ТОЛЬ БИЧГ — КЕЛ ҖУРМШУЛХ ЗЕВСГ
О РШЛ
Зокъялын келнд кев-җурм тогталһн
Хальмг кел делгрүллһни ул-сүүр мөн
ЦАГИН СЕЛГӘН
"Орчлң селгәтә, орн ясата", "цагнь болхла цасн деер түүмр шатдг", "цаг негәрн бәәдг уга, цаклдг көкәрн бәәдг уга" гиҗ мана мергн өвкнр цагин селгәни тускар цецн ашлвр кесн болдг. Тер мет нег үй һәәлгдҗ мартгдҗ йовсн хальмг келн цагин селгәһәр сергәгдҗ, хәрү делгрҗ йовна. Цагин эркәс давдг арһ уга. Тер төләд, сергегдәд делгрҗәх хальмг келни өргн урсхлыг кен чигн бооһад зогсаҗ чадшго. Хәрнь, кен ухата, седвәртә күн "далад дусал немрлҗ", төрскн келни төлҗлтин үүлст арһ чидләрн тусан күргх йоста. Эн өргн утхта үг: төрскн келәрн келх, бичх, зааҗ сурһх болн төрскн келән шинҗлҗ ном-дегтр түүрвх, зокъялын келнд кев-җурм тогтах, төр-таңһчин халхас чик бодлһ йовулх, эд-мөңгәр туслх тергүтн олн зүүл энүнд багтхмн. Ямаран чигн келиг сергәҗ делгрүллһни эклц бую (бую — эс гиҗ) негдгч шат-девсңнь зокъялын келнд диг-кемҗә тогтах йовдл болна. Эн кергиг чикәр эс шиидхлә, кел делгрүллһни көдлмшин йовудт уршг-яршгта учр олн учрх болчкад, ашнь чигн сән болшго. Тер учрас, хальмг зокъялын келнд диг-кемҗә тогтах йовдлыг одагин һоллгч эркн үүрг-даалһвр болһҗ үүлдх кергтә.
ЗОКЪЯЛЫН КЕЛН ГИДГ ЮМБ?
Бичгин келнд сүүрлсн болвсрңһу бәрмҗә келиг (стандартный язык/ нормативный язык) йирдән зокъялын келн гинө. Орсар "литературный язык" гисн үг. Зокъялын келн нурһлҗ бичгин келн (книжный язык) болн бичмр зокъял-бүтәлд керглгднә. Тегәд чигн амн келн бую эгл хар күүндәни келнәс деегүр бәәдг өвәрц шинҗтә. Зокъялын келн бую бәрмҗә келиг сурһульд сурч, төршл (политика), ном-сойл болн бар-зәңгллһни халхар эдлдг. Тер учрас, энүг сурһульта улсин келн гидг. Цевр хальмг зокъялын келәр бичсн тоотыг өдгә цагт тер болһн күн ухҗ, меддг уга. Яһад гихлә, эврә зокъялын келән сурсн уга болн эн туск сурһуль тату болҗахнь тер. Эгл хар күүндәни келиг келән меддг кен болвчн меднә. Тегәд, хәр келни оруд үг орлцулҗ, күүндәни келәр "балдрлулҗ" бичсн тоот цугтаднь амр болҗ медгднө. Хәрнь зокъялын келәр бичгдсн зокъял эгл улс умшҗ уххд күнд болад, "хальмгшрулсн биш" болҗ сангддг мөн. Болв, улан залатнр ик эртнәс болсрңһу бичг-зокъялын келтә бәәсиг медх кергтә.
Оларн медҗәх "моңһлын нууц товчан" гидг алдрт зокъял 1240-ч җил бичгдҗ дууссмн. Энүни таңсг келн моңһл келтнрин олн айлһу дотрас өөрдин келнд йир өөр дөт мөн. 1257-ч җил өөрд нойн Барс-төө моңһлын Мөңке хаанд нерәдҗ босхсн көшәд бас худм бичгәр бичсн үгмүд бәәнә. Эн тоот Дөрвн өөрд XIII зууни үйд зокъялын келтә бәәсиг герчлх бәрмт мөн. Зуг тер цагт моңһл келтнр дундан нег бичг-зокъялын келтә бәәсн билә. Йосн өөрд-хальмгин өвәрц бичг-зокъялын тууҗ богд багш Зая-Пандит 1648-ч җил тод бичг үүдәснәс эклсмн. Тод бичгт сүүрлсн өөрд зокъялын келн эклцәсн авн эгл күүндәни келнәс йилһәтә, терүнәс деегүр бәәсн болдг. Тер яһад гихлә, төр шаҗни нәрн учр-утх, онлһ-медәг эгл күүндәни келәр чик-онвчта илдкҗ чаддг уга юмн, үлгүрхлә, "онл (теория) онлһ (понятие), зарчм (принцип), көтлвр (программа), үнмлхү (абсолютный), улмҗлл (традиция) "тергүтн онлһиг темдглсн нершл эгл хар келнд (в просторечии) кезә чигн бәәҗәсн уга. Иим үгмүдиг зуг сурһульта улс ном-судрт бичҗ, умшлһ-әәлдхлд келдг бәәсмн. Эн бәәдл XX зууни эклцәр Лхармба Боован Бадм, Очра Номт тергүтн хальмг сегәтнрин бичсн үүдәврмүдт, тусхгдҗ, уул улмҗллан алдад уга бәәсиг үзүлҗәнә. Зуг хүүвин йосни цагт тод бичгән болн келн, сойлын байн өв-зөөрән һәәлҗ хаяд, эгл хар күүндәни келнд орс-европин оруд үгмүд орлцулҗ балдрлулсн түүкә зокъялын келнд орснас көлтә, өөрд-хальмг уул зокъялын келни улмҗлл мартгдсн болдг. Энүни ашт тату-тартг, балдр-булдр "шин хальмг зокъялын келн" эркҗән уга ниигмин әмдрләс һолгдҗ, мартгдх хаалһд орсн мөн. Иим келиг тиим кевәрнь делгрүлхәр седвчн, ашнь кезәд му болдг. "Буру хаалһар буудя зөөхлә, буцхдан шора зөөнә" гидг тер бую
Ода, хальмг келән йосарнь сергәҗ делгрүлхәр бәәхлә, зокъялын келни уул улмҗллыг эрк биш сергәх кергтә. Мартгдсн улмҗлл болн үгмү-
диг сергәҗ делгрүлх йовдл хальмг келән сергәҗ делгрүллһни нег һоллгч халх болхмн. Сурһуль-сойл түгәмл делгрсн өдгә цагт уул зокъялын келән сергәҗ делгрүлх йовдл тиим чигн кецү биш биз. Өөрд-хальмг зокъялын келн мана тууҗлгч болвсн сойлын белг-темдг, үндсни үнтә зөөр, та бидни цаглшго байр-бахмҗ мөн.
