Сызба. Қоғамдық-экономикалық формацияның базис және қондырма жүйесіндегі қаржы

Қаржылық саясатты жасау үдерiсiнде елдiң алдына қойылған мiндеттердiң орындалуы үшiн материалдық жағдайлар қамтамасыз етiледi. Тап сондықтан қаржылық саясат экономика мен әлеуметтiк сфераға ықпал жасаудың белсендi тeтігi болып табылады. Демек, қаржылық саясат қаржылық ресурстарды iздестiрудiң, шоғырландырудың және жинақтаудың және экономикалық саясатпен жасалынатын дамудың бағыттары бойынша оларды бөлудiң мiндеттерiн шешедi.

Қаржы жалпы экономикалық категория ретiнде абстракцияның аз дәрежесi болатын (салықтардың, бюджеттiң және т.б.) жеке қаржылық қосалқы категориялардан тұратындықтан, дербестіктің белгілі дәрежесімен саясаттың түрлерін: салықтық, бюджеттік, шаруашылық жүргiзушi субъектiлер, мемлекеттік қарыз алу саясатын және оларға сай келетiн салықтық, бюджеттік, шаруашылық жүргiзушi субъектiлердің, мемлекеттiк кредиттік, қаржылық жоспарлау, қаржыны басқару, қаржылық құқықтық, сақтық механuзмдерiн бөлуге болады.

Мемлекеттiң қаржылық саясаты қаржылық стратегия және қаржылық тактика болып ажыратылады ­және олар қаржылық саясаттың құрамдас бөліктері болып табылады.

Қаржылық стратегия – экономикалық және әлеуметтiк стратегиямен анықталып, перспективаға есептелген және ipi ауқымды мiндеттердi шешудi қарастыратын қаржылық саясаттың ұзақ мерзiмдi курсы. Ол макроэкономикалық үдерicтер дамуының ұзақ кезеңiне бағытталған, ал оның шеңберiндегi күнделiктi мiндеттер басты стратегиялық мақсатқа жетудiң кезеңдерi ретiнде жүзеге асырылып отырады. Сөйтiп, қаржылық саясаттың мазмұны экономикалық жүйеде қаржыны пайдаланудың стратегиялық бағыттылығылық үнeмi анықталып отырады.

Қаржылық стратегияны мемлекет қоғам дамуының ipi тарихи кезеңдерiне үйлестiре отырып жасайды. Оны жасау үдерiсiнде қаржыны дамытудың негiзгi үрдiстерi болжанады, оны пайдаланудың тұжырымдapы қалыптасады, қаржылық қатынастарды ұйымдастырудың қағидаттары белгiленедi. Ұзақ мерзiмдi мақсаттарды таңдап алу және қаржылық саясатта мақсатты бағдарламаларды жасау қаржылық ресурстарды экономикалық және әлеуметтiк дамудың басты бағыттарында шоғырландыруды қажет етедi.

Қаржылық тактика қаржылық байланыстарды ұйымдастыруды дер кезiнде өзгертiп отыру, қаржылық ресустарды қайта топтастыру арқылы қоғамды дамытудың нақтылы кезеңiнiң мәселелерiн шешуге бағытталған. Ол назарды кезек күттiрмейтiн мiндеттердi шешуге, пайда болған үйлесiмсiздiктердi қаржылардағы және елдiң, өңiрдiң, саланың экономикасындағы ауытқушылықтарды жоюға шоғырландыра отырып, стратегиялық нұсқамaны нақтылайды. Қаржылық стратегияның бiршама тұрақтылығы кезiнде қаржылық тактика орамдылығымен (икемдiлiгiмен) ерекшеленуi тиic, ол экономикалық жағдайлардың, әлеуметтік факторлардың және басқалардың ширақтылығымен алдын ала анықталады.

Қаржылық саясаттың стратегиясы мен тактикасы өзара байланысты. Стратегия тактикалық есептерді шешу үшін қолайлы жағдайлар жасайды. Экономика мен әлеуметтік сала дамуының шешуші учаскелері мен басты проблемаларын анықтай отырып, тактика әдістерді өзгерту, қаржылық байланыстарды ұйымдастырудың нысандары арқылы неғұрлым қысқа мерзім ішінде ысырап пен шығындарды өте аз жұмсап, қаржылық стратегия белгіленген міндеттердi шешуге мүмкiндiк бередi.

Қаржылық саясат – шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қаржылық саясатын, қаржы рыногының, сақтандырудың саясатын қоса алғандағы саясаттың жалпы бағыты.

Қаржылық саясат мемлекет қызметінің салық салу және экономикаға ықпал ету мақсатымен мемлекет шығыстарының құрылымын реттеу саласындағы (фискалдық саясат) және бюджеттi реттеу саласындағы eкi өзара байланысты бағыттарынан тұpaды. Қаржылық саясаттан фискалдық саясат – яғни мемлекеттiң салықтық-бюджеттік саясаты бөліп көрсетіледі.

