Аржылық бақылаудың мәні, мазмұны және жіктелуі
Қаржылық бақылау - жалпы қоғамдық өнімнің ақшалай қорлар бойынша және оның белгілі бір мақсаттарға сәйкес пайдаланылуын бақылауды айтамыз. Қаржылық бақылау - бұл заңдылықты және атқарушы билік органдарының барлық деңгейінің және арнайы құрылған мекемелердің экономикалық субъектлердің қаржылық қызметіне бақылау жүргізуі. Бақылаушылық функцияның нәтижесінде қаржылық ресурстарды қалыптастыру, бөлістіру және пайдалану бойынша кемшіліктер анықталады. Осыған сәйкес қаржылық бақылаудың ерекшелігіне – оның ақша нысанында жүзеге асырылуы жатады. Осыған сәйкес тексеру нысанына - кәсіпорындағы пайда, кірістер, рентабельділік, өзіндік құн, айналыс шығындары жатады.. Бақылаушылық функцияның міндеттеріне келесілер жатады: - ақшалай қорлардың қалыптасуы, бөлістірілуі мен пайдаланылуына негізделген арақатынастың сақталуы; - мемлекет тарапынан өндіріс, айналыс және материалдық игіліктерді тұтыну үрдістеріне әсер ету мүмкіндіктерін қалыптастыру. Қаржылық бақылау келесі міндеттерді атқарады: 1. Қаржылық міндеттемелердің орындалуын тексеру 2. Ақшалай қаржаттардың дұрыс пайдаланылуын тексеру 3. Қаржылық операциялардың және ақшалай қаражаттарды сақтаудың дұрыс жүзеге асырылуын тексеру 4. Өндірістің ішкі резервтерінің – еңбек өнімділігін, айналым қаржаттарының айналымдылығының жеделдігін, ақшалай және материалдық қаражаттарды тиімді пайдлану жолдарын анықтау. 5. Қаржылық тәртіптің бұзылуын ескерту мен жою. Қаржылық бақылаудың негізгі қағидаларына келесілер жатады: - реттілік, жаппай қамтушылық, әмбебаптығы; - алдын ала ескертушілік сипаты; - әрекеттілік, нақтылық, жариялылық; - бақылауда алаламаушылық (бөлмеушілік) сипаты; - бақылау органдары қызметкерлерінің тәуелсіздігі.
Бақылауды жүзеге асыратын субъектілерге қарай бақылаулар келесі түрлерге бөлінеді: - жалпы мемлекеттік (мемлекеттік, ведомствалық, ішкі шаруашылықтық, парламенттік); - қоғамдық (профсоюздік, партиялық және массалық қозғалыстар және т.б. Жалпы мемлекеттік бақылау кез-келген объектіге қатысты оның ведомстволық және меншіктік нысанына байланыссыз жүргізілетін бақылау. Оны мемлекеттік билік пен басқару органдары жүзеге асырады. Жалпы мемлекеттік бақылаудың келесідей түрлерін атап көрсетуге болады: салықтық, бюджеттік, валюталық және кедендік бақылау. Ведомстволық қаржылық бақылау жеке министрліктің, ведоствоның өкілдіктері шегінде олардың жүйесіне кіретін шаруашылық жүргізуші субъектлердің қаржы-шаруашылық қызметіне жүргізіледі. Оның негізгі міндетіне мыналар жатады: жоспарлы тапсырмалардың орындалуын, материалдық және қаржы ресурстарын тиімді, үнемді пайдаланылуын, меншіктің сақталымдығын, бухгалтерлік есептің дұрыс жүргізілуін, бақылау –тексеріс жұмысының мән-жайын бақылау, заң бұзушылықтарды айқындау. Ішкі шаруашылық бақылау кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметтеріне экономикалық және қаржылық ұйымдарға жүргізіледі. Мұндай бақылаудың объектісіне шаруашылық және қаржылық қызмет жатады. Қоғамдық бақылау түрлі қоғамдық ұйымдар жүзеге асыратын бақылау түрі. Бұл бақылаудың объектісі олардың алдында тұрған міндеттерге байланысты. Тәуелсіз бақылау арнайы мамандандырылған органдар арқылы – аудиторлық ұйымдар мен фирмалар арқылы жүргізіледі. Қаржылық бақылау жүргізілу уақытына сәйкес келесі түрлерге бөлінеді: Алдын –ала бақылау; Кейінгі бақылау. Қаржылық бақылау жүргізілу әдістері бойынша келесілерге бөлінеді: - Тексеру; - Зерттеу; - Экономикалық талдау; Тексеріс; қадағалау;
Аудиторлық бақылау – тәуелсіз аудиторлық фирма мен шаруашылық жүргізуші субъектілер иелерінің жасаған келісім–шарты негізінде қаржы-шаруашылық қызметінің жай–күйін тексеру. Аудиттік тексеріс келесідей кезеңмен жүзеге асырылады: 1) жоспарлау (екі тараптың іс-қимылын ішкі жүйеге келтірумен); 2) аудитор объектісі туралы ақпарат алу және оны бағалау; 3) аудитор рәсімін жасау және бағдарламаны дайындау; 4) бақылау жүйелерін тексеру және оның тесттері; 5) аудит рәсімін жүргізу; 6) аудиторлық қорытындыны ұйымдастыру. Аудиторлық қызметтің нәтижелері – аудитормен куәландырылған, құқықтық маңызы бар арнайы құжатттың сапасына байланысты болады. Бұл құжат –тексеріс актісі, анықтамасы деп аталып, шаруашылық субъектінің құжаттарының, бухгалтерлік есебінің заң мен талапқа сәйкестігі туралы тұжырымдар жинағы бейнеленеді. Аудиторларға тексеруге берілетін құжаттар мен мәліметтердің нақтылығына шаруашылық субъектісі жауап береді.