Ндар. халықтардың ұлы қоныс аударуының басталуы

1. Б.з.д. VIII-V ғасырлардағы Қазақстан аумағындағы көшпелілер өркениеті көршілес тайпалармен және мемлекеттер мен экономикалық және саяси қарым-қатынаста бодды. Бұның өзі көшпелі шаруашылықтың экономикалық мүмкіндіктерін одан әрі тиімді пайдалануға, егіншіліктің, қолөнердің және сауда байланыстарының одан әрі дамуына алып келеді. Бұндай өзгерістер б.э.д. IV-III ғасырларда Қазақстанның жекелеген аудан-дары мен көршілес аумақтар да біршама тұрақты және ірі саяси бірлестіктердің кұрылуына алып келді. Бұл бірлестіктер - сол кездегі Грек-Бактрия, Парфия, Қытай жіне Кушаңдар империяларын да мойындатқан Үйсін және Қаңлылар саяси бірлестігі болатын. Соңғы деректер мен мәліметтер бұл саяси бірлестіктің мемлекеттік деңгейге дейінгі жеткеңдігін дәлелдейді. Яғни, б.э.д. IIIғасырдан бастап қазіргі Қазақстан аумағында Үйсіндер және Қаңлылар мемлекеті өмір сүрген деп айтуға біршама негіз де бар.

Қазақстан аумағындағы алғашқы тайпалық бірлестіктердің бірі үйсіндер болып табылады. «Үйсін» («усун») деген терминнің этимологиясы осы уақытка дейін анықталмай отыр. Ол тек иероглиф жазуында ғана кездеседі. Оның дыбыспен айтылуы үйсін деген қазақ тайпаларының біріне сай келеді. Жетісу бойындағы сақ-тигрохаудаларды ығыстырған үйсіндер Қазақстан аумағына Орталык Азиядан б.з. бұрынғы үшінші ғасырларда келді. Үйсіндердің негізгі аумағы Іле, Шу және Талас өзендерінің бойы болды.

Археологиялық деректер үйсіндердің европоидтық нәсілге жататындығын және моңғолоидтық нәсіл белгілері бар екендігін дәлелдеп отыр.

Үйсіндер туралы алғашқы жазба деректер б.з. бұрынғы IIғасырдың соңынан бастап кездесе бастайды. Осы уақытта Жетісу аймағына келген Қытай саяхатшысы Чжан Цзянь үйсіңдер туралы алғашкы мәліметтерді береді. Оның мәліметтерінде үйсіндердің ғұндарға ұқсас екендігі және олардың алғашқы да ғұңдарға ұқсас ғұндарға бағынышты болғандығы айтылады.

Үйсіндер туралы мәліметтер, сонымен бірге Қытайдың «Тарихи естеліктер», «Хан хаңдығының тарихы» және Қытай тарихшысы Бан Гудың жазбаларында кездеседі. Ә.Марғұлан, К.Ақышов, А.Бернштам, А.Кушаев сияқты тарихшы-ғалымдар археологиялық материалдар мен жазба деректерді салыстыра отырып үйсіндердің шаруашылық өмірі мен тұрмысы, мәдениеті мен өнерін біршама жүйеге келтіріп, олардың тарихын ғылыми тұрғыдан дәлелдеді.

Чжан Цзянь деректерінен біз сонымен бірге үйсін тайпаларының халық саны 630 мың, үй саны 120 мың, әскер саны 180 мың болғаңдығын да білеміз. Тайпаның барлык билігі гуньмо деп аталған жоғары билеушінің қолыңда болады. Үйсін гуньмосының астанасы Ыстықкел маңыңдағы Чигу-Чэн («Қызыл аңғар») қаласыңда орналасты. Орда маңыңда басқа да бекіністер мен елді мекеңдер болған.

Б.з. бұрынғы 73 жылы үйсіндер мемлекеті үш бөлікке - шығыс, орталық және батысқа бөлінді. Үйсін мемлекеті өз заманында аймақтық-экономикалық және саяси жағдайларға қатысып отырды. Неке одақтарын жасау арқылы басқа мемлекеттермен одақтастық қатынастар орнатты. Мысалы, үйсін гуньмосы Ван-Гуйми өзінің қызы Дишиді Куги әміршісі Гянь-бинге берсе, б.з. бұрынғы 107 жылы Қытайдың Юань-Фын сарайы-нан атақты князьдің қызы Си Гюньді үйсін патшасы әйелдікке алады. Жетісу аумағы арқылы өткен Ұлы Жібек жолының тармақгары да басқа елдермен сауда-экономикалық байланыстарды дамытуға көмегін тигізді.

