Автомобиль көлігінің негізгі қорларын өндірістік және өндірістік емес.

Автомобиль көлігінің негізгі қорларын өндірістік (ғимараттар, құрылыстар, жылжымалы құрам және құрал-жабдықтар т.б.) және өндірістік емес (тұрғын үй ғимараттары, емдеу мекемелері, автомобиль көлігі жұмыскерлерінің тұрғындық және мәдени-тұрмыстық қажеттіліктерін қамтамасыз етуші коммуналдық кәсіпорындар мен басқа да қорлар) деп бөлуге болады.

7. Амортизациялық төлемдер.

Амортизациялық төлемдердiң сомасын дұрыс анықтауға үлкен мән беріледі. Өнімнің өндірісі мен көлік жұмысының орындалуындағы амортизациялық қор өнімнің өзіндік құны болып саналатындықтан, олар белгiлi дәрежегеде АТП өнімінің өзіндік құнын анықтайды. Амортизациялық қор жаңа негiзгi қорлардың тозуының орнын толтыру үшiн керек.

Негiзгi қорларды тоздыру, олардың (жылға ) әсерiнiң тиiстi мерзiмi немесе iстелiнген жұмыстардың көлемiне, амортизацияның нормасының атауымен танысады. Амортизациялық төлемдердiң нормасы жабдықтың құнынан нақтылы пайызды сияқты бекiтiледi. Амортизацияның нормалары негiзгi қорларды нақты тозу сәйкес келуi керек. Олардан әрбiр кәсiпорынның өнiмнiң өзiндiк құнының деңгейi және қорлардың орнын толтыруын мүмкiндiкке тәуелдi болады.

Амортизациялық төлемдердiң қолданылатын нормалары физикалық және негiзгi қорларды моралдiқ тозуды орнын толтыруы керек. Моралдiқ тозуды бар болуды талап етедi физикалық олардың пайдаға асу мерзiмі ғана емес, олардың ары қарай қолдануын экономикалық орындылық та негiзгi қорларды амортизацияның нормаларының есептеуiнде есепке алынды.

Негiзгi қорларды бастапқы құн баға олардың қалпына келтiргiш құнынан едәуiр айырмашылығы бола алады. Бұл негiзгi қорларды қалпына келтiру және олардың iргелi жөндеуi үшiн қолайлы амортизациялық төлемдердiң өлшемдерiн анықтауға дұрыс мүмкiндiк бермейдi. Өйткенi бiртұтас норма амортизациялық төлемдердiң қолданылатын нормалары негiзгi қорларды қызмет мерзiмдерiн дұрыс есепке алатын да жағдайлар, тiптi сол амортизациялық төлемдердiң сомасы негiзгi қорларды нақты тозуға сәйкес келмейдi, әртүрлi уақыт аралық бағалалған қорларға қолданылады.

Амортизациялық аударылған сомалардың жаңа нормалары негізгі қорларды қайта бағалау негізіндегі моральдық тозуды ескерумен әзірленуі керек. Халық шаруашылығы негізгі қорларының толық қалпына келтірілуіне амортизациялық аударылған сомалардың бірыңғай нормалары бекітіген. Бірыңғай нормалар шаруашылық есептеу негізінде әрекет ететін барлық кәсіпорындарда, ведомствалық бағынуға және жеке меншік формасына тәуелсіз, барлық кәсіпорындар мен бірлестіктерде қолданылуға міндетті. Амортизациялық аударылған сомалар Орталық Банк негізіндегі барлық кәсіпорындармен және ұйымдармен енгізіледі. Амортизациялық аударылған сомалардың қолданылуы да белгіленген. Амортизациялық аударылған сомалардың автомобиль көлігіне жаңа нормалары негізгі өндірістік қорлардың қолданылуын жақсартып, оларды жөндеу жұмыстарына жағымды жағдай жасайды.

Қозғалмалы құрам бойынша амортизациялық аударылған сомаларды анықтау әдістемесі негізгі қор түрлері бойынша оларды анықтау әдістемесінен ерекшеленеді. Автомобиль көлігінің қозғалмалы құрам бойынша амортизациялық аударылған сомаларының нормасы үлгілер бойынша емес, автомобиль топтары бойынша бекітілген. Бұл автокөліктердің жаңа үлгісін шығару, олардың құнын өзгерту кезінде амортизациялық аударылған сомалардың жаңа нормаларын әзірлеу қажеттігінің пайда болмауына байланысты.

Қайта қалпына келтіруге жинақтаулардың жалпы сомасы алғашқы құнның 90% көлеміндегі қалдық құнын ескерумен қарастырылған, осы шарттан амортизациялық аударылған сомалардың нормалары анықталады.

Жылжымалы құрамның қалпына келтiруiне амортизациялық төлемдерiнiң нормасы жүгiрiстiң 1000 км-iне баланстық құнының пайыздары немесе баланстық құнының пайыздарына бекiтiледi:

мұндағы С_н – жаңа автокөлiк құны (тiрке ), тг.;

Cо - автокөлiктi қалдық құны (тiрке ) оның iрiктеуiнен кейiн, тг. ;

D - жылжымалы құрамның қызмет мерзiмi, жылдар;

L_AM - (тiрке ) автокөлiктi амортизациялық жүгiрiс, шақырым.