Зокъялын келни улмҗллан сергәхин зергцәһәр, терүнд өдгә цагин некврлә ирлцүлҗ, диг-кемҗә тогталһиг мартхмн биш. Энүнд чик келлһни, чик бичлһни, келн-зү (грамматика) болн үгин саңгин халхар нерн дүрм (диг-кемҗө) тогтаҗ, терүг делгрүлх йовдл багтна. Нершл — тедн дунд һоллгч асудл (проблема) мөн. Эрдм-шинҗлгән, сурһуль-сойлын тускар нершл угаһар ухалхмн биш. Келлгән уга, амн зокъял, урн зокъял (художественная литература) мет урлгин зүүлд нершл дала кергтә биш, урн дүрслг үгмүд бәәҗәхлә болад бәәнә. Болв зокъялын келн гидг зуг урн зокъялын келн биш, төршл, хууль-цааҗ, эдшл (экономика), эрдм шинҗлгән, бар-зәңглл тергүтн олн халхар керглгддг өргн-делгр күрә-кемҗәтә, нәрн нигт кев-җурмта бәрмҗә келн мөн.
ТОЛЬ БИЧГ — КЕЛ ҖУРМШУЛХ ЗЕВСГ
Зокъялын келнд бәрмҗә бую диг-кемҗә тогтасни ул деер, терүг батраҗ җурмшулх йовддыг толь бичгәр дамҗҗ күцәнә. Яһад гихлө, толь бичг — бичх, сурх үүлдврин йовцд тодрхаһар меддг уга (эс гиҗ төрүц меддг уга) мадгта тоотан лавлҗ хәләх дөңцл керглгдхүн мөн. Тер төләд, нег зокъялын келиг күцц кевәр җурмшулҗ делгрүлий гихлө, чик бичлһни, чик келлһни болн үгин утхиг зөв тәәлврлҗ, керглгдх һазринь йилһҗ заасн тогтлцата (систематический) нәрн сән толь бичгүдтә бәәх кергтә. Зуг эн халхар өдгә цагин некврлә ирлцсн толь бичгүд биднд йир дуту гихлә, әрә худл болшго. Ода бидн эн асудлыг зөв шиидий гихлә, өөрд-хальмг зокъялын келни тууҗиг болн үй үйин номтнр нәәрүлн түүрвҗ ирсн толь бичгүдиг кинәнәр шинҗлн хәләҗ, үнн-чик ашлвр кесн бәәх зөвтәвидн. Иигхлә, биднд юн бәәсн, юн дутҗах болн ода юуг яһҗ күцәхән тодрулҗ авхвидн.
Моңһл келтнр, тер дунд өөрд-хальмг улс эрт цагас олн зүсн толь бичг түүрвҗ, терүг эддҗ йовсн тууҗта. Аль эрт XIII—XIV зууни үйәр моңһл-китд, моңһл-араб толь бичгүд һарч бәәлә. Моңһл келтнрин аңхни тәәлвр толь 1708 — 1717-ч җилмүдт түүрвгдҗ барлгдсмн. Энүг "хөрн негт тәәлвр толь" гидг. 1741-ч җил "мергд һархин орн" гидг нершлин толь чигн барлгдсн болдг. "Докъяни бичг" нертәһәр төвд-моңһл толь бичг олн һарсн мөн. Тер дунд Алгша һазрин өөрд номтн Агваңдандр түүрвҗ, 1838-ч җил барлулсн "Сарни гегән герл" гидг докъяни бичг онц орм эзлнә. Энүни тускар: "сәәтүр зокъясн толь бичг учрас он-җил олн өңгрч бәәвчн цагин айсиг дааҗана" гиҗ моңһлын номтн Ц. Шүгэр
моңһл "Модн барин ном" (У-Б, 1991, 154-ч халх) гидг номдан темдглсмн. Төвд-тод бичгин орчулһин толь чигн эрт цагт түүрвгдҗ бәәҗ. Үлгүрлхлә, "Төвд-моңһлын докъяни бичг — нерн, үг, утх һурвниг тодрхалгч оршв" болн төгс Номин нүдт гигч түүрвәчин "Докъяни бичг тодрха зул" тергүтн тольмуд шинҗяңгас олдсмн. "Моңһл-тод-манҗу толь" чигн түүрвгдҗ, 1797-4 җил Бееҗнд барлгдла.
Орс-хальмг, хальмг-орс тольмуд XIX зуунас һарч бәәлә. Эдн дунд А. М. Позднеевин "Хальмг-орс толь" онцрна. Энүнд хальмг зокъялын келни болн күүндәни келни үгмүдиг керглгдх җишәтәгнь орулсн бәәнә. Хүүвин йосни цагт һарсн тольмуд нурһлҗ хальмгуд орс кел сурхд болн хальмг келиг орс келнд өөрдүлхд зөрүлгдснь тодрха. Хуучн цагин тольмудт ямаран орс үгмүд хальмг келнд яһҗ келгддг болн ямаран хальмг үгмүд орс келнд яһҗ орчулгдг тускар ик оньг тусхагдҗ бәәсн болхла, хүүвин йосни цагт барлгдсн орс-хальмг тольмудт хәрнь хуучни эврәһәрн нерлдг, орчулдг улмҗлл хайгдҗ, цеер-хөрг угаһар хәр үгмүдиг тер кевәрнь буулһҗ бичдг (орулҗ авдг) төв биш хаалһд орснь, нег үлү эврә келни үгмүд бәәһәд бәәтл, терүг кинәнәр хәәҗ олад, уудлҗ ашглсн угань йир харм төрүлнә. Иим бәәдл үүдсни учриг хәәхлә, негдвәр, хуучн улмҗлл тасрҗ, өв-зөөрән алдснас болсн; хойрдвар, хальмг келнд диг-кемҗә тогталһн эрчмтә биш бәәсн, нег үлү эврә келәр тогтасн нершл маш дутгдҗ бәәснәс болсн; һурвдвар болхла, баһ үндстниг орсчлх, орс келиг деедлх бодлһас шалталсн гиҗ болна.
Дурдсн учр-бәәдл 1940-ч җил барлгдсн Басңга Баатрин "орс-хальмг тольд" тодрха тусхлан олҗ, 1964-ч җилин "орс-хальмг тольд" улм үгдрҗ күндрсн бәәнә. Үлгүрлхлә, 1940-ч җилинд:
абонемент — абонемент (закъяллһ)
абсолютный — абсолютн, эрк шилтә (үнмлхү)
абстрактный — абстрактн (киисвр)
авантюра — авантюра (балмдлл)
автор — автор (түүрвәч)
1940 җ.
жизнь — өмн; бәәлһн премия — шаң; мөрә представитель -төләлгч
служба — үүл
1964 җ.
жизнь — җирһл, бәәдл-җирһл
премия — мөрәпредставитель — элч, төләлгч
служба —цергллһн
словарь — словарь (толь, толь бичг)...
Иим җишәг захас авн маш олниг үзүлҗ болҗана. Үүнчлн, хальмгар орчулсн тоотднь бас эндүтә зүүл баһ биш. Зуг, 1964-ч җилин тольта дүңцүлхд зәрм талар әрә деегүр бәәһәнь аҗглгдна. Җишень, "будка — бүгнг" гидг үг 1940-ч җилин тольд бәәвчн, 1964-ч җилин тольд уга. Эдү мет:
Эн хойриг дүңцүлхлә, 1940-ч җилин тольд орчулснь деегүр болчкад,
үннд болн улмҗллдан өөрхн бәәһә мөн. Эн дүңцүлләс 1964-ч җилин толь хальмг келиг зөвәр хаҗһр хаалһд орулснь медгдҗәнә. Йосарнь келхлә, "җирһл" гидг "жизнь" биш, "блаженство, наслаждение, счастье" болхмн. "җирһл" гидг зовлң уга сән сәәхн бәәлһн гисн үг, тегәд чигн туулин төгсклд дала зовлң үзсн күүг зовлңгас гетләд, "амрад җирһәд бәәв" гиҗ келдгнь тиим учрта юмн. Бурхни шаҗни сурһальд әмд бәәлһиг "зовлң эдллһн" гиҗ номлдг учрас, "жизнь — җирһл" гиҗ келлһн тас буру мөн, иим инәдмтә зүүлиг эрк биш чиклх кергтә: "жизнь — 1. әмн; 2. әмдрл" мөн. Эн мет "премия — мөрә" биш, "мөрә
— ставка, заклад"; "служба - цергллһн" биш, "цергллһн — (воен.выступление, поход против кого-либо; воевать" болхмн.
