Көркем шығармадағы мазмұн мен пішін мәселесі 6 страница

2) Төңкерісшіл-декабристік көзқарастағы ақын-романтиктер ұстанған әдеби ағым (Рылеев, Одоевский т.б.)* Ал Г.Н.Поспелов болса, орыс әдебиетінде XIX ғ. 40-жылдарында “натуралдық мектеп” бағытының ауқымында бірнеше әдеби ағымдар көрініс бергенін айта кеп, Герңен, Огарев, Плещеев, Дуров шығармашьшығы бір ағымды, Некрасов, Салтыков-Щедрин - екінші ағымды, Тургенев, Григорович, жас Панаев үшінші, Достоевский жэне Бутков шығармашылығы тағы бір ағымды құрады”** деп жазады. Зерттеуші бұл жерде Гогольдің “натуралдық мектебін” әрі әдеби бағыт, әрі эдеби мектеп ретінде қарастырып отыр.

XIX ғасырдың II жартысында Абай өзінің шығармашылық ізденістерімен төл әдебиетімізде реалистік жаңа жазба әдебиеттің бағытын қалыптастырды. Бұл бағыт осы кезеңдегі әдеби процесте жетекшілік роль атқарды.

Жалпы кеңірек алып қарастырғанда осы кезенде қазақ әдебиетінде үш әдеби бағыт қатар өркендеп, дамығаны мәлім.

1 .Ыбырай, Абай шығармашылықтары арқылы қалыптасқан ағартушылық һәм реалистік бағыт;

2. Әнші лирик-ақындар (бұрын осылай аталған, қазір өнер тұтастығы мазмұнындағы ақындар поэзиясы) ұстанған әдеби бағыт (Біржан сал, Ақан сері, Әсет т.б.).

3. Кеңестік идеология керітартпа, ескішіл деп санап келген ақындар шығармашылығы құраған әдеби бағыт (Дулат, Шортанбай, Мұрат т.б.).

Аталған үш әдеби бағыттың өмір шындығын танытуда көркемдік-эстетикалық, дүниетанымдық.тұрғыдан өзіндік айырмашылықтары болғанымен, негізінен түп мақсаты ортақ, ол халық тағдырын ту етіп көтере отырып замана шындығын шынайы таныту, халыққа бірі сұлулықты, махаббатты, достықты ардақтайтын әнімен, жырымен қызмет етсе, екіншілері ұлт болашағын оқу-біліммен байланыстыра қарастырып, өнер-білімді насихаттап, ұлтын, елін бірлікке, ынтымаққа үндеді, қоғамдық әділетсіздікті пәрменді сынады, үшіншілері отаршылдық ойранына ұшыраған, елдігінен, ұлттық болмысынан айрыла бастаған халқының шерменде күйін көріп оның келешегінен түңілген, еріксіз өткен өмірге үңілген, соны аңсаған жырлар жазды, осы себепті де ескішіл, кертартпа ақындар аталды.

Осы кейінгі әдеби бағыт М.Әуезовтің жіктеуі бойынша өз ішінен мынадай үш әдеби ағымдарға бөлінді:

1. Діни-ағартушылық ағым (өкілдері Әбубәкір Кердері, Ақмолла т.б.);

2. Зар заман ағымы.

3. Діни тақырыптағы қиссалар жазатын ақындар ұстанған әдеби ағым (Жүсіпбек Шайхисламұлы, Ақылбек Сабал, Шәді Жәңгірұлы т.б.).

Келтірілген мысалдардан әдеби процесте әдеби бағыттың біріншілігі, оның белгілі бір кезеңде ағымдарға бөлінетіні нақтылы танылады.

Әдеби бағыт та, ағым да жекелік (яғни, жеке қаламгерге қатысты) құбылыс емес, ақындар, қаламгерлер тобына, олардың бірігу, ортақтық, өмір шындығын таныту ерекшелігіне байланысты анықгалатын құбылыс. Әрбір әдеби бағыттың, сондай-ақ ағымның алдында тұрған мақсат-міндетін тұжырымдайтын, айқындайтын өз платформасы, манифесті немесе бағдарламасы болуы заңдылық (Богданов пікірін еске алыңыз). Мәселен, Абай негізін қалап дамытқан жаңа реалистік бағыттың мақсаты, өмірге, өнерге көзқарасы, яғни ақынның бағдарламасы оның көптеген белгілі өлендерінде (“Мен жазбаймын өленді ермек үшін”, “Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы”, “Адамның кейбір кездері”, “Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа”, “Біреудің кісісі өлсе, қаралы - ол”, “Өзгеге көңілім тоярсың”, “Құлақтан кіріп бойды алар” т.б.) айқын тұжырымдалған.

