D) Киреевский И., Хомяков А., Аксаков И.С.

2. Батысшылдық философиясынын өкілдері:

A) Бердяев Н.А., Лосский И.О., Зеньковский В. В.

B) Герцен А. И., Чаадаев П. Я., Огарев Н.П.

C) Соловьев В. С., Богданов А., Бахтин М.

3. Орыс космизмінің негізін қалаушы:

A) Соловьев В.C) Циолковский К.

B) Хомяков А. D) Бердяев Н.

4. Орыс халқының ұлттық санасезімі туралы жазған орыс философы:

A) Соловьев В. C) Циолковский К.

B) Хомяков А.D) Бердяев Н.

5. «Бүкілтұтастық» философиясының авторы:

A) Соловьев В. C) Циолковский К.

B) Хомяков А. D) Бердяев Н.

6. Экзистенциализм философиясының дамуына ықпал тигізген жазушы:

A) Толстой Л. C) Достоевский Ф.

B) Тургенев И. D) Чехов А.

7. Персонализм бағытының өкілі:

A) Соловьев В. C) Циолковский К.

B) Хомяков А. D) Бердяев Н.

8. Бердяев философиясындағы онтологияны айқындайтын идея:

A) Азаттық идеясы C) Творчестволық идея

B) Тұлға идеясы D) Тарихтың маңыздылығы туралы идея

9. «Ақылды эгоизм» идеясын еңгізген батысшылдық философиясының өкілі:

A) Хомяков А. B) Чаадаев П.

С) Ломоносов М. D) Чернышевский Н.

10. «Жалпы іс философиясы» шығармасының авторы:

A) Хомяков А. C) Чаадаев П.

B) Федоров Н. D) Соловьев В.

Бақылау сұрақтары:

1. Славянофильдік бағыттың Батысшылдық бағытынан айырмашылығы неде?

2. Персонализм дегеніміз не?

3. Орыстың діни философиясындағы “Құдай-Адамдық Жалпыбірлік ” теориясының мәні неде?

4. Орыс космизмінің негізгі мәселесі неде?

5. Орыс материалистерінің дәстүрлі дүниетанымын қалай түсіндіресіз?

Қосымша әдебиет:

1. Орыс философиясы. ӘФМ.20 томдық. 12 том. А. 2006

Д.8. Қазақ философиялық ой-пікірлерінің ерекшеліктері.

1. X-XII ғ.ғ. қазақ жерінде қалыптасқан философияның мәселелері.

2. Ақын-жыраулар философиясы.

3. Қазақ ағартушылығының ерекшеліктері.

Дәріс мақсаты: ұлттық философиялық ойлаудың қалыптасу және даму ерекшеліктерін ашып көрсету.

Негізгі ұғымдар: даналық, бақсылық, түркі сопылығы, жырау, ақын, батыр, дүние, заман, ел, адам, текті, жақсы, жаман, ақыл, қанағат, әділет.

Азақ философиясы.

Қазақ философиясының негізгі ерекшеліктері мынада жатыр: мұнда болмыс пен ойлаудың негізгі проблемалары ретінде адам, мораль, эстетика, білім, сөз еркіндігі, рух еркіндігі сияқты мәселелер тұр. Қазақ философиясының көп ғасырлық тарихы бар. Мұнда біз қазақ философ–ағартушылары жөнінде мәліметтер келтіреміз.

Философия деген гректің даналықты сүйемін деген сөз тіркесінен шыққан. Ана тілімізде философия, философ дегендерді білдіретін даналық, дана, данышпан, араб тілінен енген хакім деген ұғымдар бар.Қазақ философиясы дегеніміз даналық ойлардың тарихы.

Қазақ философиясының негізгі сипаты: біріншіден, табиғатқа бас ию, оған табыну; екіншіден, қазақ философиясында онтологиялық (болмыс)және гносеологиялық (таным) мәселелерден гөрі адам мәселесіне көбірек көңіл бөлінеді; адам мәселесі экзистенциалды тұрғыдан қарастырылды; көшпелі халықтың арасында әлеуметтік айырмашылықтар аз болғандықтан теңдікке негізделген әділеттілік құндылығы;материалдық байлықтан көрі ар-намысты биік ұстау;барды қанағат ету;жеке мүддеден ұжымдық мүддені жоғары қою; ерлік қасиет; ел үшін өмірін қиюға дайын болу; өмірі қысқа көшпелінің күнбе-күнгі өмірді бағалап, оны той-думанға айналдыруы, қиналғанға риясыз көмек; ата-ананы; үлкенді сыйлау; сөз өнері мен бақсылық өнерге ерекше құрмет.

