Ілдің анықтамасы және қызметі.

аз.

Я 72

И 84 «Қазақ тілі» Оқу құралы – Қарағанды: ҚҚЭУ, 2006 – 120 бет.

ISBN 9965–794–05-7

Қазтұтынуодағы Қарағанды экономикалық университетінің Кеңесі мен ғылыми-әдістемелік бірлестігі ұсынған.

Ұсынылып отырған оқу-әдістемелік құрал Қазақстан Республикасының «Тіл туралы» Заңына сәйкес мемлекеттік тілді дамыту мақсатында құрастырылған.

Әдістемелік құрал Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі бекіткен «Қазақ тілі» - типтік бағдарламасы (Астана 2002ж) негізінде жасалған.

аз.яз -72

Пікір жазғандар :

Филология ғылымының кандидаты, доцент Ж.Қ.Смағұлов

Филология ғылымының кандидаты, доцент Г.Т.Әубәкірова

И	4306020200
00(05)-06

Ó	Исабекова К.Ж., 2006ж.
Ó	Қарағанды экономикалық университеті, 2006

ISBN 9965–794–05-7

КІРІСПЕ

Қазақ тілі - Қазақстан Республикасының тұрғылықты халқы-қазақ халқының және оның шекарасынан тыс өмір сүріп жатқан қазақтардың (Ресей, Өзбекстан, Қытай, Моңголия т.б.) ұлттық тілі.

Қазақ тілі Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі болып есептеледі.

Қазақ тілі түркі тілдерінің (солтүстік-шығыс арал) қыпшақ тобына кіреді (татар, башқұрт, қарашай-балқар, құмық, қарайым, Қырым татарлары, қарақалпақ, ноғай) де, әсіресе ноғай, қарақалпақ тілдеріне жақын болып табылады.

Қыпшақ аралы Шығыс Еуропаның Солтүстік Қырымын, Волганың төменгі жағалауы мен Солтүстік Кавказды және Қазақстанды, Хорезмнің бір бөлігін, Қарақалпақстанды, Өзбекстанның бір бөлігін қамтиды.

Қазақ жазуы бірнеше рет өзгеріске ұшырады. 1929 жылға дейін араб графикасы, ал 1929 жылдан 1940 жылға дейін латын графикасы қолданылды. 1940 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін орыс графикасы қолданылуда.

Қазіргі қазақ әліпбиі 42 әріптен тұрады: 15 әріп дауыстыларды таңбалайды (а, ә, о, ө, ы, і, у, ұ, ү, э, и, ю, я, е, ё); 25 әріп дауыссыздарды таңбалайды (б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ, һ); 2 әріп жуандық (ъ) және жіңішкелік (ь) белгілерін береді.

Қазақ тіліне ғана тән дыбыстар: ә, ө, ү, ұ, і, қ, ғ, ң, һ.

Қазақ тілінде екпін көбіне сөздің соңғы буынына түседі.

Қазақ тілінде дауыссыз дыбыстар жуан дауысты бар буында жуан (қал/ъ); жіңішке дауысты бар буында жіңішке айтылады (кел/ь).

Қазақ тілінде заттың меншіктілігін білдіргенде тек есімдіктер ғана емес, сонымен бірге арнайы тәуелдік жалғаулары да қолданылады.

Менің бала-м

Сенің дәптер-ің

Оның дәптер-і

Қазақ тілінде предлогтар жоқ. Орыс тіліндегі предлогтардың мағынасы қазақ тілінде көбінесе септеулік шылаулар арқылы, сонымен бірге септік жалғаулар арқылы да беріледі.

Балалар үшін

Мұратқа алдым

Қазақ тілінде егер зат есімнің алдында сан есім тұрса, зат есім көптік жалғауын қабылдамайды.

Бес студент

(бес студенттер емес)

Он оқушы

(он оқушылар емес)

Қазақ тілінде сан есімдер мен сын есімдер зат есімнің алдында анықтауыш қызметінде келгенде сан жағынан өзгермейді және септелмейді.

Жақсы кітап

Жақсы кітаптар

Жақсы кітапты

Үш оқушы

Үш оқушыға

Екінші бөлме

Екінші бөлмені

Қазақ тілінде орыс тіліндегідей род категориясы жоқ. Сондықтан сын есім, реттік сан есім, есімдіктер сөйлем мағынасына қарай орыс тіліне мужской, женский, средний род бойынша аударыла береді.

үлкен үй

үлкен бөлме

үлкен терезе

біздің үй екінші көше

біздің мектеп екінші орын

біздің көл екінші сынып

Қазақ тілінде есім сөз таптары орыс тіліне қарағанда жақ бойынша түрленеді. Есім сөз таптарының жекеше және көпше түрде жіктелуі:

Жекеше

1. Мен оқушымын

2. Сен оқушысың

Сіз оқушысыз

3. Ол оқушы

Көпше

1. Біз оқушымыз

2. Сендер оқушысыңдар

Сіздер оқушысыздар

3. Олар оқушы (лар)

Жіктеу есімдіктерінің жіктеліп тұрған сөз таптарының алдында тұруы міндетті емес, өйткені жіктік жалғаулары олардың қай жақта тұрғандығын көрсетіп тұрады.