1964-ч җилин тольд "акционер — акционер, ведомство — ведомств, государство — государств, политика — политик, общество — обществ, санаторно-курортная комиссия — санаторн-курорт комиссь..." гиҗ орс, европин үгмүдиг тер кевәрнь үлдәснь зуг зууһар, миңһәр тоолгдхш. Эн тускар келәд чигн керг уга, тер толиг секәд хәләхлө, кенд чигн тодрха мөн. Тер бәәтхә, хальмгуд үйәс үйд эдләд ирсн эмәл-тохмин туск үгиг күртл "седелка — седелк" гиҗ орсар бичсн бәәдг.
Эн 1964-ч җилин толиг орс-хальмг хойр келни орчулһин толь гихәр орс үгиг хальмгар төәлврлсн тәәлвр толь (толковый словарь) гихлә үлү зокаста болхмн гиҗ сангдна. Энд цөн кедүн җишә үзүлхлә:
волокита — күүкд улс эргүлхдән дурта күн;
головня — шатлго үлдсн модн;
качалка — көндрдг күн суудг кресло;
клёст — матьхр хоңшарта урһа моднд бәәдг бичкн шовун;
массовик — олн әмтнө дунд көдлмш кедг күн;
перегной — почвин нег эркн хүвнь болҗ ордг малын, урһмлын үлдл
перелетные птицы — дулан һазрур нисдг шовуд
полушарие — нарт делкән өрәл полушар;
холодная война — шинәс дә босххар седҗәх империалистнрин деермчлгч политик;
шалфей — шалфей нерәдлһтә эм нәәрүллһнд ордг өвсн
ягнятник — үкснә махар теҗәл кедг харцх тохмта шовун... тергүтн.
Орчуллһин тольд тәәлвр кех неквртә биш, хәрнь тер келни үгиг эн келнд юн гиҗ зөв келх (нерлх) халхар шаардлһ тәвгддг билә. Орчулһин толиг тәәлврлх арһар кесни ашт хальмг келни уул үгмүд улм мартгдҗ, зокъялын келн эврә хаалһарн өргҗн көгҗҗ, тер тоод орчулһин келн ясрхнь бәәтхә, угарн ядурх, балдрҗн бузртх хаҗһр хаалһд орсн гихд эндү болшго. Кемр деерк үгмүдиг: "волокита — эмсг, гергсг; головня — цуцл; качалка — өлгә салдл; клест — заһлма богшрһн; массовик — олна көдлмшч, олн-ниитч; перегной — өтг шора, хомһл; перелетные птицы - нүүдлин шовун; полушарие — хаһс (өрәл) бөмбрцг; холодная война - киитн дән; шалфей — мөгв; ягнятник — йол..." гиҗ уул хальмг нердәрнь болн хальмг келни үг, бүтәвр (морфема) тергүтнәр шин үг тогтаҗ
нерлсн болхла, хальмг келн байн таңсг кевәрн хадһлгдҗ, ниигмин әмдрләс һолгдшго билә. Зуг эдгәр утх-онлһиг хальмгар нерлхин ормд тәәлврлҗ өгсн йовдлнь хальмгудыг хальмгар келәд керг уга, хәрнь "волокита — волокита, клёст — клест, массовик — массовик, ягнятник — ягнятник" гиҗ орсар келҗ суртн гисн үг болҗана. Иим орс үгмүд орлцулад, балдр хальмгар келхин ормд шуд орсар келсн кенд болвчн ке биш билү! Хальмг келн үрҗ мартгдх болсни бас нег шалтан энүнд оршна.
Деерк метәр нерлҗ келхин ормд олн-тавн үгәр тәәлврлҗ келдг үзгдл барин халхсас ода күртл әрләд уга. Җишәнь: "монголоведение — моңһл судлл" гих үгиг "моңһл келн болн сойл шинҗллһн" гиҗ цәәлһәд бичцхәнә.
Эн "орс-хальмг тольд" (1964 җ.) эндү орчулһ йир олн бәәһәнь бас нег дуту-дундснь мөн, җишәлвл;
орсар хаҗһрнь йосндан
| диг-даран (=порядок) керүл-цүүгән уга бәәлһн холвх (связывать, союзничать) ээмән хүмх эркт махмуд хаш чолун (=яшма) зать урһдг модн (=мускатный) һәрд (=феникс) һаран өрч деерән кирсләд тәвх произведенин учр-утхин трагизм зовх, энрх (=миловать) кичклдг/күүкн һаха |
| дисциплина мир множить > умножить > пожать плечами органы чувств мрамор лавр орел скрестить руки на груди трагизм сюжета сокрушаться свиноматка |
сәклһ
эв, эңк, амулң
Рҗүлх, өскх
(1911 җилин тольд)
ээмән хурах (1911)
серлин эрктн
һантьг
сарн һәвр, һәвр
бүргд
элкән теврх (1911)
эмгнлт/һунгт
үүл-йовдл
энлх, зовх
мегҗ
Захаснь энд-тендәс җишәлҗ келхд иим бәәнә. Нәрлҗ тоочх керг уга биз ээ.
Нег хальмг үгд олн утх зүүлгәд, орс келни кесг олн үг, нершлиг орчулснь эн толин хальмг келиг уга-яду бәәдлд орулсн бәәнә. Җишәлвл: "өр-өвч биш, өршәңгү биш — бесполезный" гисн утхта "аврлт уга" гисн келциг ("хальмг келцин толь", элст, 1990) санандан орсарн "беспощадный" гих үгәс эклн: "варвар, деспот, жестокий, зверь, изверг, изуверский,
коварный, лютый, козни, привязчивый, свирепый, хитрый..." гидг олн үгд онасн бәәнә (һарин үзүрт харһсан бичхлә эн, цань бас кедү бәәхиг бүртксн угав). Эдгәр (эти) орс үгмүдин зәрмнь "аврлт уга" гих үглә ямаран чигн утхин холван уга. Келхд, эн келцлә өөрлцә утхта үг хальмг келнд цөн биш. Эндән җишәлхд: "Хәргс, керцгә, зерлг, балмд, догшн..." иим үгмүдиг "варвар — зерлг (күн), жестокий — керцгә..." гих метәр утх йилһҗ керглх зөвтә. Деерк мет олн утх зүүлгсн үгәс бас дурдвл: "йосн" гих үгиг "власть, искусственный (неискусственный), правовой, система, закономерность, устройство..." болн нань чигн үгд; "учр-утх", гих үгиг "значение, смысл, содержание, цель..." болн нань чигн үгд; "һардх" гих үгиг "править, руководить, староста, управлять..." тергүтн үгд онасн бәәнә. Зуг тер үгмүдин зәрмнь ямаран чигн ирлцән уга мөн. Үгәр угарна гидг эн.
