Демокриттің атомистік ілімі
Элеаттардың көтерген мәселелеріне Эмпедокл мен Анаксагорға қарағанда басқаша жауап берген Левкипп пен Демокрит болды.
Егер біріншілер Дүниенің негіздерін құрайтын әртүрлі сападағы стихиялар, заттардың тұқымдары т.с.с. деген тұжырымға келсе, Левкипп пен Демокрит өздерінің атомжөніндегі ілімдерінде Дүниенің негізінде жатқан сандық жағынан әртүрлі ұсақ бөлшектер жөніндегі ілімдерін ұсынады.
Левкипп (V б.ғ.д.) Милетте туғанымен, Элеяға келіп, өз ілімін таратады. Демокрит (460 б.ғ.д. туған) Левкиптің шәкірті болған.
Левкипп пен Демокрит ғылымға атом ұғымын, әрі қарай бөлінбейтін, көзге көрінбейтін, өте ұсақ, сапасыз, тек қана бітімі, көлемі жағынан бір-бірінен айырмашылығы бар ұсақ бөлінектерді ұсынады.
Атомистер бейболмыс өмір сүрмейтінін қолдады, өйткені бірдеме Дүниеге келгенде, бар ұсақ бөлшектердің қосындысынан пайда болады, ал ол бөлшектер тарай бастаса, ол зат құриды. Әрине, атомдар қозғалуы үшін кеңістік керек, сондықтан олар Дүниені орасан зор қуыс ретінде карады. Егер біз кеңістіктен атомдарды алып тастасақ, онда ештеңе жоқ, тек қуыс кана қала береді. Олай болса, ештеңе өмір сүреді.
Дүниедегі атомдардың саны шексіз болғаннан кейін, кеңістік те шексіз, өйткені шектелген кеңістікке шексіз атомдар сыймас еді. Дүниенің кеңістіктегі шексіздігі уақыттың да мәңгілігін, қозғалыстың да бастауының жоқтығын мойындауға мәжбүр етеді.
Атомистика Дүниенің пайда болуын қозғалыс арқылы түсіндіреді (бірінші сатыда). Алғашында атомдар кеңістікте ешқандай тәртіпсіз түрде өмір сүреді. Олар оны күннің көзі түскен кездегі үй ішінде сәулеге шалынып көзге көрінетін, қалқып жүрген өте ұсақ шаңмен салыстырады. Екінші сатысында ауыр салмақты атомдардың жеңіл бөлшектермен соқтығысуының нәтижесінде пайда болатын дауылға ұқсас қозғалыс туады. Бүл «дауылда» бір-біріне ұқсас атомдар басқалардан бөлініп, Дүние өмірге келеді.
Үшінші атомдардың қозғалысы - ол заттың бетіндегі өте жеңіл атомдар. Олар заттан ұшып, біздің түйсіктерімізге әсерін тигізіп, иісті тудырады.
Атомистердің айтуына карағанда, 4 стихияның атомдары әртүрлі. Оттың атомдары ең кіші және дөңгелектеу болып келеді, қалған атомдарының бітімі кубқа ұқсайды. Олардың ішіндегі ең кішісі ауаны құрайтын атомдар, орташа көлемдісі суды, үлкендері жерді құрайды.
Атомдардың жалпы саны шексіз болғаннан кейін, ғарышта әртүрлі Дүниелер бар. Біреулерінде күн мен ай болмауы мүмкін, кейбіреуінде екі-үштен болуы мүмкін, біреулерінде тіршілік болса, келесілерінде болмауы ғажап емес ...
Сонымен Демокриттің Дүние жөніндегі ілімінде ешқандай Құдай, я болмаса басқа рухани күш жоқ: ол бэрін де механистік көзқарастың шеңберінде түсіндіргісі келеді.
Атомистердің философиясының тамаша жері: олар алғашқы рет себеп, қажеттілік деген ұғымдарды философияға еңгізеді. Демокриттің ойынша, әр нәрсенің өз себебі бар, ол қажеттіктен туады. Сондықтан Дүниеде ешқандай кездейсоқтық жоқ. Белгілі бір құбылыстың себебі ашылмаған кезде, оны адамдар кездейсоқ деп атайды.
Адам мен таным мәселелеріне келер болсақ, Демокрит адамның жан дүниесін мойындайды. Ол дөңгелек, тез қозғалатын, оттың атомдарына ұқсас бөлшектерден тұрады. Олай болса, адам өлгенде оның жан дүниесі де жойылады, атомдар кеңістікке тарап кетеді (жан-жаққа). Ал түйсік пен ойлау мәселелеріне келсек, онда жан дүниені құрайтын атомдардың түйсіктік қасиеттері бар екен. Заттардың үстінде орналасқан жеңіл атомдар адамның түйсіктеріне жетіп, өзінің әсерін тигізген кезде, біздің жан дүниемізде неше түрлі сезімдер мен түсініктер пайда болады. Сезімдік және ақыл-оймен тануда Демокрит сезімдік танымның адамды қателестіруі мүмкін екендігін, сондықтан оны ақыл-ойға тоқу керектігін айтады.
Атомистика шеңберіндегі әлеуметтік және моральдық мәселелерге келетін болсақ, демократиялық саяси тәртіп - ең тиімді қоғамды ұйымдастыру түрі. Демократия бүзылмауы үшін, адамдарды тәрбиелеу керек.
Адам өзінің табиғаты бойынша өмірден ләззат алуға, зардаптан қашуға тырысады. Бірақ Демокрит ләззатты өлшемдітабумен теңестіреді. Адамға ең жақсы нәрсе - еутемия - жақсы көңіл-күйде болу, ешқандай қорқыныш сезімі, я болмаса аса құмартудан алшақ болу. Дүниеге салқын сезіммен қарап, даналыққа көтерілу - адамның ең биік мұраты.