Умеков З.Ш., Жанбекова З.Х., Кернебаев А.С. 5 страница

ҚОРЫТЫНДЫ

1.Басқару дегеніміз жан-жақты феномен, бұл процесс материалдық дүниенің барлық жүйесінде бар. Басқару – жүйені ұйымдастыру қызметі табиғи (эволюциялық), жасанды жолмен пайда болады. Кез келген ұйымдасқан жүйені осындай феноменсіз ойлау мүмкін емес. Мемлекетті басқару жүйелік тұтастықты білдіреді, жиынтық институттар негізінде, тұтас құқықтық негізде ұйымдасқан қатынастар, процесстер мен ұстанымдар қызметі және қоғамдық ұйымдарды басқару әдістемесі пайда болады.

Мемлекетті басқару:

- өзара байланыста және бағынышта болатын әр элеметтерден тұрады;

- жиынтық элеметтерді ұйымдастырудың біртұтастығы, олардың қосындысы емес;

- элементтердің тұтастығын интегралдау, жүйенің сапалық белгісін табу, жекелік белгі емес;

- элементтердің өзара қарым-қатынасы мен бағыныштылығы заңдылық пен ережеге бағынады, әрқайсысына бағынышты емес;

- жүйе, тұтас ретінде қоршаған ортаға әсер етеді, күш береді, оларды жасайтын элементтердің ішінен шығады.

Басқару органдарының функционалдық байланысы төмендегіше бөлінеді:

- сатылас байланыс – бұйрық беру арқылы бір органның екінші органның жоғарыдан төмен қарайғы қарым-қатынасын білдіреді, жергілікті басқару органы, аймақтық басқару органы

- деңгейлес байланыс – басқарушы органдардың өзара қатынасын сипаттайды.

2. Нормативтік акт өзінің механизмін қалыптастырады, екі бағытта әсер етеді: а) құқықтық мәжбүрлеу, б) экономикалық ынталандыру бағытында.

Азаматтық әкімшілік және құқықтың басқа түрлерімен мүмкіндік, қарым-қатынас реттеледі.

Азаматтық кодекс заңды және жеке тұлғалардың қарым-қатынасын реттейді, кәсіпкерлік қызметті іске асыру кезінде мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелердің арасындағы шаруашылық қызметінің аз бөлігі реттеледі.

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі

Міндетті әдебиеттер:

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. –Алматы: Қазақстан, 2000, 96-б.

2. «Қазақстан-2030» Даму стратегиясы

3. Қазақстан Республикасының Заңы: Мемлекеттік қызмет туралы. –Алматы: Жеті жарғы, 1999, 44-б.

4. Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне экономиканың мемлекеттік секторын басқаруды жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы. 2006 ж., 19 шілде //Егемен Қазақстан, Астана, Ақорда 2006 ж., 7 шліде № 178-///ҚРЗ

5. Қазақстан Республикасының Заңы: Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы. –Алматы, Юрист, 2006 ж., 28 б.

6. Қазақстан Республикасының 2007-2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы туралы: 2006 ж, 14 қараша № 216//Егемен Қазақстан. -2006 ж. 17 қараша.

7. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік басқару жүйесін одан әрі ретке келтіру және оның тиімділігін арттыру жөніндегі шаралар туралы: 2006 жылғы наурыздың 27-сі. № 74 Жарлығы //Егемен Қазақстан. –Алматы, 2006 ж. 28 наурыз.

8. Мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіруге бағытталған шараларды іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары туралы//Егемен Қазақстан. -2006 ж. 13 қыркүйек.

9. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Парламент палаталарының бірлескен отырысында сөйлеген сөзі. //Егемен Қазақстан. -2006 ж. 19 қаңтар.

10.Корпоративтік басқару, ашықтық және қоғам алдында есеп беру қағидаттарының негізінде мемлекеттік басқаруды жаңарту. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан Республикасы Парламенті 3-ші сесиясының ашылуында сөйлеген сөзі. //Егемен Қазақстан. 2006 ж. 2 қыркүйек.