Бас эгл хар күүндәни келнд керглгддг цеерлсн, хадмлсн теҗг утхта үгиг зокъялын келни үг бую йосн нершлин ормд бичснь зокс уга йовдл мөн. Яһад гихлә, эннь зокъялын келни нершлмүдиг геегдүлсн, зокъялын келиг хурц олмһа биш болһсн керг болҗана. Үлгүрлхлө, "арат" гидг "үнгни" хадмлсн нерн, йосндан "арат" гиҗ хамг арата, шүдтә аң-адусиг келдг мөн. "Солнечное затмение — нар араха хаалһн" гиҗәнә. Йосарнь келхлә, "нар араха хаалһн" гидг нершл биш, домгин келлг мөн. Эн үгиг "нарн/сар киртх "гиҗ келдг- Эн мет "доһлң эмгн — солңһ, эргин хуцдг - көкг, цоклур (удод)) — өвәлҗн (өөлҗн), шалтг (повод) — өвчн (болезнь), гөрәсн (антилопа) — сайгак (бөкн цаһан)..." болн нань чигн күүндәни келни үгмүдиг йосн нершләр сольҗ, зокъялын келндән зөв керглх зөвтәвидн.
Һучад җилин турш иим толь эдлгдҗ бәәсмн. Иим толь эдлҗ, терүһәр һардвр кесни аш ямр болхнь, йир ямр болснь эрүл ухата улст тодрха биз! Хальмг келн орс келнлә хамгин нигт залһлдата. Хальмгуд нурһлҗ орс келәр дамҗҗ, медә-зәңг авад, орс келнәс үрглҗд орчулҗ бәәдг. Тер учрар, хальмг зокъялын келиг сәәтүр җурмшулхар седхлә, чинр сәәтә "орс-хальмг тольта" бәәх кергтә. Тиим толиг яһҗ күцәмҗтә түүрвхмб? гихлә, хамгин түрүнд эврә келни үг, нершл, келц тергүтнән күцц кевәр бүрткҗ, нәәгинь олҗ дигләд, утх-учр болн бүрдц янзинь чикәр тогтасн бәәх зөвтә. Өдгә иигҗ үүлдх нөкцл-болмҗ бүрн, бәәнә. Энүнд түрүлҗ Мунин Бембә һардҗ нәәрүлсн "хальмг-орс толяс" (1977 җ.) экләд, "хальмг-моңһл-орс толь" (1986 җ.), Б. X. Тодаеван "Җаңһрин толь" (1976), "Хальмг келнә келц үгмүдин толь" (1990), Павла Дорҗин "Хальмг келнә чикәр бичлһнә толь" (1992), А. М. Позднеевин "Хальмг-орс толь" (1911), Рамстедтин "Хальмг толь" (1935), Кичгә Төлән "Үгин туск үг" ...тергутн толь бичгүд болн ном-дегтрмүдиг нерн нигт шүүҗ
шалһад, тендәс цуглулсн үгмүдән бас нег келтв, нег тохмта Моңһл, Буряд, Өөрд келни тольмудта дүңцүләд, үлү дуту, чик хаҗһран йилһҗ авх йоставидн. Эн көдлмшиг эс күцәхлә, тохнята сән толь түүрвҗ чадшговидң гиҗ лавта келҗ болхмн. Моңһлын номтнр хальмг, буряд хамг тольмудыг хәләҗ ашглсн дамшлтас дасх кергтә.
КЕЛН ХҮВРДГ, ЗУГ...
Келнд хүврлт һарх йирдин үзгдл, терүни зү-тогталын (закономерностин) тускар кел шинҗләчнр тодрха номлсмн. Энд тер бүгдиг тодрхалҗ тәәлврләд бәәх учр уга. Зуг келхм, келн хүврдг, тер дунд үгмүдин утх гүүдх, өргдх, уутьрх болн шилҗх метәр хүврҗ, нең бас зәрм үг-утх мартгдн геегддг болвчн, үг — хуучрдг уга юмн мөн. Нег үй хуучрсн гиҗ бәәсн "зәәсң, нойн, сүм..." тергүтн үгмүд үнндән хуучрсн уга, ода чигн хуучрад уга, хуучрх угань чигн лавта. Өөрд-хальмг улс келтәһән бәәдгл болхла сүмиг кезәчн "сүм (храм)" гиҗ келх зөвтә. Иим үгмүдиг хуучрсн үг гихин ормд, хуучни утхта гих бую хуучни юмн, үзгдлиг нерлсн үгмүд гихнь чик болх. Хуучни утхта үгмүд нурһлҗ бичгин келнд хадһлгддг. Яһад гихлә, амн күүндәни келнлә дүңцүлхд бичмр (бичгин) келн арһулар удан хүврдг зү-тогталта мөн. Хуучан хадһлхин зергцәһәр шин зүүл шиңгәҗ йовдгтан бичгин келн амн келнәс даву байн болчкад, илдкх чидләр чаңһ бәәдг. Тер төләд, бичгин келнд бәәдг болвчн, амн күүндәни келңд эс керглгддг үгмүдиг "хуучрсн үг" гиҗ тайгдад, өдгә цагин зокъялын келнәс һарһҗ хайдгнь йир эндү. Үлгүрхлә, "ард — народ; ульрл (үйрл) — квартал; хүвсхүл — революция; засг — правительство, власть; төр, улс— государство, держава; төләлгч — представитель, делегат..." тергүтн тохнята сәәхн үгмүдиг "Хальмг-орс тольд" (1997 җ.) хуучрсн үгин тоод орулсн бәәдг. Ода эн үгмүдин ормд эгл күүндәни үг эс гиҗ орс-европин үг эдлгдҗәнә. Җишәнь — "олн-әмт* (ард), квартал, госу-дарств..." гих мет. Иим эгл үгмүдин зөрмснь зокъялын келни некврлә ирлцҗәхш. Зокъялын келни үг гидг хурц олмһа болчкад, үгин бүрдц, үндсн утхарн чик бәәх зөвтә. "Олн-әмтн" гидг үгәр җишәлҗ келхлә, "ард — народ" гидг утхиг зөв илдкҗ чадҗахш, хәрнь "массы" гидг үглә әрә ирлцәтә. Эн үгиг уг үндсн утхарнь орсар орчулхла "много животные" болхмн. Тер учрар "ард" тергүтн айта үгмүдән хуучрсн гиҗ хуучн ухаһар һәәлл уга, шуд сергәҗ керглхнь зү. Моңһлд "сәәд — министр, нойн — господин..." гиҗ хуучн үгмүдән шин утхар керглҗәх дамшлт буй.
1977-ч җилин "Хальмг-орс толин" бас нег дуту-дундснь болхла, негдмл шинҗ бую дүрмҗләр тату болснд оршхмн. Эн бәәдлнь нег зурвс (статья) дотрк зәрм толһа үг болн җишә үг негдл уга; әдд нег үг әдл бишәр бичгдсн (итү-йотун, кервтн — кирвтн, күм — күүм, күср — кииср, лаанк — наанк, цогд - цөгд, шавҗ — шивҗ...); толһа зурвс үгәр эс бичгдсн үг талдан зурвс дотрк җишә зүүцл үгд орсн гих мет.