Ал М.Әуезов алғаш негіздеп, сипаттап берген “зар заман” ағымының мақсаты, өмірді идеологиялық тұрғыдан түсініп-бағалаулары (бұл ағымның бағдарламасы) әсіресе Шортанбайдың (“Зар заман”), Мұраттың (“Үш қиян” т.б.) т.б. туындыларынан жақсы аңғарылады. Отаршылдықтың келуі мен орнығуы кесірінен қазақтың ұлттық-мемлекеттігінің, ел басқару жүйесінің бұзылуы, қазақтың дәстүрлі өмір салттарының жойылуы, отаршылдық танған ұнамсыз құбылыстардың кеңінен етек жаюы, діннен безу, капиталистік қоғам көріністерінің дала тіршілігіне ене бастауы (сауда- саттық, ақша т.б.) осының бәрін “заман азды, халық тозды” деп түңілу және барынша жек көру, мінеу, бұрынғы заманды аңсау сарыны, міне “зар заман” ағымының өмір шындығын бейнелеуінің ерекшеліктері. Мұны ағымның өзіндік бағдарламасы, ұстанымы десе де болғандай. Өйткені өмір құбылыстарын қабылдамау, жек көру, сынау-мінеу, түңілу, бұрынғыны аңсау “зар заман” ақындарының баршасына ортақ сарын болды*.

Бір ескеретін нәрсе көркемдік әдіс мысалы, неғұрлым тұрақты құбылыс болса, әдеби бағыт та, ағым да уақытша құбылыс. Олар қоғамдық дамудың белгілі бір кезеңінде түрлі әлеуметтік, қоғамдық өзгерістерге, себептерге байланысты пайда болып, дамып, өмір шындығын танытуда өзіндік ерекшеліктерімен көрініп, келесі бір қоғамдық-элеуметтік өзгерістерге, жаңалықтарға орай әдебиет сахнасынан кетуі әбден мүмкін. Мысалы, “зар заман” ағымын отаршылдықтың күшеюі, мен орнығуына байланысты қазақтың қоғамдық өмірінде орын алған ұнамсыз құбылыстарға деген қарсылық туғызды, ғасыр соңына қарай ағым дамуын тоқтатты.

Әдеби бағыт, ағымдар нақтылы бір халықтың әдебиетінің белгілі бір даму кезеңінде туып, өркендеп, бір ұлт әдебиетіне ғана тән құбылыс ретінде танылуы да мүмкін. “Зар заман” ағымы айталық, негізінен қазақ әдебиетіне тән құбылыс. Сондай-ақ, енді бір жағдайларда әдеби бағыт, ағым белгілі бір елдің, халыктың әдебиеті аясында пайда бола тұра өркендей, кеңінен дами келе ұлт әдебиетінің шеңберінен асып әлденеше елдің әдебиетіне жайылып, тіпті, әлемдік әдеби құбылысқа (ағымға, бағытқа) айналуы да әбден мүмкін. Бұған әдебиет, өнер тарихындағы классицизмді (ХУІІ ғ. 30-жылдарында француз әдебиетінде пайда болып, өркендей келе Еуропа елдері әдебиетінде кеңінен тараған), сентиментализмді (ағылшын әдебиетінде дүниеге келіп ХУІІІ ғ. II жартысы мен XIX ғ. I жартысында бүкіл Еуропа халықтары әдебиетінде өрістеген) мысалға келтіру орынды болмақшы.

Ал әдеби мектеп те әдеби бағыт, ағым ұғымдарымен сабақтас-байланысты әдеби құбылыс. Әдеби бағыт, ағым бар жерде, әдеби мектеп те бар. Бұлардың қатар өмір сүруі, әдеби процестегі жетекшілік үшін текетіресулері қайталап айтайық, өнер дамуының заңдылығы.

Әдеби мектептің әдеби бағыт, ағымнан өзіндік айырмашылығы бар. Басты ерекшелігі оның жалпы қаламгерлерге, олардың тобына (бірлігін) емес, жеке үздік сөз зергерінің шығармашылығына тікелей қатысты құбылыс екендігінде.

