусымдық көшіп-қонумен айналысты.Көшпелі мал шаруашылығының басты ерекшелігі – мал азығы мен су көздерінің тапшылығы себепті, малды жыл он екі ай бойы жайып бағу еді. Орташа алғанда көшу маршруты 50-100 шақырымды құраған, ал кейбір ру-тайпаларда (мысалы, адай, шекті, табын және т.б.) 1000 – 2500 шақырымға дейін жеткен.Өмір сүру ортасының ерекшеліктері жайылымдарды пайдалану тәсілдерін айқындап берді, көктеу, жайлау, күздеу, қыстау секілді маусымдық жайылымдарды алмастырып көшіп-қонып отырудың бұрыннан қалыптасқан жолдары мен жылдық айналымы орнықты. Қысқы жайылымдар үшін көл жағалаулары, өзен аңғарлары, тау шатқалдары, тоғай шеті, мал табындарын қарлы борандардан және үскірік желден қалқалайтын табиғи ықтасындары бар жерлер пайдаланылды. Күзгі, көктемгі жайылымдар қыстауларға жақын, қар кеш түсіп, ерте кететін жерлерге орналасты. Жазғы жайылымдар міндетті түрде жауын-шашын сулары көп жиналатын, шөбі қалың өсетін және табиғи су қорлары бар өңірлерден таңдалған.Географиялық ортаның ерекшеліктері және қазақтардың өмір сүруін қамтамасыз ету қажеттіліктері мал табындарының түліктік құрамын да айқындап берді. Онда бүкіл мал арасындағы қойдың үлес салмағы орта есеппен оның 60%-ын, жылқы – 13%-ын, сиыр – 12%-ын, түйе – 4%-ын құрады. Түлік құрамын реттеуде малдың жылдам әрі жиі-жиі көшуге бейімделу қабілеті, сондай-ақ, оларды шаруашылық (ет, сүт, жүн) және қоғамдық-саяси өмірде (көлік, жауынгерлік мақсаттары) түрлі қажеттілікке пайдалану мүмкіндіктері маңызды рөл атқарды.Қазақстанда мал шаруашылығының екі түрі қалыптасты: көшпелі мал шаруашылығы, ол қолдан жасалған су көздерін пайдаланумен негізделді, жартылай көшпелі мал шаруашылығы – табиғи сипаттағы су ресурстарын пайдаға асыру.Мал шаруашылығының бірінші түрі континентальды табиғи-климаттық жағдайдағы, өсімдік жабынының құнарлығы төмен, табиғи су қоймалары жоқ аймақтарға (далаларға, жартылай шөл далаларға, шөл далаларға, тау етегіндегі аудандарға) шоғырланды.Мал шаруашылығына шығындалатын қолдан құдық жасауға және ең төменгі суларды табуға жұмсалған үлкен еңбек олардың көшпелі мал шаруашылығының мүддемесі мен қажеттілігіне арналған энергиялық ресурстарын және жұмыс уақытын алды. Су қайнар көздерінің және жемнің жеткіліксіздігі миграцияның жоғары жылдамдығына, тұрақтылықтың қысқалығына және көшудің орасан зор амплитудасына мәжбүр етті. Соның салдарынан мал шаруашылығының құрылымында жануарлардың ең жылжымалы және төзімді түрлері (қойлар мен түйелер) басым болды, материалдық мәдениеттің барлық заттары (киіз үй, үй әбзелі) көшпелі өмір салтына және мал шаруашылығына толықтай сәйкес келді. Шаруашылық қызметтің мұндай түрі Маңғышлақ аралында, Үстіртте, Арал өңірінің, Батыс және Орталық Қазақстанның кейбір аудандарында кеңінен таралды.Көшпелі мал шаруашылығының өзге түрі жылдың маусымында жауын-шашынның түсіне тепе-тең бөлуді сипаттайтын ландшафты аймақтарда, тәулік бойы су ағатын өзендерде, жемісті жер учаскелерінде орналасты. Оларға даладағы және орманды даладағы өзен мен көл жағасындағы шыңдар, тау етегі мен биік таулы жолдар жатады. Салыстырып қарағанда өсімдік жабынының ең жоғарғы өнімділігі және су қорының ең жақсы қамтамасыз етілуі бұл аудандарда тұрақтылықтың ұзақтылығын және көшудің төменгі үдемелі режимін айқындады, көші-қон кеңістігін шектеді. Шаруашылықтың бұл түрі ірі қара және жылқы үлесінің көп болуымен, түйлер мен ұсақ малдардың аз болуымен сипатталды. Кейбір ерекшеліктер, жыл бойы көшу режиміндегі бірінші үлгідегі шаруашылықтан басқа мал өрісінің сипатымен ерекшеленеді, табиғи суды пайдаланатын шаруашылықта тұрақты қысқы үй мен шаруашылық құрылыстар салу үшін, стационарлық қыстау орын алды. Көптеген мал шаруашылықтары қыстайтын аумақтарда егіншілікпен және балық аулаумен айналысатын мүмкіндіктер алды. Екінші түрдегі шаруашылықтың үлес салмағы негізінен Шығыс және Солтүстік-Шығыс Қазақстанда, Қосөзенде және Оңтүстік Қазақстанның кейбір аудандарына танымал.