Үлгүрлхлә, "авлһн" гидг зурвс үгин дотрк җишәд эн толһа үгиг "авц" гидг үгәр сольсн бәәнә. Эн мет "аҗг — аҗгллһн, эврлх — әвр, юн — юмн, шиңглх — урсхах..." болн нань чигн негдл уга зүүл йовна. "Түвшн — уровень" гидг толһа зурвс уга, зуг эн үг "Аалан" гидг зурвс дотр "далан төвшүн (тувшн) — уровень океана" гиҗ йовна. Иим үзгдл 1964-ч җилин "орс-хальмг тольд" зөвәр олн гихмн. Җишәнь: "көгҗлт — развитие" гидг үг "закономерность" гидг зурвст; "судлл" гидг үг "краеведение, естествознание" гидг зурвс үгд бәәдг болвчн, "развитие", "изучение, исследование" гидг зурвсмудт хәрнь уга. Эн мет эндү йовдл һарсни нег бодьт шалтан болхла, нег толиг олн күн үзгүдәр хуваҗ кехдән күн болһн эврәһәрн кеснәс болн оньг-аңхарл дутгдснас болсмн. Энүнәс бидн толь бичгиг олн күн хуваҗ кехәс, сән эрдмтә нег, хойр күн кехнь зөв гиҗ ашлҗ болхмн. Оңдан улс-үндстни толь нәәрүлҗ бичсн дамшлт энүг батта герчлҗ буй.
Эндү бичлһтә үгмүд "орс-хальмг толь" (1964), "Хальмг-орс толь" (1977) болн Павла Дорҗин чикәр бичлһни толин (1992) аль альнднь бәәнә. Үлгүрлхлә:
чикнь
хаҗһрнь
ямр тольд
айн(поход)
аглг
амтшх
көрңг
онцдан
цугхх
түңгүс
цугла
зедгн
эрднь шиш
эркшлтә
шүрвсн
дайян, аян
аглһ
амтштх (повадиться)
көрң
оңгстан
цутхах (чеканить)
тунгус
цуһла
зедһн
эрднь-иш
эрк шилтә
шүрүсн
1964, 1977
1964,1977,1992
1964, 1992
1977, 1992
1964, 1977, 1992
1964, 1977, 1992
1977, 1992
Иим эндү бичлһтә үгмүдиг үгин тууҗ болн бүрдәцд шинҗллт келһнд уллҗ, чикәр бичҗ тахшах кергтә. Өдгә цагин хальмг бичгиг әвә зү болн үг зүүһәр (фонетик-морфологар) һоллгч зарчм болһсн гидг болвчн, үнн керг деерән зуг әвә зүүд уллсн бәәнә. Энүнәс эштә ик олн үгиг күүндәни эгл хар келнд келдгәр бүрдцинь эвдҗ эндү бичсн бәәдг. Җишәнь:
үгин
бүрдц
эндүнь
кишг + уга
бәәр+л+лд(х)
заң+ш+л
эд+л+л (эдл(х)+л)
таал(х)+л
шинр+үл+лт
әрүн+сх(х)
эрк+ш+л+тә
хүвәр+л(х)+л
моңһл+ар
орс+ар
кел+дг+мөн
мед+дг+уга
чикнь
кишг уга
(бәәр) бәәрллдх
заңшл
эдлл
таалл
шинрүллт
әрүсхх
эркшлтә
хүвәрлл
моңһлар (келх)
орсар
келдг мөн
меддг уга
кишва
(бәәр) бәрлдх
заңшал
эдл
таал
шинрүлт
әрвсхх
эрк шилтә
хүвәрл
моңһлаһар
орсаһар
келдмн
меддго
Эдгәр үгмүдин уул бәәдлиг сергәҗ, чик бичх зөвтә. Түүнчлн, "сермсг, шев" мет үгмүдиг тод бичг болн ниит моңһл келиг үндслҗ, "шәв, сәрмсг" гиҗ бичх зүүтә.
Өдгә зәрм үгиг йир буруһар керглдг бәәдл бас бәәнә. Үлгүрлхлә, моңһл келтнр "җива — җува" гидг төвд үгиг "арвн сай" гидг утхар кезәнәһәс авн кергләд ирсн бәәтл, өдгә хальмг седкүлчнр (1964-ч җиләс) миңһн сай (миллиард) гих утхар керглҗ бәәнә. Зуг "җаңһрт" сай, җува, дуңшур (зун сай)... гиҗ (Б. X. Тодаевин "Җаңһрин толь", 1976); Мөңк-Насн Османов орчулсн "Йиртмҗ гидг юмб?" зокъялд "һазрас нарн күртл нег дуңшур дөрвн җува һурвн сай тавн бум дууна" гиҗ бәәнә (А. М. Позднеев, "Калмыцкая хрестоматия", СП, 1907, 44-ч халх). Павла Дорҗин чикәр бичлһни тольд (1992): "җува (десять миллионов) гиҗ бичҗ буй. Тер төләд, эн җува гидг үгиг "арвн сай" гисн утхарнь керглх зөвтәвидн. Иигҗ утх хаҗисн үгмүдиг зокъялын келнд зөв утхинь сергәҗ, чикәр керглх кергтә. Эн мет "төр хаһлх" гидг үг бас ик эндүтә, "төр — государство", энүг эвдәд хаһлҗ болхий? "Решить проблему — асудл шиидх, керг шиидх" болх зөвтә.
Зәрм үгин залһвриг бас йилһҗ, зөв болһҗ диглх учрта. Үлгүрлхлә, "-тн (-тан, -тэн)" бәәлһни нер тогтаҗ, "-т (-ту, -тү)" хәрнь чинрлгч үг тогтадг йилһвртә. Җишәнь:
А) бәәлһни нерд
бүрдцнь бүрдсн үгнь
әмн+тн әмтн
туг+тн тугтн
эрк+тн эрктн
терг+тн тергтн
ца (буһ)+тн цаатн
өшән+тн өшәтн
Б) чинрлгч үгмүд
бүрдцнь бүрдсн үгнь
әәрсн+т әәрст (һар, көл)
һал+т һалт (уул)
сид+т сидт (тууль)
сахл+т сахлт (күн)
нарн+т нарт (делкә)
Чинрлгч үг тогтагч "-т" залһвр "-та, -тә" гих хүвлвртә. Үлгүрнь, "әәрст һар/әәрстә һар, сахлт күн/сахлта күн" гиҗ сөлгҗ болна. Эн мет "номта лам/номт лам" гих йилһән уга. Тер учрар, "номт" гих үгин чинрлгч үг тогтах "-т" залһвриг бәәлһни нер тогтах "-тн" залһврар сольҗ, "номтн" гиҗ бичх зөвтә.
Эн мет "-ч, -чн", "-лһ, -лһн" залһвриг бас йилһҗ керглх йоста. Хальмг келнд "-чн" залһвр уга бәәсн кевтәһәр "-чн" залһврта үг тогтахшвидн. Зуг кезәнәһәс авн "-чн" залһвр хальмг келнд бәәһә мөн. Энүг "үлдчн, ярһчн (эрктн)" гидг хойр отг-әәмгин нерәр батлҗ болҗана. "-ч" залһвр "һал — һалч, җола — җолач" гиҗ бәәлһни нер тогтаһад, "хату — хатуч, үнн — үннч" гиҗ чинрлгч үг чигн тогтадг бәәхлә, "-чн" зуг бәәлһни нер тогтана. Тер учрар, "-ч, -чн" хойрин йилһәһәр зәрм үгин утхиг нерн йилһҗ болхмн. Җишәнь:
-ч: көдлмшч — деловой, работоспособный
-чн: көдлмшчн — рабочий
-чн: нүүдлчн — кочевник
-ч: нүүдлч — кочевой
-ч: тәрәч — земледелец, сеялыцик
-чн: тәрәчн (тарачн) — крестьянин, крестьянка
"Тарачн — крестьянин" гиҗ эртнәс бәәһә үг мөн болхиг темдглх кергтә.