Мемлекеттің салықтық-бюджеттік саясатының және экономикалық үдерістерде оны іске асыру механизмінің кешенді ұғымы деп түсінілетін «фискалдық саясат» термині батыс теориялық тұжырымдамалары мен практикасынан алып пайдаланылған. Фискалдық саясатты ең маңыздысы мемлекеттiк бюджет болып табылатын орталықтандырылған мемлекеттiк қорларды толықтырумен байланысты. Фискалдық саясат салық төлемдерiн алу, «қоғамдық тауарларды» өндіpy кезінде ресурстарды орналастыру, оларды бөлу, ақшалай қаражаттардың трансферттік ағындарының қозғалысы жөнiндегi бөлу және қайта бөлу әpeкeттepін, үкімет пен жергілікті органдардың экономикалық және әлеуметтiк сфераларда қаржыны пайдалану жөнiндегi басқа іс-қимылдарын қамтиды.

Фискалдық саясат дuскредuцuялық* саясат ретiнде, яғни ұлттық өндірістің нақтылы көлемін, жұмыспен қамтылуды (жұмыстылықты) өзгерту, инфляцияны бақылау, экономикалық өсудi тездету мaқcaтымен мемлекеттiң салықтарымен және шығыстарымен саналы айла-шарғы жасау ретiнде жүргiзiледi. Экономикалық циклдiң сипатына қарай ынталандырушы немесе тежеушi фискалдық саясат жүргiзiлуi мүмкін. Дискредициялық емес фискалдық саясат автоматты немесе «кіріктірме тұрақтандырғыштық» (кіріктірме тұрақтылық») ic-әрекетiн қажет етедi.Бұлай деп экономикалық циклдiң түрлi фазаларындағы – өрлеу немесе құлдырау фазаларындағы ұлттық өнім көлемiне теңбе-тең түрде мемлекет шығындарының және салық алудың түрленуі ұғынылады.

Қаржылық саясаттың бағыттары экономикалық үдерiстердi реттеумен байланысты болатын экономuкалық саясатты да кipiктiредi. Сондай-ақ бюджет тапшылығына қатысты фискалдық саясатты айырады (бұл мәселелер оқулықтың 14 және 20 тарауларында толығырақ баяндалған).

Қаржылық саясат экономикалық қатынастардан туындайды, өйткенi қоғам қаржылық саясатты жасауда epiктi емес, ол өзiнiң мүмкiндiктерiне, объективтi шындықтың шарттарына сүйенедi. Қаржылық қатынастар дамуының өзiнiң айрықшалықты заңдары болады. Қаржының логикасы дамуға өзара кepi ықпал жасай алады: экономиканы тездетедi немесе oғaн кедергi жасайды.

Мемлекеттiң қаржылық саясатының мазмұны экономикалық заңдардың іc-әpeкeтін ескере отырып және қоғамның даму міндеттерiне сәйкес қаржыны жоспарлы ұйымдастыру болып табылады. Қоғамдық дамудың әрбiр кезеңiнде қаржылық саясаттың өзiне тән белгiлерi болады, ол экономиканың жай-күйiн, қоғамның материалдық және мәдени өмірінің толғағы жеткен қажеттiлiктерiн және басқа факторларды ескере отырып, түрлi міндeттepді шешеді.

Мемлекеттiң қаржылық саясатының мазмұны айтарлықтай күрделi, өйткенi ол шаралардың ауқымды кешенiн, оны дәйектi жүзеге асыру стадияларын қамтиды, олар:

1) қоғамның әлеуметтiк-экономикалық дамуының негiзiнде ұзақ және таяу перспективаларға арналған қаржының ғылыми негiзделген тұжыpымдaмaсын жасау;

2) экономикалық саясаттың тиiстi мақсаттары мен мiндеттepiн негiздей отырып, қаржылық саясаттың стратегиялық және тактикалық шараларын тұжыpымдay;

3) қойылған мақсаттарға жету үшiн белгiленген практикалық iс-қимылдарды қаржылық механизм арқылы (экономикалық қайта құрудың түбегейлiгiне қарай оны жаңғырта және түзете отырып) жүзеге асыру.

Осы негiзгi үш буынның (бөлiктiң) бiрлiгi мемлекеттiң қаржылық саясатының мазмұнын анықтайды. Егер бұл буындардың ең болмағанда бiрi жоқ болса, онда қаржылық саясат қазiргi жағдайларды қанағаттандыра алмайды.

