Стр. 4 - Ғ. Мүсірепов Қазақ солдаты
Стр. 2 - Ғ. Мүсірепов Қазақ солдаты
Упрощенная HTML-версия
К полной версии
Содержание
Стр. 1
Стр. 3
Қазақстанның ашық кітапханасы
ҒАБИТ МҮСІРЕПОВ
ҚАЗАҚ СОЛДАТЫ
РОМАН
БІРІНШІ БӨЛІМ
—
Әуелі келісіп алайық:
сіз еш нәрсені жасырмаңыз,
мен еш нәрсе қоспайын.
—
Жоқ, сіз еш нәрсе қоспаңыз,
мен еш нәрсені жасырмайын...
Уәдеміз осы болды...
Зытып келем, зытып келем. Артыма қарай-қарай зытып. Зытып келе жатқаным— қашып
келемін, артыма қарай беретінім— қорқып келемін.
Шаңқан шілденің аяқ кезі болар деймін... Пісіп қалған ақ сілеуселер баяу теңселіп, үкідей
бұлғаңдап, кейде жұмсақ қана тізе сипайды да, кейде инесін қадап алады. Сипағанда
талғамай сипаса, инесін қадарда екі сирақтағы жара мен жарықты тауып алып қадайды.
Күннің көзі жер бетінде шаншыла қадалып, көлеңкең тәлтиіп, бауырыңа кіpiп барады. Бар
ыстық менің қойныма тығылғандай айдай, шоқпыт қомшаның екі қолтығы қыж-қыж
қайқайды.
Елегізер жел де жоқ, елең етер үн де жоқ, айналаң қапа тым-тырыс, тыныштық. Желді
күнгі толқындай жүйткіп дамылсыз құлпырған көкала сағым ғана ойнайды. Жердің
жарығы мен көде түптерінде бұғып отырып, қызыл сирақтары сырт-сырт етіп, қоңыр
шегірткелер ғана ысқырып ән салады. Намаз оқып тұрған молдаға ұқсап, әр жерде
қазықтай қадалған бірен-саран семіз қарасұр суырлар көрінеді.
Қашуымның да, қорқуымның да балаға лайық себептері бар. Бір табын сиырды айдалаға
тастап, қалаға қашып бара жатсаңыз, екі көзіңіз алақандай болатын сияқты. Бала да
болсам бақташымын ғой, сиырларым менен құтылған соң әр сайдың бойын өрлей салған
аз ғана егінге шүйгіп барады.
Мен қазір ондамын. «Әліпті таяқ деп білмейсің» Деп, ауылдың балалары мазақтай беретін
еді, жазғытұрым қолыма сиыршының таяғы түсті.
Енді естияр азамат болдың... Мына таяқты қолыңа ал осы ауылдың сиырын енді сен
бағасың!—деп ағам Айдынғали таяғын маған ұстатты да, өзі аяқ-еңбек іздеп қалаға кетті.
Содан бері мен үш рет қызыл бұрышта болған жиналысқа да қатынастым. Еңбекші
ретінде шақырылам ба, белсенді ретінде шақырылам ба, әлде осы екеуінің мағынасы
біреу-ақ па, ол кезде оны айыра алатын шама менде жоқ еді.
Бұл ауылдың, жиі отыратын жағы «колхоз боламыз» деп, сирегірек, шалқая отыратын
жағы «болмаймыз» деп, күн ара көрісетін кез. Ол керістерден не түсінгенім өзіме де шала-
бұлдыр, әйтеуір жиналыс болған түннің ертеңіне пілдей боп шөгіп жатқан үлкен пештің
қуысынан табылатын едім. Ала болғандықтан «Алтай» дей салған өзіміздің кәрі төбет
мені сол жерден тауып алады да, қыңсылап жүріп, еріксіз оятып үйге алып қайтады. Үйге
Стр. 3 - Ғ. Мүсірепов Қазақ солдаты
Упрощенная HTML-версия
К полной версии
Содержание
Стр. 2
Стр. 4
Қазақстанның ашық кітапханасы
жеткенше біресе алдымды, біресе артымды орап, далақтаумен болады. Кейде «естияр
азаматым-ау, жұрт жиналған жерде ұйықтап қала ма екен!» деп, ұрысқандай да мінез
көрсетеді.
Сол «естияр азаматыңыз» бүгін міне, алды-артына жалтақтай қарап, Гурьевке қарай
қашып келе жатыр. Ойында сиыршының таяғын әліптің, таяғына айырбастау да бар...
Одан аржағы қараңғы, бірақ бар жақсылық қала жақтан келетінін біліп қалған сияқты.