Эн йосар "бод+лһ — бодлһ (политика), бод+лһн — бодлһн (бодх үүл йовц); эр+лһ — эрлһ (заявление), эрлһн (эрх үүл йовц)" болх бәәдләр үлгүрлҗ "-лһ, -лһн" хойр залһвриг бас йилһҗ керглх кергтә.
Зәрм үгмүдин бичлһиг йилһҗ бичх неквр бас зү йосар тәвгдҗәнә. Яһад гихлә, тод бичгт йилһҗ бичҗәсн, ода чигн талдан моңһл келтнр йилһвртәһәр келҗ бичҗәх зәрм үгиг өдгә хальмгт йилһҗ бичҗәхш. Зуг "хөв — хүв, өлмә — үлмә..." мет үгмүдиг хальмг шин бичгт йилһсн үлгүр-дамшлт бас буй. Иим учриг тоод авч, дарук үгмүдиг йилһҗ бичхмн:
эш — зәрлг, зөвшәл бәрмт
иш — бәрүл
мөч — эрктн, цогцин әңг
мүч — цагин негц (минута)
мөргх — толһаһарн цокх, сеҗх
мүргх — бурхнд зальврл үүлдх
ойх — зүн-утцар шидх (хувц)
уйх — деесәр боох
соңһх — соңһуль кех, шүүвр кех (избрать)
суңһх — ут болһх
эшкх — хәәчлҗ дүрс һарһх
ишкх — йовх
төвшүн — тогтун, төвкнүн
түвшн — кемҗән (уровень)
үлгүр — пословица, пример
үлкүр — трафарет, модель, выкройка
соңһг — телеграф
суңһг — провод
Тус кесгт өгүлсн, бичсн тоотан ашлҗ келхлә:
а) үг хуучрҗ хайгддг йосн уга, "хуучрсн" гидг үгмүдән шинәс сергәҗ керглхмн;
е) толь бичгт орсн үгмүд негдмл бичлһтә, җурмшмл утхта, өмн хөөнән сөрлдән уга бәәх зөвтә;
б) тууҗлгч бичлһ болн үгин бүрдцәр һоллгч зарчм болһҗ, эндү
бичлһтә үгмүдиг чиклҗ бичхмн;
в) буруһар керглҗәх утх хаҗисн үгмүдиг зокъялын келнд зөв утхарнь керглх кергтә;
г) зәрм үг тогтагч залһврин ээдрәг әрлһҗ, зөв болһҗ диглхмн;
һ) зокъялын келән улм болвсн, зөв-мергн, нәрн дигтә болһхин төлә, тод бичгин улмҗллар зәрм үгмүдин бичлһиг йилһх кергтә;
д) уданар келгддг "ур, үр, нур, нер..."мет үгмүдиг "уур, үүр, нуур, нәәр..." гиҗ бичх зөвтә.
Товчлад келхлә, энд девшүлҗ тәвсн асудлыг нәрн-нигт шинҗлҗ, улта-сүүртәһәр зөв шиидх кергтә. Хәрнь эндү кевәр кергләд дассн бәәдлдән хорһдҗ, буру-зөрү зүүлиг чиклхәр эс седхлә, "доһлад дасчклав, дассарн бәәнәв, эдгх дурн угав"гисн йовдл болхмн. Эн саамд "бурутхасн бичә әәтн, буруһан давтхасн әәх зөвтә" гидг өвкнрин гүн утхта сурһалиг санх йоста.
5. ЗОКЪЯЛЫН КЕЛӘН ЧИКӘР УМШҖ ЧИКӘР КЕЛҖ СУРХ КЕРГТӘ
Зокъялын келнд чикәр бичлһни болн үг-утхиг чикәр кергллһни кев-җурм тогтасни хөөн, терүг чикәр умшлһни асудл (проблема) ашндан тәвгднә. Зокъялын келиг темдглҗәх бичг-үзг гидг келиг нерн темдглдг шинҗллһни һальг темдг биш, хәрнь тодрха дүрмәр келиг бичгләд, тодрха зокалар чик умшгддг тогтлцан мөн. Тер учрар, зокъялын келнд Цаһан толһан үзгүдәр келиг нәрн темдглдг биш, хәрнь чик бичлһни дүрмәр ямр әәг хама яһҗ бичх, ямр үг, залһвриг яһҗ бичх тускар тогтадг зарчмта. Иим учрас, зокъялын келни бичлһ болн умшлһ хойр шуд ирлцҗ, яг әдл болдг биш, хәрнь тодрха дүрмәр дам ирлцәтә болдг мөн. Үлгүрхлә, "көдлмш" гидг үгин бичлһнь келдглә әв-әдл биш, энүг "кө-дүл-мүш" гиҗ һурвн үйәр таслҗ, "дүл, мүш" хойрин "ү" эгшгиг тодрха бишәр келнә. Зуг чик бичлһни дүрмәр "көдүлмүш" биш, "көдлмш" гиҗ тод биш "ү" эгшгиг оркад бичнә.
Өдгә цагт хальмг келиг сурчах, сурһҗах бәәдлиг авад шинҗлхлә, буру умшлһн, келлһн аҗглгдад бәәнә. Энүни һоллгч шалтан болхла, үгин түрүн биш үйин бүтңгү эгшгиг эс бичдгт оршна. Зуг хальмг келнд ик зу хадвриг эгшг угаһар умшдг уга зү-тогталта. Тегәд, түрүн биш үйд орсн хадврмудыг хамань (өмннь эс гиҗ хөөннь) ямр эгшгтәһәр умшдган меддг уга бичкдүд болн келән мууһар меддг улс орс цаһан толһан үзгүдин дуудлһар умшдг бәәнә. Үлгүрхлә, "болхш" гидг үгиг "болхэши" гиҗ нег сурһмҗлач келҗәлә.
Иим бәәдлиг чиклхд, негдвәр болхла, моңһл болн бурядын шин бичглә әдләр үй (ниилвр) болһнднь ирлцңгү эгшг үзг бичдг дүрм тогтах кергтә; хойрдвар болхла, ямр һазр яһҗ умшдг туск тодрха дүрмиг
тәәлврлҗ өгх зөвтә. Товчар келхлә, эн асудлыг чик бичлһни дүрмәр эс гиҗ чик умшлһни дүрмәр шиидҗ болх хойр болмҗ бәәнә. Мини хәләцәр болхла, ода деерән чик умшлһни дүрмәр шиидснь амр болх. Яһад гихлә, энүнд дала дашката сольвр һаршго, зуг чик умшлһни дүрминь тодрхалад өгчкхлә болв. Иргчд тод бичг делгрәд бәәхлә, чик умшлһни йосн эврән тодрха болад бәәх биз.
