Лттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің негізгі мәні және мазмұны

1. Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің модельдері және даму теориялары

2. Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін бағалау көрсеткіштері

конкурентоспособность – это способность компаний, отраслей, регионов и наций создавать сравнительно высокий

уровень доходов и заработной платы, оставаясь открытыми для между-

народной конкуренции. Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін дамун әр елдің экономистері әртүрлі қарады. Бірақ олардың ойларынша басты көрсеткіш салыстырмалы артықшылық ретінде қарастырды. Салыстырмалы артықшылық – басқа елдерге қарағанда басқа тауарларға қатысты тауарларды барынша өзіндік құны төмен бағамен өндіру. Салыстырмалы артықшылықты есептеудің негізгі екі жолы болды.

Сурет 1 – Салыстырмалы тиімділік теориясының өлшеу әдістері

Бірақ осы уақытқа дейін қолданылып келген салыстырмалы артықшылықтар теориясын Портер жоққа шығарды. Оның ойынша, бәсекеге қабілетті болу бөлек және бәсекеге қабілеттілікті жетілдіру бөлек деп қарастырды.

Ол кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін «ромб» моделіне салды.

Осы төрт факторды дұрыс басқара отырып, фирма өзінің бәсекеге қабілеттідігін жетілдіреді деп есептеді.

Ұлттық экономика дәрежесінде қарағанда ол кластерлерді жоғарғы сатыға қойды:

Кластерлердің бәсекеге қабілеттілікке әсері:

• Мамандандырылған қызметкерлер

• Технологиялық білім мен инновацияны жылдам дамыту

• Кәсіпорындарды бөлу арқылы қызметкерлердің жеке жаңа кәсіпорындар ашуы

Сурет 2 – Портердің Ұлттық «ромб» моделі [Швандар К.В. Современные тенденции формирования международной конкурентоспособности национальной экономики // Автореферат. Режим доступа: http://www.econ.msu.ru/cmt2/lib/a/1799/file/shvandar.pdf] – негізінде автормен құрастырылған.

Осы төрт факторды дұрыс басқара отырып, фирма өзінің бәсекеге қабілеттідігін жетілдіреді деп есептеді. Ұлттық экономика дәрежесінде қарағанда ол кластерлерді жоғарғы сатыға қойды. Кластерлердің бәсекеге қабілеттілікке әсері:

• Мамандандырылған қызметкерлер

• Технологиялық білім мен инновацияны жылдам дамыту

• Кәсіпорындарды бөлу арқылы қызметкерлердің жеке жаңа кәсіпорындар ашу.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, соңғы екі онжылдықта кластерлерді құру үрдісі белсенді жүрді. Сарапшылардың бағалауы бойынша, қазіргі уақытта алдыңғы қатарлы мемлекеттердің экономикасының 50%-ы кластерлендірілген:

Кесте 1 – Дамыған мемлекеттердегі кластер көлемі [http://institutiones.com/strategies/1928-klasternyj-podxod-v-strategii-innovacionnogo-razvitiya-zarubezhnyx-stran.html]

	Кластерлер көлемі		Кластерлер көлемі
Ұлыбритания		Нидерланды
Германия		АҚШ
Дания		Франция
Италия		Финляндия
Үндістан

АҚШ-та кәсіпорындардың жартысы кластерлер шеңберіндежұмыс істейді, ал оларда шағарылатын ЖІӨ көлемі 60%-дан асты. ЕО-та 38% -дан астам жұмыс күші жұмылдырылған 2 мыңнан астам кластерлер есептелуде. Бұл жоғарыда аталған мемлекеттер Дүниежүзілік экономикалық форумның көрсеткіштері бойынша алда тұрған мемлекеттер.

Әлемде мемлекеттерді әртүрлі көрсеткіштері бойынша жіктейді. Мемлекеттердің бәсекеге қабілеттілігінің дүниежүзілік кезеңдері:

Сурет 3 – Мемлекеттердің даму сатысы [Стадии конкурентного развития стран / Стратегия и Управление.ru // Режим доступа: http://www.strategplann.ru/konkurentosposobnost/stadii-konkurentnogo-razvitija-stran.html] - негізінде автормен құрастырылған

Қазіргі уақытта қолданылып жүрген ең үлкен көрсеткіш Дүниежүзілік экономикалық форумның көрсеткіштері. Дүниежүзілік бәсекеге қабілеттілік рейтингі Колумбиялық университет профессоры Ксавье Сала-и-Мартин 2004 жылы Дүниежүзілік экономикалық форумда алғаш жарияланды.

Сурет 4 – Дүниежүзілік экономикалық форумның екі бағалау жүйесі [thenews.kz Казахстанский агрегатор новостей Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексі Ол қалай анықталады? / Сәрсенбі, 12 қыркүйек, 2012 // Режим доступа: http://thenews.kz/2012/09/12/1206016.html] – негізінде автормен құрастырылған

Осы үлкен екі индекс мынадай көрсеткіштер арқылы бағаланады:

• Институттар сапасы

• Инфрақұрылым

• Макроэкономикалық тұрақтылық

• денсаулық жәнебастапқы білім

• Жоғарғы білім және мамандандырылу

• Тауарлар мен қызметтер нарығының тиімділгі

• Еңбек нарығының тиімділігі

• Қаржы нарғының дамуы

• Технологиялық дәреже

• Ішкі нарықтың көлемі

• Компаниялардың бәсекеге қабілеттілігі

• Инновациялық басымдықтары [thenews.kz Казахстанский агрегатор новостей Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексі Ол қалай анықталады? / Сәрсенбі, 12 қыркүйек, 2012 // Режим доступа: http://thenews.kz/2012/09/12/1206016.html].