Әдеби мектеп үздік таланттың өнердегі өнегесіне, оның өзгелерге тікелей шығармашылық ықпалы мен ұстаздық жетекшілігіне қатысты айқындалатын мәселе. Орыс әдебиетінің тарихындағы әйгілі Гогольдің “натуралдық мектебін” алайық. Бұл мектеп Гоголь және оның шығармашылық ықпалымен жазатын шәкірт қаламгерлер арасындағы шығармашылық қарым-қатынасты танытады. Сондай-ақ орыс әдебиеті тарихында “Некрасов мектебі”, А.Фет пен А.Майковтың “таза өнер мектебі” т.б. танымал. Қазақ поэзиясында Абайдың ақындық мектебі - әдеби мектеп ретінде белгілі. Әдеби мектеп болғасын, ұстаз қаламгер және оның ақыл-кеңесімен, шығармашылық үлгісімен жазатын шәкірт қаламгер болуы - заңдылық. Осындай ұстаз ақын мен шәкірт қаламгерлер арасындағы шығармашылық байланыс ерекшелігін, жалпы әдеби мектеп ұғымға М.Әуезов: “Әдеби мектеп деген ақынның өзі алған түр, өзі жырлаған тақырыпты ғана тебіндей беруі емес. Сол басшы ақын берген екпін, бағыт, негізгі күйлерінің бетімен тың жол іздеп өсуде.Ұстаз ақынньң өзі айтуға үлгірмеген немесе заманында әдейі айтқысы келмеген жайларды тереңдей үңгіп, бірталай өріске апарып тастауы* деп түсіндіреді.

Абайдың ақындық мектебінің шәкірттері қатарында Көкбай, Шәкәрім, балалары Ақылбай мен Мағауия, сондай-ақ Нармамбет, Әріп т.б. бар. Олардың тақырып таңдау, жазу, машықтану, іздену, ақындық қалыптасу тағдырларында Абайдың ұстаздық жетекшілігінің маңызы зор болғаны белгілі.

Сонымен, қорыта келгенде, әдеби процесс - әдеби даму жанды, үздіксіз үрдіс. Әдеби бағыт, ағым, мектеби процестің формалары. Әдеби процесс ауқымында сан алуан әдеби бағыт, ағымдардың, мектептердің қатар өмір сүруі - өнер заңдылығы.

10 - лекция.

Әдебиеттегі дәстүр мен жаңашылдық мәселесі

Қаралатын мәселелер:

10.1 Дәстүрді шығармашылықпен игеру

10.2 Қазақ әдебиетіндегі дәстүрлер

10.3 Абай дәстүрі және қазақ поэзиясындағы жалғастығы

Әдебиеттер:

1. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Кіт: Шығармалары. Алматы, 1989

2. Қабдолов 3. Көзқарас. Талдаулар мен толғаныстар. Алматы,1996

Өмір - тіршіліктің өз заңдылығы бар. Ол тынымсыз дамуы, алғы күндерге бет алуы. Ескі, тозығы жеткен құбылыстардың, жаратылыстың, заттың тозып күйреуі, жоғалуы, орнына жаңаның өркен жаюы, оның дамуы, жетілуі т.б. Күн мен түннің алмасуы, бір жылдың төрт мезгілден тұруы. Осындай заңдылықты өнер табиғатынан да байқаймыз, көреміз. Өнердің де дамуының өз заңдылықтары, тоқырауының да өз себеп - салдарлары бар.

Әдеби даму яки әдеби процесс немесе әдебиеттің даму тарихы бұл үзіліссіз жалғасып отыратын процесс. Бүгінгі XXI ғасыр басындағы әдеби даму жетістік - кемшілігімен күні ертең төл әдебиетіміздің тарихына, оның бір жарқын тарауына айналады, көркемдік дамуымыздың тарихы саналады. Әдеби процесс тірі, жанды процесс, қозғалыс, күрес, әдебиеттің қоғам, замана, уақыт алға қойған мәселелерді көтеруі, сан сала бағыттарда ізденуі, күнделікті дамуы, жетілуі, әдеби дамудың тарихы.

Әдебиеттің, кеңірек алсақ, өнердің дамуы, өсіп - өркендеуі, алға басқан қадамы әрқашан да белгілі бір әдеби-көркемдік дәстүрлердің дамытылуы, жалғастығы арқылы анықталады, көрінеді. Екінші сөзбен айтқанда, әдеби даму дегеніміз бұл әдебиеттегі белгілі бір дәстүрлердің - көркемдік тағылымдардың жалғастығы, дамытылуы деген сөз.