Хама ямр эгшгтәһәр умшгддгиг тодрхалхд, түрүлҗ тер нег үг кедү үйәр бүтсинь йилһҗ медсн бәәх зөвтә. Энүнд тод бичгин бичлһиг хәләҗ болна. Зуг әмд амн келнд яһҗ үй үйәр таслгдн келгдҗәхиг үндслҗ болхмн. Үлгүрнь, "авһ — ав-һ, алтн — ал-тн, өдр — ө-др, хавр — ха-вр, усн — у-сн, орн — о-рн..." гих мет. Иигҗ үйинь тодрхалсни хөөн, тер түрүн биш үйин хадврмудыг ямр эгшгәр әм орулҗ умшхиг тогтаҗ болна. Эн йовдлыг эгшг зокцх (таарлдх) йоснд уллҗ шииднә. Талданар келхлә, түрүн үйд (ниилврт) ямр эгшг бәәхлә, түрүн биш үйд ямр эгшг хама яһҗ келгддгнь медгдҗәнә. Зуг бичгт эс бичгдсн тодрха биш (бүтңгү) эгшгиг йилһҗ тогтахд нәрн дүрм кергтә. Эн туст номтнрин шинҗлсн ашлвр болн эврә хәләцән бичхлә: а, ә, э, я, е, и гисн урлын биш эгшгүдтә түрүн үйин хөөнк үймүдт орсн бүтңгү эгшгиг "i" үзгәр темдглҗ болхмн. Җишәнь: "авһ — авһi, ахр — ахiр, әмн — әмiн, әср — әсiр, эдлл — әдлiл, тергн — тергiн, безг — безiг, белг — белiг, ясн — ясiн..." гих мет. Зуг а эгшгин хөөнк -вр,-мр гих урлын хадврта үйд бүтңгү "у" эгшг келгддг (амр — амур, намр — намур, хавр — хавур) болн -тн,-дн,-лн,-тр мет хадврин ниилвр хоорндан эгшг угаһар келгддгиг (алтн, тедн, олн, баатр...) аңхарх кергтә.
Урлын о,у эгшгин хөөн, бүтңгү "у" келгднә: орн — орун, олвг — олвуг, очн — очун, учр — учур, усн — усун, уурх — уурух, болхш — болхуш.
Урлын ө, ү эгшгин хөөн, бүтңгү "ү" келгднә: өдр — өдүр, көгҗм — көгҗүм, үсн — үсүн, үнр — үнүр, үвл — үвүл.
Өөрд-хальмг келнд иигҗ урлар эгшг зокцдгнь бишңк моңһл келтнрәс өвәрц болхиг шинҗяңгин номтн. Чүрмин Бембә батлҗ темдглсмн ("Келн ба орчулһ" седкүл, Үрмч балһсн, 1986, № 1). Ч. Бембин хәләц чик болҗахиг хальмг шин бичгтк зәрм үгин бичлһ (эндү бичлһ) давхр батлҗ бәәнә. Җишәнь:
| тод бичгг | бүрдцнь | йосндан яһҗ бичгдхнь | хальмг бичгт |
| богширһо | богшрһ | богшурһа | |
| мүргүл орһодал.орһодол | мүрг+л орһ+дл | мүргл орһдл | мөргүл орһдул |
| өмөскел.үмүскел | өмск+л | өмскл | өмскүл |
| өчигөдөр зуңһаг | өчг+өдр | өчгдр зуңһг | өцклдүр зуңһуг |
тод бичгт бүрдцнь йосндан хальмг
яһҗ бичгт
бичгдхнь
| нуһуд | нуһд | нуһуд | |
| төвшин,түвшин | төв+шн | төвшн,түвшн | төвшүн |
| тодхор | тодхр.тотхр | тотхур | |
| соңһог | соңһ+г | соңһг | суңһуг |
| суңһаг | суңһ+г | суңһг | суңһуг |
| утулаң | ут+лң | утлң | утулң |
| үзэскүлэң | үз-склң | үзсклң | үзүсклң |
| үлигэр | үл+гр | үлгр | үлгүр |
| урусхал | урс+х+л | урсхл | урсхул |
| хубисхал | хүвс+х+л | хүвсхл | хүвсхүл |
| үкэг, үкүг | үкг | үкүг |
Эдгәриг ашлхла; хальмг келнд о/у+у, ө/ү+ү гидг эгшгин урлшсн таарлт лавта бәәнә. Чикәр умшлһн, келлһни дүрм болһҗ болхмн. Келән шинәс сурчах улст йир кергтә.
НЕРШЛ ГИДГ НӘРН ЮМН
Зокъялын келнд нершл һол-чухл зүүл мөн. Эртни сойлта ард-түмнд хуучн нершл олн бәәҗ, тедни тууҗлгч оюни сойлын түвшн болн аху-әмдрлин бәәдлиг тусхн үзүлҗ бәәдг. Үлгүрхлә, өөрд-хальмг улст: зарчм - принцип, онл - теория, сурһуль - школа, образование; зарһ - суд; цааҗ, хууль - закон, үнмлхү- абсолютный, инһңк - относительный... Тергүтн олн зүсн ном-ухани гүн утхта нершл бәәдгнь мана өвкнр бәәһәл-йиртмҗин болн ниигмин халхар өргн болн гүн эрдм медлгтә бәәсиг үзүлҗәнә. Эн болхла, үйин үйд өвлҗ хадһлх зөвтә мартҗ болшго үнтә зөөр мөн.
Цагин селгәһәр сергҗ бәәһә хальмг келән йосар көгҗүлҗ делгрүләд, девшсн улс-үндстни келдлә ээм зергцүлий гихлә, нершлән чик хаалһар күццдүлх кергтә. Хальмгуд бурхни шаҗнд шүтдг, Төв Азин нүүдлчни әмдрл-сойлта бәәсн болн моңһл келтә улс болдгарн орс-европас йилһрх өвәрц талта мөн. Эн болхла, хальмг сойл болн келн, тер тоод нершлиг көгҗүлх ул-сүүр, үндсн зарчм болхмн. Энүнәс эштә хальмг келнә нершлиг эврә өвәрц хаалһар делгрүлх кергтә болҗана. Эн зарчм келән сурчах, сурһҗах улсин некврлә ирлцҗәнә. Мана өсвр үй "государство, правительство, президент, тема, школа..." болн нань чигн үгмүдиг хальмгар юн гиҗ келхмб? гисн сурвр тәвнә. Бидн тиим үгмүд хальмг келңд бәәдгмн биш, тегәд эдү мет үгмүдиг орсар келнәвидн гиҗ хәрүгнь өгхмб? Өсвр үй биш, ик улсин седклд чигн тедгәр (теми) хәр үгмүд хальмг болҗ сангдҗахш. Дала улс җиңнүләд чигн, эврән ирәд чигн "иим иим үгмүдиг хальмгаһар юн гиҗ келнә?" гиҗ сурцхана. Нершлин
ик зууһан орсар келҗ, келән балдрлулхар седдг уга улс дала. Тегәд амрарнь орсар келцхәнә. Цевр хальмгар келхәр седвчн, нәрн, гүн утхта нершл дутгдна. Үг, нершл дуту келиг кен сурхар дурлхви? Сурад чигн терүһәр гүн-нәрн утхта илдкл кеҗ, олн зүсн ном сурч, эрдм-номин бүтәл түүрвҗ болдг биш. Тегәд, хальмг келн делгрх биш, хәрнь доратад йовна.. Болв, хәр келнәс эрк биш кергтә нершл авхиг угашаҗ болшго. Үлгүрхлә: "машин" гидг үг.
