Т±тыну мен қор жинау
Т±тыну адамдардыњ µмірініњ негізін ќ±райды. Осы маќсатќа сєйкес олар материалдыќ игіліктер µндірісін ±йымдастырады. ¤ндіріс дєрежесінен т±тыну дєрежесі тєуелді болады. Т±тыну дєрежесімен аныќталатын µмір сапасы єрбір жан±яда, єлеуметтік топтарда бірдей болмайды. Т±тыну дєрежесі табыстан тєуелді болады. Т±тыну халыќтыњ тауарлар мен ќызметтерге с±ранысын аныќтайды. Сондыќтан экономикалыќ теорияда т±тыну ол халыќты тауарлар мен ќызметтер сатып алуѓа ж±мсайтын аќша шыѓындары ретінде ќарастырылады. Єрбір жан±яныњ, єлеуметтік топтардыњ т±тыну дєрежесі олардыњ бюджетінен, кейбір игіліктердіњ ќажеттілігінен, кейбір игіліктердіњ тµлемді немесе тµлемсіздігінен, нарыќта тауарлардыњ болуынан т.б. факторларға тєуелді болады. Біраќ жан±ялардыњ табыстары бірдей болѓанымен, шыѓындар ќ±рылымы єрт‰рлі болады. Халыќтыњ қор жинау дєрежесі табыс дєрежесінен тєуелді болады. Қор жинау дегеніміз ол т±тынылмайтын табыстыњ бір бµлігі. Сондыќтан т±тыну мен қор жинаудың жиынтыѓы табысты ќ±райды.
Табыс = т±тыну + қор жинау;
Т±тыну = табыс – қор жинау;
Қор жинау = табыс – т±тыну.
Жан±яныњ табысы ќаншаѓа аз болса, олар соншаѓа аз саќтайды. ¦лттыќ қор жинау – ол т±тыну кµлемі мен мемлекеттік сатып алуларды алып тастаѓаннан кейінгі экономикалыќ жиынтыќ табысы. ¦лттыќ қор жинау жеке жєне мемлекеттік жинаќтардан т±рады.
Жеке қор жинау – салыќтар мен т±тынуѓа шыѓындарды шегергеннен кейінгі ќалатын ‰й шаруашылыѓыныњ табысы. Мемлекеттік қор жинау – ол мемлекеттіњ жинаѓан салыќтары мен оныњ шыѓындарыныњ айырмасымен (айырмашылыќ) ќалѓан табыстар.
Т±тыну функциясы – т±тынудыњ негізін аныќтайтын тєуелділік, мысалы, т±тыну кµлемініњ табыс кµлеміне тєуелділігі, яғни С = С (‡), мұндағы: С – т±тыну, ‡ - табыс.
Қор жинау функциясы - ол жиынтыќ қор жинаудыњ (S) табыстан (‡) тєуелділігі, яѓни S = S (‡), мұндағы: S-қор жинау, ‡ - табыс.
Қор жинау функциясыныњ наќты ќасиеттері т±тыну функциясына кері (ќарама-ќарсы) болады.
‡ = С + S
Т±тыну аѓымдаѓы ќажеттіліктерді ќамтамасыз етеді, ал қор жинау болашаќтаѓы ќажеттіліктерді ќамтамасыз етеді. Т±тынуѓа (С) кететін жалпы табыстыњ (‡) ‰лесі т±тынуѓа орташа бейімділік (АРС) деп аталады.
Т±тыну С
АРС = = ;
Табыс ‡
Қор жинауға (S) кететін жалпы табыстыњ (‡) ‰лесі қор жинауға орташа бейімділік деп аталады.
Ор жинау С
АРS = = ;
Табыс ‡
Т±тынуѓа кететін табыстыњ (ќысќарудыњ) ‰лесі т±тынуѓа шектеулі бейімділік деп аталады.
D С
МРС = ;
D ‡
Қор жинауға кететін табыстыњ µсуі (ќысќаруы) қор жинауѓа шектеулі бейімділік деп аталады.
D С
МРS = ;
D ‡
МРS + МРС = 1
Т±тыну
200
100
0 100 200 500 табыс
Жинаќтау
SS
0 200 300 табыс
-100
Т±тыну функциясы табыстыњ µсуі мен т±тынудыњ µсуін кµрсетеді. Егер шыѓындар табысќа сәйкес болса, онда оны ОА ќисыѓыныњ ќандай да н‰ктесі кµрсетер еді. Негізінде табыстыњ бір бµлігі ѓана т±тынуѓа кетеді, сондыќтан ОА ќисыѓы тµменге ќарай ќисаяды. В н‰ктесі нольдік жинаќтау дєрежесі. В н‰ктесінен солѓа ќарай кері жинаќтау, яѓни т±тынуѓа кететін шыѓындар табыстан жоѓары болады (ќарыздар), оњѓа ќарай жылжитын жинаќтаулар жаѓымды (оњ) болады. П. Самуэльсонныњ айтуы бойынша т±тыну мен жинаќтау графиктері ол «Сиам егіздері» сияқты. Жинаќтау графигі ОА сызыѓыныњ кµрсеткіштері, сєйкестік ОС кµрсеткіштерін алумен шыѓады (айнадан кµрінетін кµрініс сияќты). Яѓни табыстыњ µсуі т±тынуѓа немесе жинаќтауѓа жіберіледі. ¦заќ жылдар бойы – табыс µскен сайын оныњ азайѓан ‰лесі т±тынылады, ал өсудіњ кµбейген ‰лесі саќталады деп саналѓан. Б±л кµзќарастыњ оппоненттері керісінше ойлаѓан, ќазір кµп экономистердіњ ойынша, экономика ‰шін МРС пен МРS салыстырмалы т‰рде т±раќты деп ойлаѓан. Осы уаќытќа дейін т±тыну мен жинаќтаудыњ табыстан тєуелділігі ѓана ќарастырылѓан. Біраќ оларѓа басќа факторлар да єсерін тигізеді:
1. Байлыќ. Жан±яда ќаншаѓа жиналѓан байлыќ (ќозѓалмайтын м‰лік + ќ±нды ќаѓаздар) кµп болса, соншаѓа т±тыну мөлшері кµп, жинаќтау мµлшері аз.
2. Баѓа дєрежесі. Баѓа дєрежесініњ µсуі т±тынуды азайтады, баѓа дєрежесініњ тµмендеуі оны кµбейтеді.
3. К‰тулер. Егер баѓа µседі деп к‰тілсе, онда т±тыну µседі, жинаќтау азаяды. Болашақтағы жоғарғы бағадан сақтану үшін адам қажетті нәрсесін мол алады.
4. Салыќ салу. Салыќтыњ µсуі т±тыну мен жинаќтауды азайтады. Салыќтыњ тµмендеуі оларды кµбейтеді.