Демек, дәстүр жалғастығы - әдеби дамудың басты заңдылығы, басты тетігі. Дәстүрсіз әдеби даму жоқ.

Сонымен дәстүр, әдеби дәстүр дегеніміз не?

Бұл жекелей алғанда аса үздік сөз зергерінің қоғамдық - әлеуметтік мәселелерді, белгілі бір тақырыптар мен идеяларды жырлауда қол жеткізген өзіндік зор көркемдік жетістігі, тың көркемдік жаңалығы. Осы көркемдік жетістік - жаңалықтары арқылы шеберлік танытуы.

Міне қаламгердің осындай көркемдік жетістіктері немесе шеберлігі өз тұсындағы әдеби процесс үшін де, кейінгі әдеби даму үшін де шеберлік өнегесі, яғни дәстүр қызметін атқарады.

Ал дәстүр ұғымы кеңірек алып қарастырғанда белгілі бір ұлт әдебиетінің даму тарихы қалыптастырған көркемдік тағылымдар, жетістіктер. Мәселен, ауыз әдебиеті дәстүрі дегенде біз жекелеген ақынның, жекелеген шығармашылық тұлғаның емес, халықтың ұжымдық көркемдік мұрасының тағылымын айтамыз. Ұлттық төл әдеби дәстүр дегенде біз бай ауыз әдебиетінің, фольклордың дәстүрлерін, жыраулар поэзиясының тағылымын, ақындық - импровизаторлық дәстүрді, айтыс ақындарының өнегесін, жазба әдебиеттегі көрнекті тұлғалардың дәстүрін т.б. айтамыз.

Енді әдебиеттегі дәстүр мен жаңашылдық көрінісін Абай шығармашылығына байланыстыра пайымдап көрейік.

Абайдың қазақ эдебиетіне қосқан көркемдік олжасы дегенде біз ақын көтерген тың тақырьштар мен соны идеяларды, олардың ақындық үздік шабытпен, көркемдікпен жырлануын, өлең құрылысы мен мазмұнына енгізген жаңалықтарын, поэтик тілінің көркемдігін-суреттілігін, байлығын, шебер аудармаларын, жалпы туындыларының көркемдік, халықтық, реалистік сипаттарын айтамыз. Міне бұлар оның ақындық жаңашылдығының көріністері болса, бұл шеберлік-суреткерлік жетістіктер XIX ғ. II жартысындағы әдеби процесс үшін де, кейінгі әдеби даму үшін де көркемдік тағылым, яғни дәстүр қызметін атқарды, атқарып та келеді.

Әрине, Абай мұндай суреткерлік биіктікке - дәстүр қалыптастыратын шеберлікке кездейсоқ жетпегені белгілі. Таланттылық, азаматтық биік позиция, озық дүниетаным, парасаттылық та сөзсіз керек, мәнді. Алайда, қай-қай қаламгер де өзінен бұрынғы әдебиетте, асса әлемдік, кем дегенде ұлттық әдебиетте қалыптасқан көркемдік тағылымды - дәстүрді терең игермей, оны барынша сіңірмей тұрып, өнерлі іргелі жетістіктерге жете алмайды. Абай да осындай ақындық ізденіс мектебінен, қалыптасу кезеңдерінен өткен. Абай шығармашылығының бас зерттеушісі М.Әуезов, өздеріңізге де белгілі, оның ақындық тұлғасының қалыптасуына негіз болған үш арнаны айырықша атап айтады ғой. Осы үш арна- үш көз Абай шығармашылық нәр алған, қанаттанған, бойға қуат, ойға азық алған әдеби дәстүр:

1. Төл әдебиеттегі озық дәстүр.

2. Шығыс әдебиеті.

3. Орыс жэне Еуропа әдебиетінің дәстүрлері.

Дәстүрге қатыссыз қаламгер болмайды, бұл аксиома. Әрине, дәстүрден үйрену, өнеге алу дегеніміздің мән-мағынасы үлкен және жан-жақты. Бұл ретте М.Әуезовтің пікірі айқын әрі біз үшін мәселені түсінуде аса мәнді. Ол Абай тағылым алған үш қайнарды атап қана қоймай, оларды ақынның қалай игергені туралы былай деп жазған: «Абайдыңц ақындық ең бір ірі жагы осы ‘айтқан үш қазынаның қайсысына болса да қүр үйренуші, еліктеуші болып барган жоқ. Қайдан алсьін, нені алсын - баршасын да өзгенің үлкен ойлы, терең толғаулы ірі ақындық ерекшелігі арқылы үнемі өз елегінен өткізіп, өз өнерімен мықтап қорытып, өзінің қайран жүрегінен шыққан бұйым - табысы етіп ала білді».