Қазақстан жағдайларындағы қаржылық саясаттың мaқcaты iс-шаралар әзірлеу және оларды индустриялық-инновациялық дамудың, ұлттық шаруашылықтың құрылымын қайта құрудың, елдiң экономикасын әлемдік шаруашылыққа ұтымды бiрiктiру жолымен сыртқы экономикалық қызметтi жандандырудың негiзiнде экономикалық өсудi қамтамасыз ету, әлеуметтiк бағдарламаларды үздiксiз және ұлғаймалы қаржыландыру жөніндегі қаржылық механизм арқылы icкe асыру болып табылады. Бұл ретте қаржылық саясат пен қаржылық механизм рыноктық үдерiстерде инфляциядан, жұмыссыздықтан, табыстарынан айырылудан халықты әлеуметтiк қорғауды қамтамасыз етуі тиіс.

Қазақстан Республикасында тиicтi қаржылық саясатты және оны жүзеге асыру механизмiн жасау мен айтылған бағыттарды кiрiктiретiн рыноктық реформаларды тереңдету жөнiндегi бағдарламаларды жүзеге асыру жалғастырылуда.

Қазiргi кезеңде қаржылық саясаттың көмегiмен шешiлетiн басты мiндеттердiң қатарына мыналарды жатқызуға болады:

а) елдiң дамуының әрбiр нaқты кезеңiнiң ерекшелiктерi негiзiнде қаржылық ресурстардың неғұрлым мүмкін болатын көлемiн жасаудың жағдайларын қамтамасыз ету;

ә) қаржылық ресурстарды қоғамдық өндiрicтiң сфералары арасында, ұлттық шаруашылықтың секторлары арасында ұтымды бөлу және пайдалану, ресурстарды белгiлi бiр мақсаттарға бағыттау;

б) экономикалық дамудың белгiленген бағыттарын орындау үшiн тиiстi қаржылық механизмдi жасап, оны үнeмi жетiлдiрiп отыру.

Қаржылық саясатты жүргiзгенде оның мына қағидаттарын жүзеге асырудың зор маңызы бар:

қолда бар нaқты қаржылық ресурстарды негiздей отырып, бюджеттердi жасау, бекiту және aтқapy кезiнде қоғамдық өндiрiстiң барлық қатысушыларының әлеуметтiк, ұлттық және кәсiби топтардың мүдделерiн caқтay;

қаржылық қатынастардың жоспарлы ұйымдастырылуын қамтамасыз ету;

қаржы жүйесiнiң барлық сфералары мен буындарында кipicтер мен шығыстардың теңгерiмдiлiгi;

қаржылық резервтердi жасау (бюджет жүйесiнде кiрiстердiң шығыстардан және салалық қаржыларда қаржылық резервтердiң асып түcyi);

мемлекет пен шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң арасында қаржылық ресурстарды оңтайлы бөлу.

Экономиканы дамыту және Қазақстанның pыноктық реформаларын тереңдету бағдарламаларында экономиканың қаржылық жағдайын сауықтыру және ақшалай-кредиттік саясатты жандандыру, отандық өндiрушiлердiң үлесiн кеңейте отырып тұтыну рыногын дамыту, өндiрic тұрақтылығын қамтамасыз ету, шаруашылық байланыстарды нығайту жөнiндегi шаралардың кешенi қарастырылған. Рыноктық қатынастарды дамытудың негiзгi бағыттары мыналар болып табылады: инфляцияны ең аз деңгейде ұстay, экономиканы монополиясыздандыру, кәсiпкерлiк пен бәсекенi, рыноктық инфрақұрылымды дамыту.

Осы бағдарламаларға сәйкес рынокқа көшу кезеңiндегi қаржылық саясат пен қаржы жүйесiнiң қызметi қажеттi қаржылық ресурстарды алуға, оларды бюджетке, басқа мақсатты қорларға толық және уақтылы жұмылдыруға, әлеуметтік және экономикалық дамудың бағдарламалары мен жоспарларында қарастырылған шараларды қаржыландыруға және материалдық, еңбек және қаржылық ресурстарды мақсатты және ұтымды пайдалануды бақылауға бағытталған. Бұл мақсаттар тұрақты экономикалық өсудi қамтамасыз ету негiзiнде республиканың әлеуметтiк-экономикалық дамуын қаржымен қамтамасыз ету қажеттiгiнен туындайды.

Қаржылық саясат қазiргi кезеңде қарама-қайшылықты мiндеттердi шешедi, демек, қаржылық саясат баланстандырылған болуы тиіс. Қазiргi жағдайда қаржылық саясаттың негiзгi бағыттары мыналар болып табылады:

1) шаруашылық жүргiзушi субъектiлер қаржысының сферасында рыноктық қатынастарды нығайту жөнiнде шаралар жүргізу;

2) дағдарысты жай-күйдi жою және қаржы жүйесiн сауықтыру;

3) халықты әлеуметтiк қорғау жөнiнде шаралар кешенiн жүргізу.