Дәл бүгін қаша жөнелгенімнің тағы бір себебі бар: жазғытұрым, маған ауылдың бір табын
сиырын тапсырғанда, арғымақ қаракөк атпен жосылтып келіп, «басқарма» маған мына бір
сөзді мірдің оғындай қадап айтып еді:
—
Бір торпақ жоғалса, он жыл сарайға қамаймын! — деген.
«Әр ауылдың өз Адырақпайы бар» деген секілді, біздің ауылдың ендігі «Адырақпайы»
осы қарамұрт басқарма еді. Астынан қаракөк арғымағы түспесе, қолынан ырғай сапты
дырау қамшысы түскен емес. Жуан-жуан ту құйрықтан жасап жапсырғандай едірейген
қара мұрты сол бір жылдарда бүйідей түксиіп, кәр төгіп кетіп еді. Шынында қарамұрт әлі
басқарма да емес. «Бай жоқ — баранчук қайдан болсын!» дегендей, колхоз әлі құрылған
жоқ, қарамұрт қайдан басқарма болсын! Колхоз бола қалғанда, оның басқарма болу түгіл,
оп-оңай алына қоюы да екіталай. Бірақ ол аласапыранда әлдеқайда барып қайтты да,
дырау қамшыны екі бүктеп ұстап, батыс жақты нұсқап тұрып:
—
Өзім барып қайттым! Бәрі дұрыс екен! Бердім ризалығымды! Бүгіннен бастап
«Қайрақты» деген ауыл жоқ дүниеде! «Қайрақты» деген колхоз боласыңдар!—деді.
Кешкіғұрым сасық жер үйден төгіле шығып, төбеде тұрған жұрттың не жауап
қайтарғанын тыңдаған да жоқ. Арғымағын көсілте аяңдатып, үйіне қарай тартты.
—
Өзім барып қайттым деп, ортадан сайлап жібергендей-ақ оттауын қарашы!
—
Жетпей тұрған жеріміз осының ризалығы болғаны ғой, сірә! - деп, еркектер ызадан
жарылғалы тұрса:
—
Осының-ақ қожалығы бітпеді-ау! — деп, әйелдер бұрқырап жүр.
Дегенмен қарамұрт өлермен адам. Қайдағы қиынға сынадай қыстырылып, ауыл атынан
араласып, ылғи көзге түсіп жүреді. Кейбіреулер сеніп қалады, кейбіреулер ығысы қалады,
сонымен ол біздің ауылдың «Адырақпайы» болып болды. Жаңағы сапарынан кейін, әлде
шыны, әлде мазағы, әйелдер оны «басқарма» деп кетті. Менің жасымдағы балалар тілді ең
алдымен шешесінен үйренеді ғой, балалар да басқарма деп кеттік.
Біздің ауылда да не көп, бәлен Ғали, түген Ғалилар көп. Менің атым Қайырғали болса,
ағамның аты, анау-мынау емес тұп-тура Айдынғали болады. Қарамұрттың, шын аты
Ашығалы екен келе-келе мұртына аруақ қонып, қарамұрт атанып кетіпті. Басқарма»
атанғалы келе жатыр. Басқарма маңайын көрмесе де, осы атпен дүниеден де өтеді-ау
деймін.
«Басқарма» атанғалы Адырақпайдың бар ызғары сыртына теуіп, мұрты едірейіп, көзі
алара түсіп, қабағы қыртыстанып бет дегеніңіз тұтас түксиіп кетті. Мен үшін көз жетер
көкжиектен бергі жерде бұдан күшті құдірет те жоқ еді.
Енді артымнан сол құдірет қаракөк атқа мініп алып, көсілтіп қуып келе жатқан
сияқтанады. Жұтып қоярдай ежірейген ала көзі, егін ортасында шүйгіп жүрген сиырларды
көрмесе де, қалбақтап қашып бара жатқан мені көріп қалғанында дау жоқ... Алтынмен
Стр. 4 - Ғ. Мүсірепов Қазақ солдаты
Упрощенная HTML-версия
К полной версии
Содержание
Стр. 3
Стр. 5
Қазақстанның ашық кітапханасы
араласа, іркес-тіркес біткен торы ала тістері әкем мен шешемнің арғы-бергісін қазбалаған
сөздерді бұршақтай төгіп келеді. Құлағыма қаракөктің жер солқылдатқан дүбірімен бірге
«Он жыл сарайға қамаймын!» деген қарамұрттың қаһары да естілгендей болады.
Кейде мен соған ішімнен риза да болып қалатын кездерім болатын еді. Сиыр бағып жүріп
жиырмаға келгенше, сарайда отырып жиырмаға келгенім тынышырақ көрінетін.