Қытай деректерінде үйсіндердің көшпелі мал шаруашылығымен айналысқаңдығы туралы айтылады. Чжан Цзянь «Үйсіндер егін шаруашылығымен, бақша, бақ өсірумен айналыспайды. Шебі шүйгін, суы мол жер іздеп, малмен бірге бір жерден екінші жерге көшіп жүреді. Оларда жылқы көп. Бай адамдардың 4000-5000-ға дейін жылқысы болады. Қаһарлы, ержүрек, бостандықты сүйетін өте күшті жауынгер халық болып есептелді» дейді. Мал шаруашылығы үйсіндер тұрмысында маңызды роль атқарды. Олар негізінен қой, жылқы, ешкі, сиыр және түйе өсірген. Үйсіндердің егіншілікпен де айналасқандығы археологиялық деректерден анықталып отыр. Үйсіндердің баспанасы шикі кесектен салынды. Бірнеше бөлмеден құралған үй іргесіңде мал қамайтын қоралары орналасты. Бір ауылда ондаған үй болды.

Үйсіндерде жерлеудің жаңа түрі кабір шұңқырынын бүйірінен үңгіп қуыс қазылды. Мәйіт осы қуысқа салынып, басы батысқа қаратылып шалқасынан жатқызылды. Өлген адамның жанына тамақ, ыдыстар және қару-жарақтар мен бағалы сәндік бұйымдар қойылды. Тайпа көсемдерінің қабірі басына үлкен қорғандар тұрғызылды.

Үйсін қоғамында тек малға ғана емес, жерге де жеке меншік орнады. Қолдағы бар жазба және археологиялык материалдар үйсін қоғамының мемлекеттік дәрежеге жеткендігін дәлелдейді. Үйсіндер дәуіріне жататын археологиялық ескерткіштер - Қызылқайнар, Өтеген, Қызылкене, Алтынемел, Қаратұма, Талғар, Ақтас, Қалкан және т.б. қоныстар мен бейіттер.

Археологиялық материалдар үйсін тайпаларының жоғарғы мәдениеті мен өнерінің бар болғаңдығын дәлелдейді. Табылған заттар мен бұйымдардың және қару-жарақтардың жоғары көркемдік деңгейде жасалғаны, дүниеге көзқарасын анықтайтыны сияқты кұнды түрлері де көптеп кездеседі. Мысалы, Қарғалыдан табылған басқа киетін тәж тәрізді әшекейлі бас киімдегі бейнелер Ыстық көл қабірінен табылған сақ көсемінің бас киіміне ұқсайды. Бас киімдегі бір-біріне қарап тұрған қос қанатты тұлпарлар, олардың соңындағы аңдар мен адамдар, барыс үстінде шауып келе жатқан әйел, ешкіге, арқарға және айдаһарға мінген әйелдер, ұшып бара жатқан аққулар, өсіп тұрған ағаш пен оның сәңді жапырақтары үйсіңдердің табиғат пен дүниеге деген көзқарастарын білдіреді.

Үйсіндерден батысқа қарай Талас, Сырдария өзені мен Қаратау маңында және Орталық Қазақстанда б.з. бұрынғы III ғасырлардан бастап қанды тайпалары мекендеді. Қытай деректерінде бұл жерлер «Кангюйлар елі» деп аталады. Бүл этноним бұдан ерте кездегі жазба мәліметтерде де кездеседі. Діни Авеста шығармасында қазіргі Қазақстан аумағындағы «кангхалар» және сақтармен, тохарлармен катар «канкилер» деп те аталады. Қалай десек те, «кангар» этнонимінің б.з. бүрынғы VI ғасырдан бастап кездесетінін айтуымыз керек.

Б.з. бұрынғы II ғасырда Қытай императоры Чжан Цзяньды батыс елдеріне сауда елшілігіне жібереді. Ол өзі болған жерлер туралы кұнды зо мәліметтер қалдырады. Үйсіндермен қатар, олардың батысында тұрған қаңлылар туралы да мәліметтер жазады. Қытай елшісінің мәліметтеріне қарағанда қаңлылар елінде 600 мың адам, 120 мың әскер болған. Астанасы ретінде Битянь қаласы аталады. Үйсіндер сияқты қаңлылардың этника-лық сипаты жөніндегі мәселе де толық анықталған жоқ. Кейбір ғалымдар қаңлылар түрік тілдес халық десе (А.Бернштам), басқалары оларды солтүстік Иранның мал өсіруші тайпаларының қатарына жатқызады (Б. А. Литвинский).