Ауыл шаруашылығы— материалдық өндірістің ең маңызды түрлерінің бірі. Ауыл шаруашылығы халықты азық-түлікпен және өнеркәсіпті шикізаттың кейбір түрлерімен қамтамасыз етумен айналысады. Ауыл шаруашылығы екі үлкен саладан, яғни өсімдік шаруашылығынан және мал шаруашылығынан тұрады. Сонымен қатар оның құрамына балық аулау, аңшылық және омарта шаруашылығы да кіреді.

Жер шаруашылығы. Қазақтарда шаруашылықпен айналысу құрылымында екінші орынды жер шаруашылығы иеленді. Жер шаруашылығының ошағы, әдетте Қазақстанның табиғи-климаттық өңірлерінде егіншілікке ең қолайлы жерлерге шоғырланды. Бұндай өңірлер Сағыз, Эмба, Ілек, Ырғыз, Утва және Уил өзендерінің бассейндері аумағының солтүстік-батысы, Мұғалжар тауларының шыңы: Орталық Қазақстанда – Сарысу өзеніндегі орташа ағыстың шыңы, оңтүстікте – Сырдария, Кувандарья және Жанадыр, солтүстікте – Есіл, Нұра және ағысымен бірге Торғай өзендері; Шығыс Қазақстанда Калбин және Тарбағатай жоталары, Қарқаралы тау етегі, Қосөзенде – Лепсі, Ақсу, Қаратал бастаулары және Іленің орташа ағысы болды. Бұл аумақтардың географиялық жағдайлары, орографиялық және топырақты-климаттық жағдайлары, су ресурстарының болуы, көршілес отырықшы-жер иелерінің халықтарымен қарқынды мәдени-экономикалық қарым-қатынас жасау қазақ егіндерінің деңгейі мен көлеміне, егінші мәдениетін іріктеуге, көршілермен агрономикалық өзара іс-қимыл деңгейіне, шаруашылық және өзге мақсатта егіншілікті пайдалану мүмкіндігіне айтарлықтай ықпал етті.Түрлі жеңілдікті пайдаланатын қазақ қоғамы өндірістің негізгі құралдарындағы меншік құқығы бойынша өздеріне өндірілген қоғамдық өнімнің басым үлесін алды. Осындай даму нәтижесінде қазақтардағы егіншілік бағынысты халықтарды жоғары пайдаланумен сүйемелденді.Өңірдің ландшафты аймақтарының басым көпшілігі әдеттегідей суармалы болды. Қазақстанның солтүстік-шығыс өңірлері үлкен табиғи су қоймаларынан азырақ еңбегі аз (суарылмайтын) егіншілікке ие болды. Жерді күрекпен және кетпенмен өңдеді, сондай-ақ қолдан жасалған соқалар немесе рала қолданылды, орыстардың егіншілікпен айналысатын кенттеріне жақын орналасқан шаруашылықтары – екі дөңгелекті темір плугтар немесе қарапайым «орыс сабанын», бұдан басқа ағаш тырмаларды, тырма қолданды.Қазақ шаруашылығында кеңінен таралған егіншілік мәдениеті тары болды, оны жасанды жер суландыру және қолайлы ауа райында жылына егір себуге және екі рет өнім жинауға болады; сондай-ақ просянка мен бидай өсірілді. Жақсы суарылатын желілер кезінде өнім мәдениеті Қазақстанның жағдайында егіншіліктің қиындығына, егіншілік еңбегінде қаабайыр құралдарға және жерді өңдеу тәсілдеріне қарамастан біршама жоғары болды. Кіші және Орта жүздердің шаруашылығындағы егіншілік соншама табысты болды, себебі қазақ нанын ресейлік көпестер де сатып алды.Алайда, жалпы алғанда Қазақстанда егіншілік кең тарамады, ол әрқашанда көмекші және екінші деңгейдегі сипатқа ие болды.