11.Кадровая политика в системе государственных органов: Назначение на должность и тестирование государственных служащих: Сб. Нормативных правовых актов РК. –Алматы, 2005, -283-б.

12.Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызметкерлерінің ар-намыс кодексі: Мемлекеттік қызметкерлердің қызмет этикасы ережелері. –Алматы: Жеті жарғы, 2005, 24-б.

13.Атаманчук Г.В. Теория государственного управления. –М.: Омега-Л, 2004 г. -584-б.

14.Зеркин Д.П., Игнатов В.Г. Основы теории государственного управления. Курс лекции: Учебное пособие. –Ростов-на-Дону. Наурыз, 2000. -448-б.

15.Пикулькин А.В. Система государственного управления: Учебник. –М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004. -543-б.

16.Уваров В.Н. Государственная служба и управление: Учебник. –Петропавловск: Сев.Каз.юрид.Академия, 2004. -416-б.

17.Эффективность государственного управления: Элементарный курс. –М.:Юрист, 2003. -320-б.

19.Реформирование системы государственного управления: Зарубежный опыт и Казахстан/КИСИ при Президенте РК. –Алматы, 2005. -276-б.

Қосымша әдебиеттер:

20.Атаманчук Г.В. Как найти формулу разделения областей? //Российские вести. 1992 ж. 11 қараша

21. Атаманчук В.Г.. Современная концепция государственного управления Россией //Государственное управление: проблемы теории, истории, практики преподавания. Ростов-на-Дону, 1993ж.

22. Атаманчук В.Г. Государственное управление: рациональность и эффективность его в период структурных перемен // Ракурс. Управление: теория, практика, поиск. Минск, 1993 ж.

23. Байгельдинов Е. Теоретические основы устойчивого развития. Евразийское сообщество. 2000г. №2, 114-121-б

24. Есентугелов А. Итоги реформ и состояние экономики: успех и ошибки, просчеты и их причины. АльПари, 1999, №4-5, 27-30-б

25. Жиленко Г. Экономика РК в годы реформирования. Экономика и статистика. 2000, №1, 117-124-б

26. Козбаненко В. Формы и методы государственного управления. Проблемы теории и практики управления. 2000, №2, 46-49-б

27. Кубаев К. Экономическая модель эффективного государства. Транзитная экономика, 2001, №4, 49-58-б

Семинар сабағының жоспары:

Тақырып бойынша бақылау сұрақтарына жауап беру:

1. Мемлекетті басқару жүйесі қандай жағдайда іске асады?

2. Мемлекеттік басқару органдар арасындағы тік және көлденең қоғамдық еңбек бөлісінде қандай айырмашылық бар?

3. Шешім қабылдаудағы негізгі механизмі және құрылымын анықтаңыздар?

4. Мемлекетті нық басқарудан мемлекеттік басқарудың қандай айырмашылығы бар?

5. «Хан-шаңырақ, халық-уық» деген қазақ мақалын қалай түсінесіз?

6. Мемлекетті басқару жүйесіндегі экономика мен саясат арасында қандай байланыс бар?

7. Мемлекетті басқарудағы құқық пен саясат арасында қандай айырмашылық бар?

СӨЖ және СӨЖО тапсырмалары:

1. Тақырыптың сұрақтарына ауызша талқылауға дайындалу

2. Жазып алу арқылы дайындалу керек.

"Мемлекеттік сектор экономикасын леберализациялаудағы Батыс Европа қоғамдастығының тәжірибесін" ол үшін Мамыров Н.К., Саханова А.Н. Мемлекет және биззнес, оқу құралын пайдалану керек. Алматы: Экономика. 1999, 1,4,9 тарау"

3. "Мемлекеттік экономикалық тиімділісі" тақырыбына эссе дайындау керек.