Қарамұрттың қамайтын жері өзінің сарайы болса ол бір бала біткеннің арман ететін
сарайы, іші-тысы бірдей сыланған, қапшық-қапшық ұн дегеніңіз, қарын-қарын май
дегеніңіз, сүрленген қазы-қарта, жал-жая дегеніңіз иін тіресіп тұрады. Оның қасында өз
үйім дегенің әшейін, бірдеме.
Он жыл сонда отырып шықсам, жасым жиырмаға келеді, мөлдір қара көзді Ақботаға сөз
айтуға да жарап қаламын. Бірақ Ақбота жиырмаға менен бұрын жетіп қалып, мен сарайда
отырғанда ұзатылып кетіп жүрсе қайтем деген ой тағы қинайды. Рас, Ақбота менен үш
жас кіші. Бірақ «қызы құрғырға сенім бар ма!» дегендей, зырылдап жүріп тез өсіп кетіп,
жиырмаға менен бұрын жетіп жүрсе, мені күтіп отырар ма үйінде! Жетіп қалатыны да,
жетіп қалса— кетіп қалатыны да даусыз сияқтана береді.
Сондықтан болу керек, әттең, дүние-ай, сол сарайға Ақбота екеуміз бірге қамалар ма едік,
деп ойлаймын. Ұятырақ болса да айта кетейін, селтиген ғана бұрымы бар, лақтай секіріп
жүретін, мөлдір қара көзді, аппақ болғандықтан Ақбота атанып кеткен бала қызды мен
жанымдай жақсы көретін едім.
Мені Ақбота да теріс көрмейтін сияқтанатын. Кейде бір жақ ұртымнан шымшып алады,
кейде темірдей тиетін қос жұдырықпен кеудемнен түйіп жібереді, кейде мұрнын шүйіріп,
тілін көрсетеді де жалт беріп үйіне кіріп кетеді. Балалық шақта мұның бәрі де достық
белгісіндей көрінеді. Ақботада жас ботаның ерке сипаты мен жас лақтың ойнақы
мінездері бар. Бұл екеуі қыр баласының ең жақсы көретін серіктері.
Мен тезірек жиырмаға жетіп, Ақботаны айттыруға кісі жіберсем-ау деген де арманым бар.
Оған жіберетін кісілерім де әзір... «Қызыл бұрыштың» бастығы Ажығали мұндай жұмысқа
таптырмайтын адам. Осы өңірдің ескілі-жаңалы құда түсерінің бәрі соның қолынан өтеді.
Қара елтірі бөркімен екі тізесін оңды-солды сабалап отырып, құда болмасты құда қылып,
қосылмасты қосып шығарады. Екінші бір сенерім — кооператив бастығы. Ол енді,
Лұқман әкімдей данышпан адам... Кәрі мен жас қосылып жатса, мұны ол адам баласының,
әр кезде жастыққа, жаңара беруге ұмтылатын ұлы тілегіне апарып тірейді. Жас жігіт
мосқалырақ әйелмен қосылса, оны ол адам баласының естиярлыққа ұмтылуына апарып
тірейді. Екі жастың теңін тауып қосылуы — ол үшін «Мың бір түн» ертегісіндей
шұбатылған бір хикаяға айналады.
Соған байланыстырып, өз басынан өткен бозбалалық әңгімелерін айтып кеткенде, талай
таңға жетерлік мол қордың барлығы сезіледі. Ол бірталай ғасыр өмір сүріп, талмай,
шаршамай ғашық бола берген үйлене берген адам сияқты. Оның әңгімелері бұл маңайда
талай айтылған, жұрт құлағын мезі қылған әңгімелер болса да, тыңдаушы жұрт біріне-бірі
қарап, жымиып қойып, тағы да тыңдай береді. Мал далада бағында, басқа көсіп аз, ескі
мінездерге кешірімі көп жұрт тыңдай береді.
Осы екеуі тірі тұрғанда бұл өңірдегі құда түсер, қыз айттыру сияқты жұмыстар сенімді
қолда. Көңілің кеткен жерің болса, бұл екі қол бүріп түседі. Бұл екеуіне мен де сенулімін.
Сондықтан біреуінің екі күрең қасқа сиыры мен екі күрең қасқа торпағына, енді бірінің
тарғыл ала сиыры мен қоңыр сиырына ерекше құрметпен қараймын. Кешке қарай
табынымды ауылға айдап әкелгенде, бұл екі үйдің сиырларын қораларына да кіргізе
кетем... Менің алдымда тұрған ең қиын бел — тезірек жылжып жиырмаға жету. Кейде мең