Дәріс 11.Гносеология және эпистемологияның негізгі ұғымдары мен жалпы мәселелері.

Сананың негізінде білім жатыр. Философияда сол сананың пайда болуына байланыста объективтік шындықты білуге болады. Таным адамға не үшiн керек? Практикалық күнделікті іс үшін. Білу арқылы адам дүниеде өзiн жоғары санай отырып, өмірге өз білімімен әсер етiп, белгілі мақсатқа жетедi. Философияда таным барысында екi көзқарас қалыптасты: гностицизм және агностицизм.

Гностицизм – танымның бүгiнi мен ертеңiне оптимистiк түрде қарайды. Олардың пiкiрiнше, әлемдi тануға болады. Адамның дүниенi танудағы мүмкiндiгi өте зор. Танымның жалпы мәселелерi: оның табиғаты, бiлiм мен нақтылықтың қатынасы, оның ақиқаттылығының шарты, философияның негiзi зерттеу тарауында таным немесе гносеология (гр. gnosis – бiлiм, logos – iлiм, сөз) деп аталады. Шетелдiк әдебиетте бұл терминмен қатар “Эпистемология” (гр. episteme – бiлiм, logos – iлiм, сөз) деген терминдi қолданады. Гносеология – бiлiм туралы iлiм ретiнде әлемдi тануға болатындығына күмән келтiрмейдi.

Агностицизм (гр. agnostos – а – жоқ, терiске шығару, gnosis- бiлiм) – танымның нақты екендігіне күмән келтіреді, тану мүмкіндігін толық немесе ішнара теріске шығаратын ілім. Оның тарихы ұзақ.

Танымға қарсы алғашқы iлiмнiң бiрi - антика заманының скептицизмi. Олар көрiнген пiкiрге қарсы пiкiр табуға болады деп ақиқат бiлiмдi мойындамайды. Скептицизм(гр. skeptikos - қарастырушы, зерттеуші, сынаушы) – объективтік шындықты танып білу мүмкіндігіне сенбейтін күдікке орын беретін философиялық концепция. Скептицизм - теориядан бас тартып, практикада мүмкiн болатын парасаттылыққа, әдет-ғұрыпқа сүйенедi. Бұл бағыт агностицизмге, нигилизмге алып келедi. Скептицизмнiң негiзiн қалаушылар Пиррон мен Тимон болды. Олардың iлiмiн Секст Эмпирик, т. б. жалғастырды.

Агностицизмнiң ғылымдағы бiр түрi конвенционализм (лат. conventio – келiсiм). ХIХ–ХХ ғғ. арасында француз математигi Анри Пуанкаре конвенционализм концепциясын ұсынды, ол ақиқатты шартты келiсiмдiк нәтижесi ретiнде қарады. 70-ші жылдардағы ғалымдар арасындағы түсiнiктер мен терминдер туралы дискуссияда “ғылыми техникалық революция” терминi туралы келiсiмге келдi. Бұл секілді келісімнің обьективтік негізін жоққа шығармайды, олардың шегі обьективтік шындықтың өзінде болады. Конвенциализмнің гнесологиялық негізі бір құбылысты зерттеу және оны теориялық жағынан қайта құру үшін әртүрлі теориялық амалдарды пайдаланудың нақты мүмкіндігі болып табылады.

Эмпириокритицизм – (гр. empeirio – тәжiрибе, сынау) бiлiмнiң объективтiк маңызын жоққа шығаратын Мах пен Авенариустiң идеалистiк, субъективтiк философиясы. “Ойлау жүйесiнiң экономиясы” пiкiрлерiнде, “ойды үнемдеу” үшiн танымның негiзгi заты - санада берiлген бейненi ғана зерттейiк, оның артында нақты зат бар ма, жоқ па оны бiлудiң еш қажетi жоқ деп есептедi. Екiншiден, ойлап түбiне жете алмайтын “материя” деген ұғымнан бас тарту керек. Оны сезiм элементтерiне бөлшектеу қажет, сонда бәрi де өз орнына келедi.

Қазіргі замандағы позитивизм Юм, Мах, Авенариустің философиялық жолын жалғастырып отыр. Философ Рассел «Мен тікелей столды танымаймын, менің танитыным – тек қана маған әсер ететін бір белгілі әрекеттері ғана» – дейді. Ағаш, стол, үй менiң денемнен тыс, өздiгiнен өмiр сүредi, бiрақ бұл құбылыстар маған әсер еткен жоқ, оны сезiмдерiм тудырды. Олар менiң ғана емес, барлық адамдардың сезiмiне байланысты.

1. Адамның шындықты бейнелеуінің сатылары - сезімдік және рационалдық.

2. Білім түрі - эмпириялық және теориялық, ғылымға дейінгі (қарапайым) және ғылым.

3. Білімнің құрылу тәсілі - ғылыми, болжам, абстракты теория, ғылыми жүйе.

Танымның жоғарғы түрі - ғылым. Ғылым дегеніміз не? Кейбір жеке ғылыми салалардың өкілдері анықтаманы нақты ғылыммен байланыстырады. Ғылыми білімнің басқа білім түрлерінен айырмашылығы - оның дәлелділігінде. Ғылыми таным, абстрактілік түсініктермен жасалады. Ғылым - теориялық білімдер жүйесі. Ғылыми білімнің әбден қалыптасқан түрі - теория. Ғылыми теорияның жасалуы нақты әлем туралы ақиқат білімді қоғамдық практикаға енгізу - адамзат мақсатының ең маңыздысының бірі.