Осы бір іргелі пікірде біз сөз еткелі отырған дәстүр және оған суреткердің қатынасы қандай болады, дәстүрден үйрену дегеніміздің мәнісі не деген сұрақтардың айқын жауабы берілген. М.Әуезов тегінде еліктеушілікті ақындық үлкен қасиет деп санамаған. Сондықтан да ол «ақын қайдан алсын, нені алсын - баршасын да өзінің үлкен ойлы, терең толғаулы ірі ақындық ерекшелігі арқылы үнемі өз елегінен өткізіп, өз өнерімен мықтап қорытып, өзінін қайран жүрегінен шыққан бұйым-табысы етіп ала білуі» керектігін айтқан.

Бұдан туындайтын қорытындылар:

1. Дәстүрден өнеге алу - өнер заңдылығы. Белгілі бір дәстүрге қатыссыз қаламгер болмайды. Бұл - өнер заңдылығы, шығармашылық ерекшелігі. Дәстүрсіз суреткер де қалыптаспайды, жалпы, әдеби даму да жалғаспайды. Алдында бай дәстүрлер болмаса. олардан үлгі-өнеге алып, ізденбесе Абай да үлкен ақын болып қалыптаса алмас еді.

2. Еліктеу шығармашылық процесте бар нәрсе. Бірақ бұл дәстүрден толық мәнінде тағылым алудың, оны игерудің өнімді жолы емес. Өйткені, еліктеу ақындық қуаттың әлсіздігі (М.Әуезов). Еліктеу болған жерде қаламгер өнерде өз ерекшелігімен көріне алмайды.

3. Демек, дәстүрді сол қалып-үлгісінде айна-қатесіз қайталау қажетсіз, қайталаған жағдайда қаламгер өзіндік дара бітімімен, ақындық ерекшелігімен көріне алмай, эпигондыққа ұрынады. Тегінде «ақындар өзара ұқсастығымен емес, ерекшелігімен қызық» (А.Блок).

Абай өнегесі көрсеткендей, дәстүрді қабылдау дегеніміз оны шығармашылықпен үйреніп, игеріп, дамытқан, жетілдірген жағдайда ғана толық іске асады әрі өзіңнің ақындық- суреткерлік тұрғыңды (түлғаңды) айқындауға, шеберлік шыңына көтерілуіне ықпал етеді. Демек, дәстүрге шығармашылық тұрғыдан келу, оны шығармашылықпен үйрене отырып игеру және дамыту, жалғастыру ғана әдеби процестің өрлеуіне, суреткердің қалыптасуына жол ашады. Шыны да осы, әдеби дәстүрді - белгілі бір суреткердің шеберлік тағылымдарын дәл сол қалпында қайталау мүмкін де емес, міндетті де емес кейінгі өнер иесі үшін.

Бұл құбылысты - дәстүр иесі мен оны қабылдаушы суреткер қарым-қатынасының сырын сыншы Белинскийдің мына пікірі әдемі ашып береді: «Ұлы ақынның басқа ақындарға ықпалы оның поэзиясының сол ақындарда айнымай көрінуінде емес, олардың өз бойындағы күш-қуатының оянуына әсер етуінде».

Демек, дәстүрден үйрену - шығармашылық құбылыс, заңдылық, қажеттілік, оны қайталау емес, дәстүр үйренуші қаламгер үшін шығармашылық стимул, импульс, оның бойындағы күш-қуаттың оянуына әер етуші (Белинский), өнер айдынына бастаушы, шығармашылық әрекетке жігерлендіруші іспетті.

Әрине, әдеби дәстүрден, озық үрдістен үйрену мен оны игеру күрделі де ұзақ шығармашылық процесс. Қаламгердің өзіндік шығармашылық бітімі-тұлғасы қалыптасқанша үздіксіз жалғасатын заңды шығармашылық процесс.