2. Қаңлылардың мемлекеттік құрылымы туралы деректер өте аз кездеседі. Жанама деректер арқылы мемлекетті «би», «жабғу» деп аталатын патшаның басқарғанын білеміз. Сонымен бірге, мемлекеттік әкімшілікте патшаның көмекшісі және кеңесшілері болған. Қаңлыларға бағынышты болған бес иелікті Сусені, Фумуды, Юеньді, Гиді және Юегеньді патша тағайындаған әміршілер басқарған. Шығысындағы үйсіндерден үнемі қысым көрген жөне оларға қарсы тұруға шамасы келмеген қаңлылар ғүңдармен әскери одақ қүрады. Солтүстік ғұндар билеушісі Чжи-чжи қанды билеушісінің қызына үйленеді. Әскери одақты неке арқылы бекіткен қаңлылар ғұңдардың күшті армиясына үлкен үміт артады. Көп ұзамай ғұндар үйсіндерді жеңіп, солардың жеріне қоныстанады деп ойлады. Бірақ ғұндар жеңілген елдің жеріне қоныстанып, олардың заңдарына және салт-дәстүріне бағынғысы келмеді. Бұл жасалған одақтың бұзылуына және ғұндардың қаңлы билеушісінің ордасынан қуылуына себеп болды. Чжи-чжи өз әскерлерімен бірге Талас бойына кетеді және осы жерге мемлекеттің болашақ астанасы ретінде бекіністі қала салады. Бұл қаланы қытайлар талқандайды.

Қаңлылар өздерінің саяси, әскери және сауда қызметінде шығысқа карай ұмтылыс танытпаған. Оның бір себебі шығыстағы қытай, үйсін, ғұндар сияқты күшті мемлекеттердің өмір сүруі болса, екіншіден, олардың көрші мемлекеттермен көршілік достық қарым-қатынаста тұруға деген ниетінен болса керек. Олар сонымен қатар осы кезендегі негізгі сауда жолы болған Үлы Жібек жолының Сырдария бойымен жүретін бөлігіңдегі бағытын өз бақылауында ұстап тұруға ұмтылды. Қытай, Рим, Кавказ және Оңтүстік елдерімен сауда, экономикалық және саяси байланыстар жасады.

Қаңлылармен уакыт жағынан қатар өмір сүрген үйсіндердің негізгі шаруашылығы көшпелі мал шаруашылығы болса, Сырдария бойын мекендеген қаңлылардың шаруашылық кәсіптерінің негізгі бағыты отырықшы мал шаруашылығымен қатар, суармалы егіншілік те болды. Археологиялық қазба жұмыстары кезінде дәнді дақылдардың дәндері мен астық сақтайтын қамбалардың, дәнүккіштер мен астық сақтайтын ыдыстардың көп табылғанына қарағанда бұл еңірде егіншілік едәуір дәрежеде дамыған тәрізді. Жерді тас кетпендермен өңдеген, сүйектен жасалған егіншілік кұралдарын пайдаланған. Өзен салаларынан егіс алқаптарына қарай қысқа арықтар қазылды. Дегенмен егінді суару шектеулі көлемде жүргізілді. Өйткені, ірі каналдар мен арықтар қазуға күш жетпеді. Суды пайдалануда еңбектің ең қарапайым әдістері қолданылды. Талас пен Арыс өзеңдерінің аңғарларыңда, Қаратау баурайларыңда таудан аққан бұлақтар, жылғалар, кіші өзеңдер пайдаланылды. Негізінен арпа, бидай, тары және бау-бақша дақылдары өсірілді.

Шаруашылықтың екінші бір маңызды саласы мал өсіру еді. Қой, ешкі, сиыр және жылқы өсірілді. Қаңлылардың аң аулау мен балық аулаудың қосымша маңызы болды. Сырдария бойындағы тоғайлар мен Қаратау бойынан елік, арқар, киік және құстар ауланды.

Қауыншы, Жетіасар, Отырар-Қаратау мәдениеттерінен табылған археологиялық материалдар қолөнер кәсібініңде дамығаңдығын көрсетеді. Еңбек құралдары мен ыдыстары, қару-жарақтары темірден балқытылып жасалды. Айырбас саудасымен қатар ақша айналымы да қолданылды. Оны археологиялық казбалар кезінде табылған ақшалар дәлелдейді.

Қаңлыларда табиғатқа, ата-баба аруағына табыну сияқты діни ұғымдар болды. Олар сонымен қатар аспан денелеріне де айға, күнге, жұлдыздарға табынған. Б.з. бұрынғы I ғасырдын ортасында үйсіңдер мен қаңлылар арасында ұзаққа созылған соғыстар басталып, әлсіреген қаңлы мемлекеті өзінің өмір сүруінің соңғы жылдарыңда Түрік қағанатының құрамына енеді.