Үй кәсіпшілігі және кәсіп. XVIII ғасырда және XIX ғасырдың ортасында қазақ халқының шаруашылық өмірінде аңшылық, балықшылық, үй кәсіпшілігі мен кәсібі секілді дәстүрлі жұмыстар нақты орындарға ие болды. Аңшылық өнімдерінің елеулі бөлігі көшпелілердің ішкі тұтынуына: киім-кешек, азық-түлік дайындауға жұмсалды. Бұдан басқа, саршұнақтың, қарсақтың, түлкінің және қасқырдың терілері үлкен көлемде Оренбург пен Сібір желілерінің мендік алаңына жеткізілді.

Өмір тіршілігінің маңызды қайнар көзі ұсақ кәсіпшілік: ағаштан және темірден дайындалған әртүрлі бұйымдар, үй әбзелдері болып табылды. Қазақ шаруашылығында бірнеше кәсіпшілер болды, олар «ерге арчак жасайды, ағаш ыдыстарды жонады, темір ұсташы пышақ, найза..., мыс бұйымдарын, қапталған жездермен тастарды жөндейді және өзге де ұсақ-түйектер жасайды. Мұса Шормановтың мәліметі бойынша күмісші-қазақтар қалыңдыққа арналған бас киімдер (сәукеле) жасайды.».Кейбір жағдайларда орыс нарығының сұранысы әртүрлі киіздер дайындауды және мал шаруашылығының шикізаттарын өңдеуге ынталандырды. Мал шаруашылығының өнімдерінен өндірілетін өндірістер: өңделген қой, жылқы және ешкі терілері, киіздер мен арқандар дайындау кеңейе түсті. Оренбург көпестері үшін ешкі жүні кең сұранысқа ие болды.Қазақтарда шаруашылықпен айналысу ерекшеліктерін өзгертудің едәуір деңгейі ішкі әлеуметтік-экономикалық артықшылықтармен айқындалды. Кейбір жеке адамдар тобына малдарды шоғырландыру процессі және кедей мал өсірушілерді кедейлендіру салдарынан кедейленген қауым өзге күн көру құралдарын іздеуге мәжбүр болды. Есіл, Ертіс, Урал, Іле, Сырдария өзендерінде, Каспий және Арал теңіздерінде біртіндеп балық шаруашылығы дами бастады.XIX ғасырдың бірінші жартысында табыс табудың кеңінен таралған нысаны отбасын асырай алмайтын жарлы адамдар кіретін, желілік казактарды жұмысқа жалдау болып табылды. Олар пошта стануияларында жалданды. Көбіне даланы өңдеу үшін қоныс аударып келген қазақтарды жалдады, кейде оларды өнімнің жартысын беріп жалға алды.Қазақстан аумағында өнеркәсіп дамығанда ауылшаруашылық өнімдерін қайта өңдейтін заводтарға, Илецкідегі, Коряковск форпостындағы, Эльто мен Баскунчак көлдеріндегі тұзды кәсіпшілікке жұмысқа орналасу мүмкіндігі пайда болды.