Дәстүрді шығармашылықпен игеріп, жемісті жалғастыра, дамыта білу - суреткер жаңашылдығының белгісі. ‘

Жаңашыл суреткер кім? Жаңашыл суреткер дегеніміз уақыт, қоғам мінберінен заманы, заманының адамы жайлы жаңа сөз, жаңа ой айта алған қаламгер, тың идеялар мен тақырыптарды көтеріп, оларды жаңаша, үздік шеберлікте бейнелей алған, сөйтіп өнерге соны көркемдік жаңалықтар (пішін, мазмұн тұрғысынан) әкелген суреткер. Бұндай көркемдік жетістікке қаламгер дәстүрді шығармашылықпен игеру жэне жаңаша дамыту негізінде жетеді. Міне, өздеріңіз байқағандай, өнердегі, әдебиеттегі дәстүр мәселесін сөз ету түптеп келгенде жаңашылдық проблемасы да әңгімелеу болып шығады екен. Өйткені бұл екі ұғым тақырып пен идея, мазмұн мен пішін секілді бір бірімен тығыз сабақтас, байланыстағы, бірінсіз бірі болмайтын, бірін-бірі толықтырып отыратын егіз ұғымдар, әдебиет, өнер дамуының негізгі алғышарттарының, заңдылықтарының бірі.

Дәстүрсіз әдеби даму жоқ десек, дәстүрді шығармашылықпен игеру мен жалғастыру суреткерді жаңашылдыққа әкеледі екен. Ал белгілі бір суреткердің өнердегі толағай табысы, көркемдік, шеберлік тұрғысындығы жаңашылдығы өз кезеңі үшін де өнеге көзі, дәстүр, дәстүр қызметін атқарады. Бұл дәстүр мен жаңашылдықтың сабақтастығын, өзара байланысын көрсетеді. Дәстүрді шығармашылықпен игеру жаңашылдыққа әкелсе, жаңашылдық негізінде дәстүр қалыптасады.

Абай поэзиясының жаңашылдығы алдымен өз кезеңіндегі әдеби даму үшін өте пайдалы дәстүр құрады, реалистік әдебиеттің өркендеуіне мықты негіз болды. Абай жаңашылдығының негізінде оның ақындық мектебі қалыптасты, оның аясындағы шәкірт ақындарға (Шәкәрім, Мағауия, Ақылбай, Көкбай т.б.) ұлы суреткер жаңашылдығының - дәстүрінің әсер-ықпалы зор болғаны белгілі.

Өнердегі, әдебиеттегі жаңашылдықты көбіне көп көркем пішіннен іздейтін көзқарас біржақты әрі бұл формализмге соқтыратын қате түсінік. Ірі суреткерлердің қай-қайсысы да мазмұн мен пішін бірлігін көркемдіктің шарты, жаңашылдық көрінісі деп білген. Ш.Айтматов: «жаңашылдық дегеніміз бәрінен де бұрын көркемдік ойлаудың тәсілі мен ауқымынан танылмақ, сондықтан, затты ия құбылысты суреттеу мәнеріне, көріктеу-бейнелей құралдарына, интонацияны таңдай білуге де байланысты» деп жазған екен.

Суреткер жаңашылдығы күрделі ұғым. Оны идеядан, тақырьштан, проблемадан, образдан, жанрдан, әдіс пен стильден, тіл мен өлшемнен, көркем жйнақтаудан іздеу керектігі жайлы пікірлер құптарлық.

Енді Абай шығармашылығы мысалында ақынның ортағасырлық түркі әдебиетінің және орыс әдебиетінің озық дәстүрлерін шығармашылықпен игеруіне, жаңашылдығына қатысты бірер мысалдар келтірейік.

Абайдың ғылым-білімді, ізгілікті, адамгершілікті жоғары насихаттаған ғибратты туындыларының бірі - «Ғылым таппай мақтанба» өлеңі. Ақынның осы өлеңіндегі бес асыл іс, бес дұшпан жайлы ойының төркіні белгілі бір әдеби дәстүрден бастау алған.

XI ғасырдың белгілі ақыны Жүіп Баласағүни өзінің «Құтты білік» дастанында ел басқарған бектерге төмендегідей кеңес береді:

Жүрсін бектер бес нәрседен алыстап,

Есі болса, жұрнақ болса намыстан.

Ұшқалақтық - бірі, екіншісі - сараңдық,

Үшіншісі - ашу, оған егіз - надандық.

Қырсығың - сор бетті жер ғып жүргізер Бесіншісі - өтірік, жерге тірі кіргізер.

Абай Баласағұнидың бектерді сақтандырған бес жаман мінезді сол қалпында алмай, яғни дәстүрді қайталамай әрі өз сөзін замандас-атқамінерлерге арнамай, заманның жаңа төлі