Жүсіп Баласағұн (XI ғ.) –Баласағұн қаласынан шыққан түрік, “ Құтадғу білік” ( “ Құтты білім”) деп аталатын атақты шығарманың авторы.Оғыз-қыпшақ тілінде жазылған бұл жұмыс этика, саясат мәселелеріне арналып қана қоймай , философиялық , эстетикалық, ертедегі түріктердің наным- сенімдеріне байланысты материалдарға да толы. Ойшыл бұл еңбегінде төрт құндылықты бөліп көрсетеді: әділет, дәулет, ақыл, қанағат.Басты құндылық ретінде әділдікті атайды.

Махмұт Қашқари өзінің 1072-1083 жылдары жазылған “ Диуани лұғат ат- түрк” (“Түрік тілінің сөздігі”) еңбегінде түрік тайпаларының тілі, әдет –ғұрпы, тарихы мен саяси өмірінен мол мағлұмат берген.

Суфизмнің көрнекті өкілі, түрік сопылығының негізін қалаушы Қожа Ахмет Яссауи (XII) негізгі еңбегі “Диуани хикмет” (“Даналық кітабы”) түрік тілінде қыпшақ диалектісімен жазылған. Шәкірті Сүлеймен Бақырғанидың “Ақыр заман”, “Бақырған” атты еңбектерінде сопылық этика мәселесі көрініс тапқан. Түрік сопылығының тағы бір өкілі Ахмет Игүнекидің (XI) негізгі еңбегі “Ақиқат сыйы” поэмасы.

Қазақ халқының дүниетанымынан ислам ортодоксиялық (дұрыс, толық) түрінде емес, табиғаты туралы ұзақ айтыстан кейін исламның бір бұтағы деп танылған суфизм (сопылық) түрінде орын алды. Суфизмнің негізгі өзегі “жетілген адам” (“инсан камил”) концепциясы.

Даналық түрінде қалыптасқан қазақ философиясында ақын- жыраулар шығармашылығы маңызды орын алады.Қазақ ақындық шығармашылық дамуы мынадай үш кезеңге жіктеледі:

а) шартты түрде жыраулар дәуірі деп аталатын кезең (XV-XVIII ғасырдың бірінші жартысы );

ә) ақындық шығармашылық кезең (XVIII ғасырдың екінші жартысы - XIX ғасырдың бірінші жартысы);

б) ақындардың өзіндік сайысы-айтыстың пайда болуымен байланысты кезең ( XIX ғасырдың екінші жартысы - XX ғасырдың басы ).

Асан қайғы (XV), Қазтуған жырау (XV), Доспанбет жырау (XVI), Шалкиіз (XV-XVI), Ақтамберді (XVII- XVIII), Бұқар жырау (XVII-XVIII), Шал ақын (XVIII-XIX) және т.б. шығармашылығында қазақ дәстүрлі мәдениеті қалыптастырған рухани құндылықтар көрініс тапқан. Ақын - жыраулар шығармашылығының қайнар бұлағы болып табылатын халық даналығының қатарына ертетүркі жазба ескерткіштері (Орхон- Енисей, Талас және т.б. ) жатады. Дәстүрлі кезеңде туған жерді қорғап, сақтап қалу мақсатымен батырлық эпос қайта жаңғырды (“ Қобыланды”,“Ер Тарғын”,“ Қыз Жібек” лиро- эпостық жыры және т.б.)

Философияның кең тараған анықтамасы ұғымдар арқылы ойлау болса, ақын – жыраулар шығармашылығы қазақ дәстүрлі ойлау ерекшелігін танытады. Онда поэзиядан, яғни образдық бейнелеуден көрі ұйқаспен берілген , түйінделген ой басым.Және ақын- жыраулар өз ойларын қазақи ұғымдар арқылы өрнектейді. Олар: дүние, адам, заман, жақсы, жаман, ақыл, сұлу, ару, әділет, қанағат, ғашықтық және т.б.