Әдістемелік ұсыныс: Семинарға дйындалу кезінде дәріс конспектісін және ұсынылған әдебиеттерді оқу керек. Оқу кезінде мұқиятты түрде көңіл бөлу керек, мына категорияларға "жүйе", "құрылым", " басқару құрылымы". "Мемлекеттің экономикалық тиімділігі" тақырыбына тұсау кесер және талқылау керек семинар сабағында. Бұл тақырыпта 13 тақырыпта айтыс ұйымдастыру арқылы қаралады.

Тақырып бойынша тест тапсырмаларының сұрақтарына жауап беру:

1.Ұыймның негізгі құрылымдық структурасын құрайды

A) мемлекеттік органдардың структурасы және оның арнайы құрылымдарды жүзеге асыруы

B)біреуі басқару шешімдерін жүзеге асыратын органдар және бұл шешімдер заң жүзінде жү зеге асырылатын стуктуралар,ал екіншісі оларды статистикалық,жоспарлау информциялармен қамтамасыз етеді

C)аяқтау түрінде иерархиялық пирамиданы құрайтын сатылас біліктегі мемлекеттік органдарды құрайтын структура

D) структураның негізіне кіретін белгілі бір мқксаттар мен комплекстік программалар ішіндегі элементтер және олардың өзара қарым қатынасы

E) барлық жауаптар дұрыс емес

2.Басқару істерінің актілері, жеке ұйымдардың практикалық қызметін қадағалайтын шешімдер аталады

A) административтік мемлекеттік шешімдер

B)саяси мемлекеттік шешімдер

C)ағымды мемлекеттік шешімдер

D) екінші реттік мемлекеттік шешімдер

E) барлық жауаптар дұрыс

3.Экономиканы мемлекеттік реттеудің әкімшілік әдістері

A) мемлекеттік биліктнің күшімен негізделетін берілетін нормативтік актілер,тыйым салу,белгілі бір іс әрекеттерді шешу

B)макроэкономикалық тепе тендікке жету үшін қолданылатын ақшалай,валюталык,басқа да нарықтардағы сұраныс пен ұсынысты реттеу

C)қоғамдық қажеттілектерін қанағаттаныру үшін экономикалық проектілерге мемлекеттін қаржыларын қолдану

D) экономикалык реттеудің көмегімен субьектілердің көніліне әсерін тигізеді

E) барлық жауаптар дұрыс

4.Экономиканы мемлекеттік реттеудің экономикалық әдістері

A) мемлекеттік билік күшімен негізделетін берілетін нормативтік актілер,тыйым салу,белгілі бір іс әрекеттерді шешу

B)макроэкономикалық тепе теңдікке жету үшін қолданылатын акшалай,валюталык басқа да нарықтардағы сұраныс пен ұсынысты реттеу

C)қоғамдық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін экономикалық проектілерге мемлекеттің қаржыларын қолдану

D) экономикалық реттеудің көмегімен субьектінің көніліне әсерін тигізеді

E) барлық жауаптар дұрыс емес

5.Экономиканы мемлекеттік реттеудің тікелей әдістеріне

B)макроэкономикалық тепе теңдікке жету үшін қолданылатын ақшалай,валюталық басқа да нарықтардағы сұраныс пен ұсынысты реттеу

C)қоғамдық кажеттіликтерін қанағаттандыру үшін экономикалық проектілерге мемлекеттің қаржыларын қолдану

D) экономикалық реттеудің көмегімен субьектінің көңіліне әсерін тигізу

E) барлық жауаптар дұрыс

6.Экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістері

A) мемлекеттік биліктің күшімен негизделетін берілетін нормативтік актілер,тыйым салу,белгілі бір іс әрекеттерді шешу

B)макроэкономикалық тепе теңдікке жеу үшін қолданылатын ақшалай,валюталық басқа да нарықтардағы сұраныс пен ұсынысты реттеу

