Салықтар. Салық салудың принциптері мен формалары. Салық түрлері. Лаффер сызығы.

Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көзі – салықтар. Өнеркәсібі дамыған елдерде салықтардың үлесі 90 процент. Салықтың негізгі түрлеріне табыс салығы, одан басқа қоғамның құқықты мүшелерінің табыстарына, корпорация пайдаларына салынатын салықтар жатады. Өндірістік бірлестіктер, кәсіпорындар, капитал иелері өздері жариялаған мәлімдемелері бойынша салық төлейді.

Салық мәлімдемесі салық төлеушілердің өз табыстарының мөлшері туралы хабары, ал жалдамалы еңбек адамдарынан салық жалақы төлегенде ұсталады.

Табыс салығын алу белгілі бір төменгі деңгейден басталады. Номиналдық табыстың ұлғаюына сәйкес табыс салығын өсіруің базасы жасалады, салық төлеушілердің саны артады, мемлекеттің шоғырландырылған жалпы қаржы-қаражаттары көбейеді.

Салық салу жүйесінің басты буыны – І-ші дүниежүзілік соғыс кезінде пайда болған корпорациядан алынатын салық. Салық акционерлік қоғамның таза пайдасынан алынады, яғни жалпы пайдадан басқаларды шегергеннен кейін мысалы, жедел амортизизация , табиғи кендердің азаюы, қайрымдылық қорыц төлемдері және т.б. шығындар.

Табыс салығының қатарына мүлік салығы және капиталды пайдаланумен байланысты атқарылған істер салығы да жатады. Бірінші жағдайда салық мүліктің құнына қарай ( жер, құрылыс ) әрбір адамнан және заңды тұлғалардан алынады. Тікелей табыс салықтарымен қатар жанама салықтар да маңызды роль атқарады. Олар тауарлар немесе қызмет көрсету бағаларына қосылады.

Капитал ісінен алынатын салық корпорациялардың бағалы қағаздарды сату, сатып алуынан түскен табыстардан алынады.

Жанама салықтар бүгінде үш түрде көрінеді: акциздер, фискалды, монопольді салықтаржәнекеден салығы. Бұлардың ішіндегі ең бастысы – акциздер. Олар тауар бағаларына немесе қызмет көрсету тарифтеріне қосылады. Әрбір елдің ерекшелітеріне қарай акциздер халық тұтынатын тауарларға, транспорт, байланыс, тұрмыстық қызмет көрсету түрлеріне салынады.

Фискалды, монопольді салық мемлекеттің монопольді өндіретін тауарларына салынатын жанама салық. Нақты елдердің ерекшеліктеріне қарай бұлардың қатарында темекі бұйымдары, алкогольдік ішімдіктер, сусындар, тұз және т.б. болуы мүмкін. Фискалды, монопольді салықтың түсімдері әдетте мемлекеттік бюджетке, біраз бөлігі жергілікті үкіметтің бюджетне түседі.

Кеден, баж салығы да бар. Олар тауарларды мемлекеттік шекарадан әрі-бері алып өткенде төленетін салықтар. Қазіргі кезде әсіресе, шет елдер тауарларынан алынатын кеден салығының маңызы зор. Кеден салығының механизмі арқылы мемлекет белгілі бір тауарлардың шеттен әкелінуін тежеп, өзінің ішкі рыногын шетелдік бәсекеден қорғайды.

Салықты реттеуде мемлекет тек жекелеген шаралар жүргізіп қоймай, сонымен қатар барлық шаруашылық коньюктураға ықпал етеді. Бүкіл экономикалық коньюктураны ынталандырудың ірі шараларына мысалы, АҚШ үкіметінің басына келген Рейген әкімшілігінің салықтарды едәуір қысқартуы жатады. Бұл бағдарламаның теориялық негізі ретінде американ экономисі А. Лаффердің есебі алынған. Ол салықты азайтудың нәтижесінде мемлекеттің экономикалық өсуі мен табыстың көбеюін дәлелдеді. Мемлекеттік бюджет пен салық ставкасының арасындағы тәуелділік графикалық бейнесі « Лаффердің қисық сызығы » деп аталады.

R

100

R₁

O Y₁ Y