Зар-заман ақындары деп аталатын XIX ғасырда өмір сүрген бір топ ақындар шығармашылығында халықтың басына төнген қайғы-қасірет сары уайымға салыну, тарығу, ескіні көксеу сарынымен жырланады. Бұл кезең патшалық отарлау саясатының ең күшіне енген уақыты болатын. Зар-заман ақындарының көрнекті өкілдері: Дулат Бабатайұлы ( 1802-1874), Шортанбай Қанайұлы ( 1818-1881), Мұрат Мөңкеұлы (1843-1906).

Қазақ ағартушылық кезеңі XIX ғасырдың екінші жартысынан басталып, XX ғасырдың 30-шы жылдарына дейін созылды.Қазақстандағы ағартушылық ойдың қалыптасуына XIX ғ. 40-60 жылдарындағы орыс ағартушылығының ықпалы күшті болды.Қазақ ағартушылығының өзіндік ерекшелігіне мыналар жатады:

а) европа, орыс демократтары сияқты халықты тапқа бөлмей , жалпы ұлт атынан сөйлеуі , себебі жаппай сауатсыздық, отарлық қаналуға байланысты;

б) аңсаған қоғамды төңкеріс жолымен емес, бейбіт реформа жолымен орнатуды таңдауы.

Қазақ ағартушылығының бірінші кезеңі XIX ғасырдың екінші жартысын қамтиды.Бұл кезеңнің негізгі өкілдері: Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай.

Қазақ ағартушылығының негізін қалаушы – Шоқан Уәлиханов (1835-1865).Қазақ халқының дүниетанымын “Тәңір ”, “Қазақтардағы шамандықтың қалдығы”, “Дала мұсылмандығы ”атты еңбектерінде талдаған.Қоғамдық – саяси көзқарастары “Сібір ведомоствосына қарайтын қазақтардағы сот реформасы туралы жазбалар”, “Қытай империясының батысы және Құлжа қаласы”, “Ыстықкөл күнделіктері” т.б.еңбектерінде көрініс тапқан. Философияның дін философиясы саласының дамуына көп үлес қосты. Көзқарасына материализм, географиялық детерминизм тән.

Ыбырай Алтынсарин (1841-1889) - қазақ ағартушылығының көрнекті өкілі, педагог-жаңашыл, жазушы.Алтынсаринның дүниеге көзқарасы деизмге жақын.Ол дүниені жаратушы құдай деп білді. Бұл ойды “Жаратқан мұнша таңсық жаббар құдай”, “Жаратты неше алуан жұрт бір құдайым”деген өлеңдерінде, “Мұсылманшылықтың тұтқасы” т.б. еңбектерінде осы ойды қуаттайды. Алтынсаринның қоғамдық – саяси көзқарастарына терең демократизм, патриотизм тән.”Қырғыз қайғысы” деген еңбегінде патша үкіметінің отаршылдық саясатына наразылығын білдіріп, қазақ жерінде қандай реформалар жүргізу керектігі туралы ойларын айтты. Тарих пен қоғамдық құбылыстар туралы мәселеде Ыбырай ғылым мен ағартушылыққа оның түрленуші күшіне деген сенім білдіреді.

Абай Құнанбайұлы (1845-1904) қазақ ағартушылығында, қазақ рухани мәдениетінде үлкен орын алатын ойшыл- демократ, ұлы ақын, сазгер. Абай қазақ әдебиетінде сыншыл реализмнің негізін салушы. Дүниетанымы деизмге жақын. Құдай өз заңдылығымен дамитын өлшемнің алғашқы себепшісі.Шығармаларынан диалектикалық ой тұжырымдары байқалады.Абай философиясының негізгі мәселесі – адам. “Адам бол!” Абай этикасының негізгі принципі. Абайша , сену үшін алдымен түсіну қажет. Бұл ойлары әл - Фарабимен үндес.Көп өлеңдерінен сопылық сарыны еседі.Ақыл нақты құбылыстарды танығанымен Құдайды тануға шамасы жетпейтінін айтады.Ақын сопылықтағы махаббат поэзиясын қайта жаңғыртты. Абай – ұлы гуманист.Абай өз халқын бір орында тұрып қалмауға , тұйықталмауға, мәдениетін басқа халықтар , соның ішінде орыс халқының жетістіктерімен байытуға шақырды.