Қазақ тілінде кім?сұрағы орыс тіліне қарағанда тек адамзатқа қойылады, қалған зат есімдерге, оның ішінде жандыларына да текне?деген сұрақ қойылады.

Кім ? - Әке

Не ? – Ат

Сын есім заттанған жағдайда жақ бойынша түрленеді, тәуелдік жалғауын қабылдайды және септеледі.

1. жақсы 1. Мен жақсымын

2. жақсының2. Сен жақсысың

3. жақсыға 3. Ол жақсы

4. жақсыны

5. жақсыда 1. Менің көріктім

6. жақсыдан 2. Сенің көріктің

7. жақсымен 3. Оның көріктісі

Қазақ тілінде есімше зат есімнің алдында анықтауыш қызметінде келгенде орыс тіліндегідей септік бойынша, сандық жағынан түрленбейді.

Келген кісі

Келгенкісілер

Келген кісіні

Қазақ тілінде сан есімдер (есептік, реттік) зат есімнің алдында анықтауыш қызметінде қолданылғанда сан жағынан түрленбейді және септелмейді.

Бір үй

Бірінші үй

Бір үйде

Бірінші балаға

ілдің анықтамасы және қызметі.

Тіл адамзаттың қоғамдық өмірінің барлық саласын, демек әлеуметтік – экономикалық, саяси-мәдени өмірін қамтиды. Тілдің ең негізгі 3 қызметі (функциясы) бар.

1. Қарым-қатынас жасау – коммуникативтік функциясы.

2. Ойды жарыққа шығару – экспрессивті функциясы.

3. Мұра ретінде ұрпақтан – ұрпаққа берілуі – аккумулятивтік функциясы.

Тілдің адам, қоғам өмірінде сан салалы қызметі елуге тарта. Олар сәбидің тілі шығып, тіл үйренуінен басталып, бала бақша, мектеп, оқу орындары т.б. жалғасып, адамдардың күнделікті өмірде ауызекі сөйлеуі, көпшілік ақпарат жүйесінде қызмет етуі.

Тілдің дыбыстық жүйесін, сөздік құрамын, сөйлемдік құрылысын түсіну, айқындау, жүйелеу үшін практикалық пайымдаулар мен теориялық тұжырымдар қажет. Тілдік құбылыстар негізінде жасалған пайымдаулар мен тұжырымдар – тіл туралы ғылымның, тіл білімінің, яғни лингвистика ғылымының негізі.

Тіл білімі, лингвистика, тілдің 4 бөлшегіне сәйкес 4 саладан тұрады. Олар: фонетика (дыбыстар жүйесі), лексикология (сөз байлығы жүйесі), морфология (сөздердің байланысу жүйесі), синтаксис (сөз тіркесі, сөйлем жүйесі).

Фонетика

Фонетика туралы жалпы түсінік.

Фонетика (гректің фоне – дыбыс деген мағынаны білдіретін сөзінен алынған) – тіл дыбыстарының жүйесін, жасалуы мен ерекшеліктерін, әр түрлі сипаты мен бір-бірімен тіркесу заңдылықтарын зерттейтін тіл білімінің бір саласы.

Әр түрлі тілдердің дыбыстық жүйесі, дыбыстардың сипаты мен саны бірдей, біркелкі емес. Тіл дыбыстарын жасауда (шығаруда) дыбыстау (сөйлеу) мүшелерінің қызметін артикуляция деп атайды.

Ал белгілі халықтың дыбыстау мүшелерінің қызметі арқылы қалыптасқан дыбыс шығару дағдысын сол тілдің артикуляциялық базасы дейді.

Дыбыс пен әріп

Тілдің дыбыстау мүшелері арқылы айтылып, құлақпен естілетін үн дыбыс деп аталады да, оны жазу тілінде белгілейтін шартты белгі әріп деп аталады. Демек, дыбысты айтамыз және естиміз, ал әріпті жазамыз және көреміз.

Әріп-жазуда дыбысты белгілейтін шартты таңба.

Тілде әріптің саны дыбыстан көбірек, өйткені жеке дыбыс емес, қосар дыбыстан құралған немесе басқа да шартты белгілердің жазудағы таңбасы да әріпке жатады.

Әріптердің белгілі бір ретпен тізілген жинағын алфавит дейді.

Қазақ тіліндегі алфавит тәртіппен тізілген әріптер.

Қазақ тілінде дыбыстар дауыс қатысына қарай үлкен екі топқа бөлінеді: дауысты дыбыстар және дауыссыз дыбыстар.

Дауысты дыбыстар: ә, ө, ұ, ү, і

Сөйлегенде ауаның дауыс шымылдығынан кедергісіз, еркін шығуынан пайда болған дыбыстарды дауысты дыбыстар дейміз.