Сауда. Көшпелілердің отырықшы-егінші мемлекеттермен және халықтармен дәстүрлі сауда байланысын ұстау қазақ қоғамының экономикалық дамуында маңызды рөл атқарды. XVIII ғасырдың екінші жартысында XIX ғасырдың ортасында олардағы басым жағдай Ресеймен сауда айналымын жасау болды. Қазақтардың ресейлік көпестермен жасаған мендік саудасы негізінен солтүстікке, солтүстік-шығысқа, Оренбург, Троицк, Петропавл, Семей, Өскемен секілді елді-мекендердің өңірлеріне жұмылдырылды. Тауар айналымы тиімді болды және көпестердің сауда айналымы біртіндеп өсті. 1858 жылы орыс-қазақтың саудадағы тауар айналымы Сібір желісінде 4,5 млн., Оренбурга желісінде шамамен 2,5 млн рубльді құрады. Бұл ретте жыл сайын Семей кедені арқылы кіргізілетін және шығарылатын тауарлардың орташа бағасы XIX ғасырдың 40-50 жылдарында 700 мыңнан 900 мың рубльге дейін, Петропавлда – 1,8 млн. рубльге, Омскіде – шамамен 100 мың рубльге есептелді.Қазақ халықтарының арасында орыс маталары, негізінен мақта-қағаз және жүннен тоқылғандары, темір бұйымдары (балта, пышақ, асхана аспаптары), жүн, юфта терілері, галантерея үлкен сұранысқа ие болды. Мауыт, қант, тұз кеңінен өтімді болды. XIX ғасырдың екінші жарты тоқсанында Қазақстан барлық шекара желілері бойынша 400-500 мың қағаз ақша рубль сомасына әкелінетін ресейлік нандарды басты сатып алушы болды. Қазақ халқында темірлер айтарлықтай төмен сұранысқа ие болды, себебі ол өңірде қолөнер өнеркәсібінің төмен деңгейде дамуына және дайын металл бұйымдарына деген сұраныстың жоғары болуына байланысты болды.Даладан алып келетін басты сала мал және мал шаруашылығының өнімдері болды. XVIII ғасырдың аяғында XIX ғасырдың басында Ресей кеденінің желісінен бір жылдың ішінде 1,5 млн. жоғары ірі мүйізді мал және 100 мыңнан жоғары жылқы өткізілді. XIX ғасырдың ортасында тек қана Ертіс желісі арқылы жыл сайын 8 млн. рубль сомасына шамамен 150 мың жылқы, 3 млн. қой және 100 мың бұқа мен сиыр келіп түсті. Басқа тауарлардан шошқа еті, жүн, өңделген тері, жануарлардың терісі, ешкі жүнінен жасалған бұйымдар, киіздер, үй дағдысына қажетті өзге де заттар сатып алынды. Өңірдің шығысында және оңтүстігінде тұратын қазақтар үшін Орта Азия, Шығыс Түркістан және Қытай хандықтарымен сауда жасау үлкен маңызға ие болды. Қой тауардың тұтынушы сомасына эквивалент болғандықтан, табиғи айырбастар айрықша сұранысқа ие болды. Қазақтар мен көршілес азият елдерінің арасындағы сауда меновый алаңында және шекара желілеріндегі кедендерде,Ташкент, Бұқара Хива, Чугучак, Кульджа секілді Шығыстың ірі сауда-экономикалық орталықтарындағы жүргізілді. Тауарлардың басым көпшілігі тікелей қазақ көшпенділерінде айырбасталды.Қазақтар ортаазиялықтардан үлкен көлемде қағаз маталар, мыстан және қоладан жасалған әр түрлі ыдыстар, жемістер, бұхар сафьяндарын, кілемдер, қару-жарақтар (қылыш, мылтық, пышақ, садақ), тері бұйымдарын сатып алды. Қазақстанға Орта Азиядан импортталатын тауарлардың ішінен нан мен күріш үлкен орынға ие болды.Қазақстан ортаазиялық саудагерлер үшін ең бастысы малды жеткізуші мүддені білдірді. Көптеген сырдариялық қазақтар жыл сайын Бұхараға 50-ден 100 мыңға дейін қой, Ташкентке – шамамен 200 мың қой және Қоқанға – шамамен 100 мың айдап келді. Орта және Ұлы жүзден қазақ малдарының басым бөлігі қытай кедені арқылы Кульлджаға және Чугучакка апарылды.Қазақ халықтарындағы мал өнімдерінің негізгі бөлігі даланың өзінде жүзеге асырылды. Бұл жергілікті тұғындар арасында, тауарды қайта сатып алушы – алып сатар деген әлеуметтік топтың пайда болуына алып келді. Олар шеттен келетін саудагерлерді қазақ мал шаруашылығы – тауар иелерімен байланыстыратын делдалдардың рөлін атқарды. Негізінен Бөкей хандығында алып сатарлардың сауда қызметі белсенді қанат жайды, онда кейбір қайта сатып алушылар қомақты айналым құралдарының иесі болды. Алайда, XIX ғасырдың ортасында бұл құбылыстар әлі де кеңінен таралған жоқ. Қазақтар үшін ақша-тауар қатынастарын дамытудағы маңызды өзгерістер тек қана XIX ғасырдың төртінші жартыжылдығында терең және кеңінен сипат алды.