Қазақ ағартушылығының екінші кезеңі XX ғасырдың басынан қазақ жерінде Кеңес өкіметі толық орнағанға дейінгі уақыт аралығын қамтиды. Бұл кездегі қазақ ағартушылығының көрнекті өкілдері ретінде Сұлтанмахмұт Торайғыровты, Ахмет Байтұрсыновты, Міржақып Дулатовты, Шәкәрім Құдайбердіұлын, Мағжан Жұмабаевты, Сәкен Сейфуллинді, Бейімбет Майлинді және т. б . атауға болады.

Ш. Уалиханов (1835-1865 жж.) – қазақтың ағартушысы, демократы, саяхатшы, этнограф, фальклорист, Орта Азия, Қазақстан, Шығыс Түркістан мәдениетімен тарихын зерттеушісі. Ш.Уалиханов Шыңғысхан ұрпағынан шыққан, оның тегін Жошы хан, Орыс хан, Құйыршық хан, Барақ хан, Есім хан, Абылай хан, Уалихан, Шыңғыс сұлтан сияқты ұлы тұлғалар құрайды.

1856-1857 жылдары Ш. Уалиханов Алакөлден Орталық Тянь-Шанға, Ыстық көлге, Құлжаға дейін экспедицияға қатысты. Ғылыми зерттеулерден басқа бұл экпедицияда Шоқан саудалық қатынастарды реттеу үшін орыс-қытай келіссөздеріне қатысты және олардың бейбіт жолмен шешілуіне ат салысты. 1857 жылы Қырғызстанға жүргізген екінші саяхатында қолжазбалар жазды және қырғыз халқының «Манас» эпосын орыс тіліне біртіндеп аудара бастады. Көбінесе оның саяхаттарымен байланысы бар ғылыми еңбектерінің барлығы басылып шықты. Оның «Ыстық көлге саяхат», «Құлжа қаласы мен Қытай империясының Батыс провинциясы», «Қырғыздар туралы қолжазбалар» сияқты Шоқанның ғылыми еңбектері – Орыстың географиялық қоғамының назарын аударады. 1857 жылы П.П. Семенов–Тянь-Шанскийдің ұсынысы бойынша, ол осы қоғамның шынайы мүшесі болып сайланды.

1858-1859 жылы Шоқан Қашқарияға өзінің ұлы саяхатын жасады. Бұл саяхат оған атақ әкелді. Осы саяхатының барысында ол «Нан-Лу» Қытай провинциясының 6 түрлі қалаларымен немесе «Алты шардың жай күйі туралы» деген еңбегін жарыққа шығарды. Мұнда шығыс Түркістан әлеуметтік құрылымы, тарихы мен географиясы баяндалды.

Ш. Уалиханов өз елінің шынайы патриоты, қазақ қоғамы дағдарысының саяси өміріне белсене ат салысты. Өзінің қоғамдық саяси және философиялық көзқарастары бойынша ол ағартушы – демократ болды, қазақтардың отырықшылық пен жер шаруашылығына өтуін насихаттады. Қазақ халқын ағарту жолымен, олардың қоғамдық-мәдени артта қалушылығын жойғысы келді.

Ы.Алтынсарин (1841-1889 жж.) - оның ұйымдастырушылық қабілеті, оның ағартушы-педагог ретіндегі таланты халыққа білім беру жүйесінде басқару ісімен айналысу уақытында ашылды. Алтынсариннің ат салысуымен, қазақ даласындағы білім кеңге жайылды.