Амортизациялық төлемдер (жылжымалы құрам қоспағанда) өңге негiзгi қорлар бойынша бастапқы құннанғы пайыздарындағымен анықталады. Амортизацияның жылғы нормасы

мұндағы С_П - негiзгi қорлардың сомды бастапқы құны, тг.;

С₀- негiзгi қорлардың сомды қалдық құны (есептен шығарудан кейiн);

D - негiзгi қорлардың қызмет мерзiмi, жылдар.

Өнiмнiң өзiндiк күнiндегi амортизациялық төлемдерiнiң еншiсi техникалық үдерiстiң табыстарының кәсiпорынында қолдануда төмендейдi. Сонымен бiрге шешушi жаңа машиналардың құны және өнiмдiлiгiнiң аралығында байланыс болып табылады. Жағдайлар машиналардың құнының техникалық үдерiсiн шарасы бойынша көпшiлiгiнде өседi, бiрақ қуат бірлігі мен шығарылатын өнiмнiң есептеуінде төмендейдi. Сонымен өнiм бiрлiгіне келетiн амортизациялық төлемдерi азаяды.

Физикалық тозу.

Өндiрiстiк процессiндегi негiзгi қорлар физикалық тоздыруларға душар болады және сол себепті олар өзінің техникалық-экономикалық сапасын төмендетедi. Физикалық тоздыру негiзгi қорлардың құнының кiшiреюiмен сипатталады. Амортизациялық өнiм немесе iстелiнген көлiк жұмысы қайта жасалынған өндiрiстiк процессiндегi олардың құнының бiртiндеп тауысу нәтижесінде, негiзгi қорларының тозуының орнын толтыру деп ұғылады. Әрбiр кәсiпорынның негiзгi қорлардың тозу өтемдерi үшiн амортизациялық қорға нақтылы соманы бөлiп шығарады.

Моральдік тозу.

Негiзгi қорлар тек қана физикалық емес,сонымен қатар моралдiқ тозуға ұшыраған. Жаңа, өнімдірек және үнемдi жабдықтарды өнертабыстар мен өндiрiске енгiзу шаралары бойынша әлдеқашанғы машиналар моралдiк тозуларға бағасызданып душар болады және олардың тозуы жаңа, мүлтiксiз машиналардан енгізілу мерзіміне дейін ауыстырылуы керек. Моралдiк тозу деп "Физикалық өлімге" дейінгі оның техникалық жабдығының әлдеқашан арзандалуын бiлдiредi. Машина физикалық жарамды бола алады, бiрақ моралдiқ ескiру, экономикалық пайданы бермегенiнде емес, керiсiнше, қоғамдық еңбектiң ысырабына түзеуге алып келеді. Қайта бөлу жалпы iшкi өнiмнiң (ЖІӨ) еңбекшi түсетiн табыстар есебiнен iске асады.Қорытындылай келгенде, өнiмсiз негiзгi қорлар бойынша амортизациялық төлемдер ЖІӨ-нің келесi үлестiрiлу формаларында болады.

Негiзгi қорлардың моралдiқ тозуы екi түрде болады. Моралдiқ тозуды бiрiншi түрі бұл өндiрiс сайман жасаушы салалардағы еңбек өнiмдiлiктi жоғарылатуы, кейбiр жұмыс iстейтiн машиналар және тетiктердiң құнының жартылай жоғалтуы салдарынан айқындалады. Дәл осында құрылыста қоғамдық керек өнімге төмен шығынмен жасалған жаңа машиналар жоғарырақ бағамен ерте шыққан және бұрын пайдаланылған машиналар өзінің жасалған өніміне бұрынғы өлшеммен берілмейді, өйткенi бұл құн заңның талаптарына қайшы келер едi және өнiмнiң экономикалық айғақсыз қымбаттауына келтiрер едi.

Екiншi моралдiқ тозудың түрі үнемдiрек және өнiмдi жабдықтың пайда болуымен байланысты. Орташа қоғамдық өндірістік еңбекті қамтамасыз етпейтін техникалық ескірген бір типті машиналар ескі машиналардық толық физикалық тозуға ұшырауға дейін ауыстырылуы керек. Бұл сондықтан керек, әр түрлi келесi олардың қолдануы еңбектiң өнiмдiлiктiң артуын баяулататын өнiмнiң өзiндiк күнiн жоғарылатады, үлкен қолдану кезiндегi шығындарға алып келедi, шаруашылық iшiнде жинақталулардың өлшемдерiнде терiс бiлiнедi. Олар тиiмдi болуға басылдан, сайып келгенде, физикалық жарамды, бiрақ iс жүзiнде әлдеқашанғы өндiрiс саймандары сала жұмыс iстейтiн iске аспай қалуы керек;