Эврә келни шин, хуучн үгәр тогтсн нершл һоллх кергтә. Зуг эврә келәр тогтасн нершлән номшлын нерн некврлә ирлцүлҗ, чик-олмһа, товч-эвтәхн, зөв бичлһтә болһх зөвтә. Эн халхар хальмг келни зөрм нершлд чиклҗ ясх шаардлһта зүүл бәәнә. Үлгүрлхд, билг-эрдм (одаренность) - искусство биш, искусство - урлг мөн. Үүншң, слог - ниилвр биш, учрнь "слог" гидг зүүл зәрмдән талдан әәлә ниилл уга, һанцхн әәһәр тогтсн бәәдг. Җишәнь: "ә" гидг үг. Иим саамд "ниилвр" гисн нершл "слог" гидг утх илдкҗ чадшго. Тер учрар, эн үг "слог" гидг утх илдкҗ чадҗахш. Хәрнь, нег эс гиҗ кедүн (2-5) әәһәр бүрдҗ, угин әңг болҗ ордг болн үгиг кесглҗ салһхд бүрдцтә негц болҗ салдг төләднь "үй" гиҗ моңһл номтнр нерлснь чик болҗ сангдна. Эн мет, "государство - орн-нутг" гих бас әрә зокмҗ уга. "Нутг" гидг төрсн нутг, һазр нутг, сәәхн нутг, хошуд нутг... гиҗ бәәрн һазриг келдг үг мөн. "Государство" гидглә ирлцдг "төр, улс, орн" гидг үгмүд бәәһә бәәтл, энүнд "нутг" ямр кергтә юмб? "Хальмг үннд" предприниматель - арһлач гидг болв. Зуг "арһлдг, арһ хәәдг күүг - арһлач" гидг. "Предприниматель - эзн бедргч" гиҗ келхнь зөв гиҗ тоолҗанав.
ТУС ТОЛИН ТУСК ТОДРХАЛЛТ
"Үгин эрк" гидг эн орс-хальмг товч толиг нәәрүлн түүрвсн арһ, зарчм болн ашглсн керглгд хүнмүдән энд тодрхалый.
а) төрскн келни уурхан саңгиг уудлн нееҗ, келән сурчах, сурһҗах болн хальмг келәр аҗллҗах оютн-сурһульчнрт, багшнрт болн номтнрт, седкүлчнрт өөрд-хальмг зокъялын келни байн зөөриг чикәр таньлдулх йовдлар үндсн зөрлһ болн зарчм болһв. Хүүвин йосни үйд һарсн орс-хальмг тольд: "талдан келнәс үгмүд орулҗ авад, төрскн келән байҗалһн йирин җисәнә, ик тааста, иргч цагт туста керг болдг" (1964 җ.) гиҗ, келән балдрдуллһар бахмҗ кеҗ; бас "өдгә цагин хальмг литературин келн цаарнднь өсҗ ясрхд орс келн ик керг-үүл күцәнә. Кесг терминс онц-онц әс болн морфологин элементс хальмг келнд олзлхд, орс келн һол булгнь болҗана. Тегәд,... хойр келиг нег-негнүрн өөрдхднь орс кел медлһн ик нөкд болна..." (1969 җ.) гиҗ темдглсн болдг. Зуг, өдгә цагин бәәдл тас сольгдсмн. Тегәд, "Үгин эрк" кемәх эн толиг төрүц шин хәләц, шин ухаһар болн үндсни сергн мандлтын зөрлһәр түүрвсн мөн. Эркн күндт толь ашглачнр чигн цагин селгәһәр тәвгдҗ бәәх өдгә цагин
некврәр, шин ухаһар эн толиг хәләнә биз, гиҗ нәәлҗәнәв.
а) Эн толиг түүрвхдән шуд орс келнәс кергтә үгмүдән түүҗ, хальмгар орчулсн биш, хәрнь түрүлҗ эврә келнәсн кергтә үгмүд цуглулҗ,терүнлә ирлндг орс үгмүдинь олх арһар үүлдсмн. Иигхдән хамгин түрүнд Мунин Бембә һардҗ нәәрүлсн "Хальмг-орс толяс" (1977 җ.) Кергтә үгмүд, тер тоод нершлмүд түүҗ авад, орс-хальмг толин ирлцәтә үгмүдинь олҗ бичсмн. Энүнд уга зөвәр олн үгмүдиг А. М. Поздеевин "Хальмг-орс толь" (1911 җ.) болн 1857-гч җил П. Смирнов Казаньд барлсн, 1899-гч җил Н. Бадмаев С-Петербургт барлулсн хойр "Орс-хальмг товч толь", Басңга Баатрин "Орс-хальмг толь" (1940), Б. X.Тодаеван "Җаңһрин толь" (1976 җ.), П. Биткеевин һардҗ нәәрүлсн
"Хальмг-моңһл-орс толь"(1986 җ.) тергүтнәс түүҗ авсмн. Эн мет А.М. Позднеев 1907-гч җил барлсн "Калмыцкая хресто-матия", Бадмин Андрей нәәрүлҗ барлулсн "Сарин герл" (1991 җ.) болн Бардан Эрнҗән, Кирюхан Василий бичҗ, доктор Г. Ц. Пюрбеев ясад немсн "Орс-хальмг күүндврч" (1993 җ.) тергүтн ном-дегтрәс зәрм үгмүд орулгдв.
Бас 1994-4 җил Хальмг Таңһчин нершлин зөвлл зарлсн үгмүд нурһлҗ орв. Корсуңкин Церни эмнлгин нершлин толь (1992 җ.), А. Б. Цернован тооһин нершлин толь (1994 җ.) болн 1960-гч җилмүдт һарсн нершлин туск алвн медәс (бюллетень) хәләгдҗ, зөрм үгмүдинь авгдв.
б) орчулһиг олмһа-онвчта, үгин утхиг зөв-чик болһх неквриг хаңһахин төлә, моңһлын, бурядын, өвр-моңһлын, шинҗяңгин толь бичгүд болн орс-китд, китд-орс, англь-моңһл, орс-англь тольмуд, тер тоод орс келни тәәлвр толь (С. И. Ожегов и Н. Ю. Шведова, Москва, 1994 г.), "Советский энциклопедический словарь" (Москва, 1990 г.), "Современный словарь иностранных слов" (С-Петербург, 1994 г.) тергүтниг өргнәр лавлҗ хәләв.
Үлгүрлхлә, "орңһ" гидг үгиг хальмг тольмудт "единорог, носорог" (1899, 1911, 1964, 1977 җҗ.) гиҗ хойр зүсәр бичсн бәәдг. Эн хойр әмтни чохм (определенно) альнь "орңһ" болхви? Моңһл, Өөрд, Буряд тольмудас лавлҗ хәәхлә, "единорог - бодь гөрәсн, носорог - керс (кирс)" болҗ һарв. Орңһиг хәрнь орсар "оронго" гиҗ бичәд, "вид антилопы" гиҗ тәәлврлдгнь медгдв. Энүг 142543 үгтә "Компактный болыпой русско-китайский словарь" (Пекин, 1989 г.) гидг тольд "zang-ling" - төвд зеерн гиҗ орчулсн бәәнә. Эн мет һәрд - орел биш, феникс - һәрд, хәрнь орел - бүргд мөн болхиг деерк арһар йилһв. Ахрар келхлә, ик зу үгмүдин нәрн йилһәг иигҗ һарһв. -