C)қоғамдық қажжеттіліктерді қанағаттандыру үшін экономикалық проектілерге мемлекеттің қаржыларын қолдану

D) экономикалық реттеудің көмегімен субьектінің көңіліне әсерін тигізеді

E) барлық жауаптар дұрыс емес

7.Басқарудың алатын көлемі мен масштабы бойынша үкіметтік шешімдер былай бөлінеді

A) орталық және жергілікті органдардың шешімі

B)саяси және административтік, басқарушылық және бағынушылық, стратегиялық және тактикалық шешімдер

C)жалпыжүйелік, жалпысаяси, макроэкономикалық, микроәлеуметтік

D) шаруашылық экономикалық, әлеуметтік, мемлекеттік басқару мәселесі бойынша, мәдени мәселелер бойынша шешімдер

E) барлық жауаптар дұрыс

8.Алдына қойған мақсаттары мен міндеттері бойынша үкіметтік шешімдер бөлінеді

A) орталық және жергілікті органдардың шешімі

B)саяси және административтік, басқарушылық және бағынушылық, стратегиялық және тактикалық шешімдер

C)жалпыжүйелік, жалпысаяси, макроэкономикалық, микроәлеуметтік

E) барлық жауаптар дұрыс емес

3-ТАҚЫРЫП. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ҮРДІСІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТ ПЕН ҚОҒАМНЫҢ ӨЗАРА ІС-ҚИМЫЛЫ

Дәрістің мән мәтіні

Мақсаты:

Мемлекет қоғамдықүдерістерді басқару ретіндегі негіз атқаратын қызметі оның негізгі сипаттамасы, мемлекеттің қоғамдық функциялары және мемлекетті басқарудағы түрлерін, оның қажеттілігін қарастыру.

Дәріс жоспары

1. Мемлекет – қоғамдық үрдістерді басқару субъектісі.

2. Мемлекеттік қоғамдық функциялары және мемлекеттік басқарудың түрлері.

Негізгі түсініктер:Мемлекеттік құқықтық нормалар, мемлекеттің өктемдік күші және т.б.

Тақырыптың мазмұны

1.Мемлекет – бұл адамдардың аймақтық ұйымы. Заң құқық жүзінде адамдарды біріктіреді, азаматтық институт оның формасы болып қатысады. Азаматтық институт заң жүзінде адамдарды теңестіреді. Азаматтық институт мемлекеттік басқарудағы кез келген маңызды сұрақтарды қарастырудың негізі болады.

Мемлекеттің тұрақты дамуы негізгі проблема болып есептеледі. Әрбір даму кезеңінде бір жағынан кісілердің еркіндігі мен құқығын қамтамасыз ететін, екіншіден, бастапқы ұйымдастыруда тұлғалардың қызметін реттейтін алтын ортаны табу керек. Мемлекет проблеманы шешпейді, тек қана жасайды және қолдайды, «жұмысқа қабілеттілік» проблемасын шешу үшін ұйымдастыру және құқықтық жағдай жасайды, ол орындаумен байланысты қоғамның барлық жағдайын соған бағыттайды. Егер жалпы айтатын болсақ, бірінші кезекте, мемлекетке қажетті мәселе: халқының ұлттық мүддесінің қандай болу керектігін білу, олардың байланысы және өзара дүниежүзі халықтарының қауымдастығымен байланыстылығы, оны іске асыру үшін барлық жағдай жасау керек.

Өзінің органдары арқылы заңдар мен нормативтік-құқықтық актілер (тәртіптік ереже) қабылдау және оларды өмірге енгізу, мемлекеттің бірден-бір маңызды қызметі болып есептеледі, ол әкімшілік және қылмыстық-құқықтық әдістер арқылы орындалады. Заңды дайындауда және күшпен орындауда мемлекетке заңды легитимдік монополия керек.