Кесте 2 – [Иманбердиев Б.Д., Касымов С.М., Турабаев Г.К. Измерение национального развития в системе глобальных трендов / Фундаментальные исследования // Режим доступа: http://www.rae.ru/fs/?section=content&op=show_article&article_id=10001670]

Дүниежүзілік бәсекеге қабілеттіліктің субиндекстері мен факторлары	Экономиканың даму деңгейі
І. Дамудың базалық шарттары 1. Институттар 2. Инфрақұрылымдар 3. Макроэкономикалық орта 4. Денсаулық сақтау және бастапқы білім беру	Факторлық бағдарланған
ІІ. Дамудың тиімділігін күшейткіштер 5. Жоғарғы білім және мамандар дайындау 6. Тауарлар нарығының тиімділігі 7. Еңбек нарығының тиімділігі 8.Қаржы нарығының даму дәрежесі 9. Технологиялық дайындық 10. Нарық көлемі	Тиімділікке бағдарланған
ІІІ. Инновациялық даму 11. Компаниялардың бәсекеге қабілеттілігі 12. Инновациялар	Инновациялық бағдарланған

Бүгінде Әлемдік экономикалық форум 2014-2015 жылдарға арналған жаһандық бәсекеге қабілеттілік жөніндегі есепті жариялады.

2014 жылдың қорытындылары бойынша бәсекеге қабілеттілік рейтингінде Қазақстан 2013 жылғы орнын сақтап, әлемнің 144 елінің арасында 50-ші орынды иеленді. ТМД мемлекеттер арасында Қазақстан Әзірбайжаннан (38-ші орын) кейін екінші орында. Ресей 53-ші орында, Грузия – 69, Украина – 76, Молдова – 82, Армения – 85, Тәжікстан – 91, Қырғыз Республикасы – 108 орында.

Сурет 5 – Қазақстанның ДЭФ бойынша негізгі көрсеткіштері [Қазақстан 2014-2015 жылдарға арналған жаһандық бәсекеге қабілеттілік туралы Әлемдік экономикалық форумның Есебінде Ұлттық талдамалық жүйе NAC // Режим доступа: http://www.nac.gov.kz/kz/news/816/] – негізінде автормен құрастырылған

Қазақстан позициясының жақсарғаны негізінен тиімділік факторлары(48; +5) бойынша байқалды. Атап айтсақ, Қаржы нарығының дамуы (98; +5), Тауар және қызмет көрсету нарығының тиімділігі (54; +2)және Нарық көлемі (52; +2) факторлары бойынша Қазақстан шамалы прогресске жетті. Сонымен қатар, Қазақстан Компаниялардың бәсекеге қабілеттілігі (91; +3) факторы бойынша өз рейтингин жақсартты. Алайда, мемлекет Жоғарғы білім мен мамандыққа даярлау (62; -8)факторы бойынша былтырғы нәтижемен салыстығанда 8 орынға төмен түсті. Одан басқа, Қазақстан Макроэкономикалық орта (27; -4) жәнеТехнологиялық даярлық (61; -4) факторлары бойынша позициясын әлсіретті.

114 индикатордың ішінен 62 индикатор бойынша Қазақстан орнын жақсартты, ал 43 индикатор бойынша өз позициясын жоғалтты, 7 индикатор бойынша мемлекет рейтингі өзгеріссіз қалды (Малярияның таралуы және орта мерзімде бизнеске малярияның әсер етуі көрсеткіштері бойынша Қазақстан малярия жоқ мемлекеттер қатарына қосылды).

Қазақстан үшін рейтингтегі ең үлкен прогресс АИВ жұқпасының таралуы (1; +44) бойынша байқалды. Сонымен қатар, мемлекет бәсекелестік артықшылық негіздері (84; +34), венчур капиталға қол жетімділік (47; +25),мемлекет шенеуліктермен шешім қабылдаудағы фаворитизмі (53; +24) және бизнес ашұға қажет уақыт (62; +20)көрсеткіштері бойынша мағыналы түрде рейтингін жақсартты.

Ең елеулі рейтингтің төмендеуі ауылшаруашылық саясатынының шығындары (57; -17) бойынша байқалды. Сонымен қатар, Қазақстан ЖІӨ-дегі экспорттың проценті (68; -16), саудаға кедергінің таралуы (63; -15), тұрақсыз төлем мен пара беру (80; -15) және инвесторлады қорғау (22; -12) индикаторлары бойынша өз орнын айтарлықтай жоғалтты [Қазақстан 2014-2015 жылдарға арналған жаһандық бәсекеге қабілеттілік туралы Әлемдік экономикалық форумның Есебінде Ұлттық талдамалық жүйе NAC // Режим доступа: http://www.nac.gov.kz/kz/news/816/]