3. Б.з.б. І мың жылдықтың екінші жартысынан бастап Еуразияның этникалық-саяси тарихында Орталық Азияның көшпелі тайпаларының ролі өсті. Солардың бірі ғұңдар еді. Ғұн тайпаларының аты тарихта олардың жауынгерлік даңқымен, қаталдығы мен және халықтардың ұлы қоныс аударуының басталуына негіз болған көшпенділігімен мәлім. Еуразияның кең байтақ даласын мекендеген ғұндардың әлемдік өркениеттегі орныда ерекше.

Б.з.д. IV-III ғасырларда Қытайдың солтұстігіндегі тайпалар екі саяси бірлестікке - сунну және дунху бірлестіктеріне топтасты. Әсіресе, сунну бірлестігі тез күшейіп көршілес аймақтарға да елеулі қауіп төндіре бастайды. «Сунну» атауының қайдан шыққаны әлі толық дәлелденбеген. Кейбір деректерде, бұл этноним аталған бірлестіктің қытайша жазылуынан деп есептеледі. Ғұндардың этникалық шығу тегі туралы түпкілікті тұжырым айту да қиын. Дегенмен де ғұндардың түріктердің арғы тегі екеңдігі туралы болжам басымдау келеді.

Ғұңдар туралы алғашкы жазба деректер б.з. бұрынғы 822 жылдан бастап кездеседі. Бұл деректер көшпелі ғұн тайпаларының осы жылы Қытайға жасаған аса зор шапқыншылық жорығы туралы айтылады. Б.з. бұрынғы IV—III ғасырларда Қытайдың солтүстігіңдегі көшпелі тайпалардың топтасуы нәтижесінде екі тайпалық бірлестік сунну және дунху тайпалары қалыптасты. Мұңдағы сунну тайпалары өз заманындағы тарихи оқиғаларға белсене қатысып, көршілес елдердің тарихына ықпал жасады және олардың кейінгі дамуында да айтарлықтай роль атқарды.

Суннулар (хунну немесе ғүндар) б.з. бұрынғы III ғасырда едәуір күшейді. Ғұндардың жаңа жорықтарынан қауіптенген кытайлар Ұлы қытай қамалын салады және оны одан әрі нығайтады.

Б.з. бұрынғы 209 жылы ғүн тайпаларының билеушісі болып Моде сайланды және ғұн билеушілері шаньюй деп аталды. Ғұндарды құдіретті елге айналдыру мақсатыңда Мөде бірқатар реформалар жасады. Мөде алдымен көршілес тайпа дунхуларды талқандады. Солтүстігіндегі Саян-Алтай тайпаларын және батыстағы үйсіндерге жорықтар жасап, олардың бір бөлігін өзіне бағындырды. Осы жеңістерден кейін Меде Қытайға шабуылдады. Ғұндармен болған шайқастарда сәтсіздіктерге ұшыраған Қытай империясы Модемен «тыныштық және туыстық туралы» шарт жасасты. Ғұн билеушісі Қытай ханшасын әйелдікке алды және сонымен қатар Қытай империясы ғүндарға жыл сайын көп мөлшерде салық төлеп тұруға міндеттеңді.

Байкалдан Тибетке және Шығыс Түркістаннан Хуанхэ өзенінің орта ағысына дейін созылып жатқан үлкен аумақ ғұндардың қол астына қарады. Жасалған келісім шарт Мөде өлгеннен кейін де ондаған жыл бойы сақталды. Бұл шартты б.з. бұрынғы 123 жылы император Удидің ғұндарға қарсы жасаған жорығы бұзды. Ғұңдарды Ордостан ығыстырған қытайлар б.з. бұрынғы 90 жылы Янытань тауының түбінде ауыр жеңіліске ұшырады. Шаньюй Құлағу қытайлықтарға өз талаптарын қояды және бітім шартын жа-сайды. Бірақ бұл шарт мерзімі ұзаққа созылмайды.