Мемлекет өзінің мақсатын және қызметін іске асыру кезінде өзінің аппаратын жинайды және оны қолдайды, белгілі көлемде кәсіби шұғылданатын – адамдар жиынтығы болады. Мемлекеттік құқықтық нормалар арқылы оны өмірге енгізеді. Қорыта келе айтарымыз, мемлекет бұқара және легитимдік (нормативтік мағынада) қоғамның өктемдік жүргізетін күші.

2.Мемлекеттің өктемдік күшін қолдану негізі төмендегіше бөлінеді:

а) монархия;

б) олигархия;

в) демократия және т.б.

Жоғарғы өктемдік жүргізетін ұстанымдағы мемлекетті басқару қызметі мен оны ұйымдастырудың өзіндік логикасы бар. Монархиялық мемлекетте жоғары өктемдік, шыққан тегіне байланысты болады. Мемлекетті басқарудағы жоғары өктемдікті монарх өзі атқарады, ол жергілікті жерде – аймақ бастықтары. Қазір монархия таза күйінде кездеспейді. Олар конституцияға айналды. Аристократиялау мемлекетте жоғары өктемдік жүргізетін қоғамдағы элитаның қолында, жақсы, тәжірибелі, ойшыл парасаттылардың қолында. Аристократиялық ұстанымды талап етеді. Элиталар жағынан ұжымдық басқару «сатылас» және «деңгейлес» өктемдік жүргізу арқылы іске асырылады. Көп зерттеушілердің ұйғарымы бойынша, олар өздерін ресми түрде монархиялыққа, не аристократияға жатқызады. Демократиялық мемлекетте жоғары өктемдік халықтың қолында – оған сол мемлекеттегі адамдар қатысады. Демократиялық ұстанымды мойындауға байланысты жоғары өктемдік мемлекеттік өктемдік пен мемлекеттік басқару төменнен жоғарыға қарай жүргізіледі. Халық арқылы, өкілдері арқылы мемлекеттік қызметтің ашықтығы жүзеге асады. Демократиялық мемлекет қана осы ұстанымға сәйкес еркін адамдардың пікірлестігін іске асырады. ХХ ғасырға тән қасиет: артықшылықты және демократиялық мемлекеттің келешегі зор екенін мойындау болып саналады. АҚШ-тың 1783 жылғы конституциясында «біз, халық орындаймыз және қабылдаймыз» деген сөз тіркестері жазылған.

Басқару формасы жоғары мемлекеттік өктемдікті ұйымдастыру, парламенттік және президенттік республика болып бөлінеді.

Республиканың белгілі басымдығы заң шығарушы органның сайлануы, өз ішінен үкіметті тағайындау, парламент алдында жауапты (Италия, ФРГ) осындай механизмді ұйымдастыру және заң шығарушы және өктемдікті орындаушы өзара қатынастағы парламенттік монархия мемлекеттерінде (Ұлыбритания, Дания, Италия, Жапония) Президенттік Республика Заң шығарушы органды (конгресс не парламент) халық бірдей сайлайды, өз қызметінде, өз бетінше бірақ өзара байланысты (АҚШ, Аргентина, Мексика және т.б.). Президенттің ерекше мәртебесі бар мемлекет басшысы – төреші және кепіл ретінде мемлекеттік өктемдікті жүргізу мен өзара қарым-қатынасты ұйымдастырады.

Бұл елдердегі үкімет Президентке жауапты. Мемлекеттік құрылымы, мемлекеттік басқару тәсілінің бөлінуіне және өктемдікті басқаруға қарай, мемлекет, негізінен – унитарлық және федеративтік болып бөлінеді.

Унитарлық мемлекет - әкімшілік-аймақтық бірлікке бөлінеді, мемлекеттік өктемдікті басқару сатыластық арқылы, біртұтас мемлекеттік жүйе арқылы іске асады. Құрылуы мүмкін автономдық құрылымдар арқылы жергілікті басқару органдары дамиды. Федерация тұтас үлкен автономдық мемлекет, ол оның бөліктерінен құралады.