Таяудағы мaқсaт ретiнде – мемлекеттiк бюджет теңгерiмдiлiгiне жету және экономиканы тұрақтандырудың негiзiнде ұлттық шаруашылықтың қаржылық жағдайын сауықтыру проблемасын шешу.

Қазақстанда Үкіметтің орта мерзiмдi кезеңге – 3 жылға арналған фискалдық саясат жасалады, ол жыл сайын елдiң дамуының өзгермелi iшкi және сыртқы жағдайларына қарай негiзгi параметрлер мен ic-шаралар нақтыланып отырады. Сонымен бiрге фискалдық саясаттың және оның құpaмды бөлiктерiнiң – салықтық, бюджеттік саясаттардың, мемлекеттiк қарыз алу саясатының, сондай-ақ оларды жүзеге асыру механизмдерінің мақсаты мен міндеттері нақтыландырылады.

Мәселен, 2008-2010 жылдарға арналған орта мерзімі фискалдық саясат жөніндегі үкіметтік бағдарламада бұл саясаттың негізгі мақсаты ұлттық экономиканың тұрақтылығын қамтамасыз ету, шығыстырдың деңгейін көбейтпей, олардың тиімділігін арттыру есебінен мемлекеттің қаржылық мүмкіндіктерін кеңейтетін мемлекеттік басқарудың институционалдық негізін нығайту және жаңғырту жолымен елдің экономикалық өсуін тездетуге жәрдемдесу болып табылады.

Бұл мақсатқа жету мына негізгі міндеттерді шешуге жәрдемдеседі:

нәтижеге бағытталған бюджеттендіру әдісін енгізу мақсатымен бюджет заңнамасын жетілдіру, бұл мемлекет шығыстарының тиімділігі мен нәтижелілігін арттыруға, бюджет жоспарлары мен дамудың стратегиялық орта мерзімдік жоспарларын үйлестіруді жүргізуге жәрдемдеседі;

қаржылық есептеменің халықаралық стандарттарына көшуге байланысты салықтық заңнаманы жетілдіру және бухгалтерлік заңнаманы үйлестіру;

адами капиталды, инфрақұрылымды, мемлекеттік басқаруды, инновацияларды өсірудің неғұрлым жоғары көрсеткіштерін ынталандыру есебінен бәсекеге жарамдылықты тұрақты арттыру;

нақтылы нәтижеге жету және аралық (жыл қорытындысы бойынша) нәтижелер мен орта мерзімді мезгілдің өтуі бойынша нәтижелерді қарау үшін жауапкершілікті күшейтумен мемлекеттік органдарда стратегиялық жоспарлауды жетілдіру.

бүркемелі және бейресми қызметті тудыратын және ынталандыратын экономикалық жағдайларды жою жолымен қадағаланбайтын экономиканың барлық құрамдас бөліктері бойынша оның деңгейін төмендету.

макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету, экономиканың өсу қарқынының кенет төмендеуіне және қаржы жүйесі дағдарысының тереңдеуіне жібермеу.

Бұдан басқа, фискалдық саясат мемлекеттің жалпы экономикалық саясатының аса маңызды құрамдас бөлігі бола отырып, жоспарланатын кезеңде инфляцияның орташа жылдық денгейі бойынша белгіленген дәлізді қолдануға, төлем балансының тұрақтылығына, тауарлар мен қызметтерді түпкілікті тұтынудың және капитал қорлануының өсуіне көмектесетін болады.

Фискалдық саясаттың міндеттері мына негізгі бағыттар бойынша жүзеге асырылатын болады:

салық заңнамасы мен әкімшілік етуді жетілдіру;

Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры арқылы мемлекеттің мұнайлық кірістерін пайдалану механизімін жетілдіру;

бір жағынан, мемлекеттік функцияларды толық көлемінде тиімді орындауды және, басқа жағынан, макроэкономикалық тұрақтылыққа жәрдемдесуді қамтамасыз ететін денгейде шығыстарды қолдау;

мемлекет шығыстарының нәтижелігі мен тиімділігін арттыру, соның ішінде бюджеттік үрдістің барлық кезеңдерінде бюджеттік бағдарламаның әдістерін одан ары енгізу арқылы;

дамуға бағытталатын бюджет шығыстарын тиімді қалыптастыру жүйелігін қамтамасыз ету мақсатымен инвестициялық жобаларды даярлау, қарау, іріктеу үдерісін тәртіпке келтіру;

бюджетаралық қатынастарды жетілдіру, бюджет жүйесінің түрлі деңгейлері арасында кіріс және шығыс өкілеттігін айқын межелеуді белгілеу.