Б.з. бұрынғы 59 жылы ғұңдарда билік үшін өзара күрес басталып, осының нәтижесінде қуатты ғұн мемлекеті оңтүстік және солтүстік ғұндар болып екіге бөлінеді. Оңтүстіктегі ғұндар Хань империясына бағынышты болды. Солтүстік-батыс Монғолиядағы солтүстік ғүндар билеушісі Чжи-чжи Қырғыз-нұр көліне таяу жерден өз ордасын орнатады. Хань империясы мен оңтүстік ғұңдардың тарапынан үнемі шабуылға ұшырап отырған солтүстік ғұңцар тәуелсіздігін сақтап қалды. Бірақ жиі-жиі шапқыншы-лыққа ұшыраған солтүстік және оңтүстік ғұңдар арасыңдағы қарым-қатынас шиеленісе түседі. Ғұндардың казіргі Қазакстан аумағына алғашқы жаппай келе бастауы б.э.д. II ғасырға сәйкес келеді. Бұл кезде ғүндар Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанды мекендей бастаған болатын.

Жиілей түскен жорықтардан зардап шеккен солтүстіктегі ғұндар Солтүстік Монғолия мен Шығыс Түркістанның солтүстік бөлігіне көшіп баруға мәжбүр болды. Одан кейінгі жылдары олардың бір бөлігі Тянь-Шаньнан өтіп қаңлылармен көршілес отырады. Осы кезде қаңлылар үйсіндермен соғыста ғұндармен соғыс одағын жасайды. Бірақ бұл одақ берік болмай ғұндар мен қаңлылар арасында жанжал болды. Осыдан кейін екі жақ соғыс одағын бұзып Чжи-чжи қаңлы билеушісінің ордасынан қуылады. Көп ұзамай қытайлар солтүстік ғұндардың Талас бойына салған ордасына шабуыл жасайды. Ғұндардың ерлікпен шайқасқанына қарамастан қытай әскерлері қамал қорғанысын бұзып, қамалды қиратып, қаланы басып алады. Чжи-чжи өзінің туыстарымен, нөкерлерімен, атақты адамдарымен барлығы 1518 адам тұтқынға алынып, барлығының басы кесілді.

Ғұңдардың Қазақстан жеріне қоныс аударуының екінші толқыны б.з. 93 жылы басталады. Олар батысқа қарай жылжи отырып жолында кездескен тайпалардың бірін күшпен бағындырса, екіншілерін өздеріне қосып алады. II ғасырда ғұндар Сырдарияға, Арал бойына, Орталық және Батыс Қазақстанға дейін жетеді. Ғұндардың батысқа қарай жылжуы басқа тайпалардың қоныс аударуына себеп бодды. IV ғасырда ғұндар басқа да көшпелі тайпалармен қосылып, оңтүстік орыс далалары арқылы Дунайға және одан әрі Шығыс және Орталық Еуропа елдеріне дейін барады. Ғұндар Атилланың (Еділдің) басшылығымен Еуропа елдеріне жорықтар жасап, қалаларды қырғынға ұшыратты. Рим империясын құлатқан халықтардың Ұлы қоныс аударуының басталуына негіз болды. Халықтардың ұлы қоныс аударуы Қазақстанның, Орта Азияның және Алдыңғы Азияның, сондай-ақ Еуропаның этникалық және саяси картасын едәуір дәрежеде өзгертті.

Моңғол нәсілдес және түрік тілдес ғұндар Қазақстан аумағындағы тайпалардың антропологиялық тұрпатын да өзгертті. Зерттеуші ғалымдардың көпшілігінің пікірінше ғұндар түріктердің арғы ата-бабалары. Ғұндардың қоғамдық құрылымыңда патриархадды-рулық қарым-қатынастардың белгілері өте күшті сақталды. Бізге жеткен мәліметтер бойынша ғұндар 24 руға бөлінген. Оларды ақсақалдар басқарды. Ақсақалдар кеңесі мен халық жиналысы жұмыс істеді. Мемлекетті шексіз билігі бар шаньюй (тәңірқұт) биледі. Оған түменбасы деп аталатын бекзадалар бағынышты болған және олардың әрқайсысының меншігінде көшіп қонатын жер-сулары болды.

Ғұндардың тұрмысыңда мал шаруашылығы басты роль атқарды. Қытай тарихшысы Сыма Цяньның жазбаларыңда ғұңдардың үнемі бір жайылымнан екінші жайылымға көшіп жүретіндігі, мал өнімдерін пайдаланатындығы туралы айтылады. Ғұндардың өміріңде жылқы малы ерекше маңызды болған. Ғұндар сонымен қатар қой, ешкі, сиыр және түйе өсірді. Ғүндарда малға отбасылық және жеке меншік болғандығы туралы мәліметтер бар. Басқару аппаратын қаржыландыру үшін халықтан салық жиналды.

Артына терең тарихи мұра мен айтулы оқиғалар қалдырған, өзіндік мәдениеті қалыптасқан ғұңдар түрік тілдес тайпалар мен халықтардың одан кейінгі тарихи дамуына да айтарлықтай үлес қосты.