Саяси құрылымы бойынша – мемлекеттік өктемдіктің әдіс, мазмұны және іске асыру жағдайына байланысты төмендегіше тарихи ерекшеленеді:

- деспотикалық (өктемшіл) саяси құрылым, оған жататындар тоталитарлық, автократиялық, авторитеттік құрылым, күштеу, бөлу, бетімен кету, еркіндікті шектеу т.с.с.

- либералдық, мемлекеттік өктемдік кісілердің құқықтары мен еркіндігінен шығады, өктемдік, еркіндіктер қызмет етеді, зерттеушілердің айтуынша, бұл нақтылықтан гөрі ұранға айналады

- демократиялық-құқықтық, оның мәні халықтың жалпы еркіндігі материалдық шеңберде және заңдық құрылымда демократияны өмірге енгізеді.

Бүгінгі күнде көп елдерде осындай саяси құрылымды іске асыру үшін жұмыстар жүргізілуде.

Мемлекет төмендегідей белгілі қызметтерді орындайды:

1. Саяси – қоғамның бірлігін және оның сақталуын, оның қандай фирмада болуын қамтамасыз етеді.

2. Әлеуметтік – барлық аймақта әрбір адам мен азаматтардың құқықтары мен еркіндігін сақтайды: әрбір адам мемлекеттік қорғауда болады, қамқорлықтан тыс қалмайды және жәрдем көрсетіледі

3. Экономикалық-ұйымдастыру – құқықтық алғы шарт жасайды, қоғамның экономикалық қызметін тәртіпке салады және оның тиімділігін арттырады.

4. Қоғамдық – еркіндікті қолдайды, өз халқының дүниежүзілік қоғам шеңберіндегі егемендігін және тарихи жағдайын сақтайды.

Мемлекеттің өктемдік күшін қолдану негізіне және егемендікке қарай: а) монархия зейінді таранға айналады, б) аристократия зейінді олигархияға айналады, в) демократия, зейінді олигархияға айналады.

ҚОРЫТЫНДЫ

1. Мемлекеттің тұрақты дамуы негізгі проблема болып есептеледі. Әрбір даму кезеңінде бір жағынан кісілердің еркіндігі мен құқығын қамтамасыз ететін, екіншіден, бастапқы ұйымдастыруда тұлғалардың қызметін реттейтін алтын ортаны табу керек. Мемлекет проблеманы шешпейді, жасайды және қолдайды, «жұмысқа қабілеттілік» проблемасын шешу үшін ұйымдастыру және құқықтық жағдай жасайды, ол орындаумен байланысты қоғамның барлық жағдайын соған бағыттайды.

2. Мемлекет төмендегідей белгілі қызметтерді орындайды:

- саяси – қоғамның бірлігін және оның сақталуын, оның қандай фирмада болуын қамтамасыз етеді.

- әлеуметтік – барлық аймақта әрбір адам мен азаматтардың құқықтары мен еркіндігін сақтайды: әрбір адам мемлекеттік қорғауда болады, қамқорлықтан тыс қалмайды және жәрдем көрсетіледі

- экономикалық-ұйымдастыру – құқықтық алғы шарт жасайды, қоғамның экономикалық қызметін тәртіпке салады және оның тиімділігін арттырады.

- қоғамдық – еркіндікті қолдайды, өз халқының дүниежүзілік қоғам шеңберіндегі егемендігін және тарихи жағдайын сақтайды.

3. Мемлекеттің өктемдік күшін қолдану негізіне және егемендікке қарай:

- монархия зейінді таранға айналады,

- аристократия зейінді олигархияға айналады,

- демократия, зейінді олигархияға айналады.

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі

Міндетті әдебиеттер:

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. –Алматы: Қазақстан, 2000, 96-б.

2. «Қазақстан-2030» Даму стратегиясы

3. Қазақстан Республикасының Заңы: Мемлекеттік қызмет туралы. –Алматы: Жеті жарғы, 1999, 44-б.