1884 ж. Алтынсариннің басшылығымен Торғай, Ырғыз, Ақтөбе және Николаевскіде мектептер ашылды. Ал, 1887 ж. Алтынсарин Ырғызда алғашқы қыздар мектебін ашты. Сонымен қатар, Алтынсариннің қатысуымен Торғай қаласында қолөнер училищесімен, Орск қаласында оқытушылар семинариясы ашылды. Ол орыс графикасының негізінде алфавит пен қазақ тілінде оқулықтар шығарды. Сонымен қатар, қазақ мектептері үшін орыс тілінен оқулықтар өңдеуге ат салысты. Ол екі бөлімнен тұратын «Қырғыз хрестоматиясы», «Қырғыздарды орыс тіліне үйретуге басшылық» және 1889 ж. «Мактубат» (Хрестоматия) деген кітаптары жарыққа шықты. Алтынсариннің әдеби мұрасына келетін болсақ, ол аудармашылықтың, өлеңдер мен мысалдардың, қазақ ертегілерінің авторы болып саналады. Ол қазақ балалар әдебиетінің негізін салушы. Алтынсариннің көп қырлы қызметі қазақ халқының мәдени, экономикалық және рухани дамуына мүмкіндік тудырды.

Алтынсариннің қазақтарды алдыңғы қатарлы демократиялық мәдениетке үйретуге зор үлесін қосқан ұлы ағартушы, педагог, жазушы және қоғам қайраткері.

Қазақтың ұлы ақыны, ағартушы Абай Құнанбаев 1845 ж. Семей облысында, Шыңғыс тауында, тамыз айында дүниеге келді.

Абай ақын ғана емес, сонымен бірге музыкант, философ, ағартушы, қоғам қайраткері. Абайдың әдеби мұрасы өте зор. Оның өлеңдері, поэмасы, аудармалары мен қара сөздері бар. Ол Пушкинді, Лермонтовты, Крыловты бірінші болып аударған қазақ ақыны. Оның әңгімелерінің арқасында «Шахнаме», «Ләйлі-Мәжнүн», «Керағлы» сияқты шығыс классиктерінің поэмалары әйгілі болды. Орыстың шығармаларын қолдана отырып, Абай Шиллер, Гете, Гейне, Мицкевич, Байрон сияқты батыс әдебиеттерінің классиктерін аударды. Абайдың басты этикалық философиялық еңбегі – оның қара сөздері. Мұны ол сегіз жыл бойы жазды. Қара сөздерінде Абай ХІХ ғ. ІІ жартысындағы қазақ қоғамын сипаттайды. Өз қара сөздерінде Абай қазақ халқын ағартып, дамытуға кедергі болатын құбылыстар жөнінде мәселені қозғайды. Сонымен қатар, қара сөздерде қазақ халқының дамыған елдердің қатарына қосылатынына деген үміт пен сенім баяндалады.

Ұлы Абайдың реалистік дәстүрін жалғастырушы талантты ойшыл ақын Шәкәрім Құдайбердиев. Шәкәрім шығармашылғының диапазоны өте кең. Оның шығармаларында жарқын болашаққа деген, сонымен қуаныштың белгілері тән. Оның «Үш анық» атты философиялық трактаты бар. Ол шығыс және орыс әдебиеттерінен бірнеше аудармалар жасаған. Шәкәрімнің мұрасы көп қырлы, ол философия, этнография, этика, тарих пен дін туралы көптеген кітаптар жазды. Шәкәрім талантты ойшыл және композитор болды. Абайдың ізін жалғастырушы ретінде Шәкәрім өзінің философиялық шығармаларында қазақ халқының дүниетанымын сипаттап берді.

Тестер:

1. «Адам бол» принципінің авторы:

A) Абай Құнанбаев С) Мұқтар Әуэзов

В) Мағжан Жұмабаев D) Ыбрай Алтынсарин

2. Қазақтың алғашқы философиялық еңбегі «Үш анық»-тың авторы:

A) Сәкен Сейффулин C) Шәкәрім Құдайбердиев

B) Мыржақып Дулатов D) Ахмет Байтұрсынов

3. «Қара сөздер» кітабының авторы:

А) Абай Құнанбаев С) Мұқтар Әуэзов

В) Мағжан Жұмабаев D) Ыбрай Алтынсарин

4. А. Байтұрсынов бойынша қазақ халқының дүниежүзілік цивилизацияға қосылу тәсілдері:

А) Өндіріс дамуы С) Діни құндылықтарды дамыту