Тақырып. Өнімді өндіруге және өткізуге кеткен корпорацияның шығындары және оларды қаржыландыру

Лекцияның мақсаты: Корпорация өнім өндіру мен өткізуге жұмсалған шығындары және басқа да шығыстарыноқып-үйрену.

Негізгі сөздер: Өзінідік құн, шығындар, табыс

Негізгі сұрақтар:

1. Корпорация шығындарының экономикалық мазмұны және оларды топтастыру

2. Өзінідік құн құрамы мен құрылымы

3. Шығындарды жоспарлау

1. Кез-келген өнім (тауар, жұмыс және қызмет) өндіріс шығындарды анықтаумен байланысты.

Шығындар – бұл активтердің азаюы (материалдардың, ақшалай қаражаттардың) немесе міндеттемелердің өсуі (көп жағдайда кредиторлық қарыздар).

Экономикалық мазмұнына қарай барлық шығындарды үш топқа бөлуге болады:

-табыс алумен байланысты шығындар;

-табыс алумен байланысты емес шығындар;

-міндеттеуші шығындар

Кез-келген корпорацияда өндірістік шығындар келесі негізгі үш топқа топтастырылады:

· капиталдық сипаттағы шығындар немесе инвестициялық шығындар /негізгі және айналым капиталының өсіміне болған/, яғни өндіріс процесін кеңейтуге бағытталған шығындар;

· өнімнің өзіндік құнына жатқызылатын ағымды қызметпен байланысты шығындар /өнімді өндіруге кеткен шығындар, тауарларды, дайын өнімді сату шығындары/;

· әлеументтік-мәдени іс-шаралар шығындары;

Үшінші топтардағы шығынға корпорациядағы көптеген әлеументтік-мәдени іс-шаралар шығындары, яғни түрлі санаторийлер, мәдениет үйлері, демалыстар, сондай-ақ, жұмыскерлердің квалификацияларын жоғарылату және тағы басқалар жатады. Қаржыландырпу көзі – корпорацияның таза кірісі болып табылады. Сонымен қатар шығындарды келесі түрлерге де бөлеміз:

Тұрақты шығындар - өндіріс көлеміне байланысты болмайды. Оған құралдардың құны, корпорацияның міндеттемелері, амортизациялық аударымдар, күзетшілер еңбек ақылары, жал төлемі, басқару персоналының еңбек ақысы және т.б. жатады.

Тұрақсыз шығындар - өндірілетін өнімнің көлеміне байланысты болады, яғни шикізат, материалдар, жұмыскерлердің еңбек ақысы және тағы басқалар.

Тұрақты және тұрақсыз шығындардың сомасы корпорациядағы жалпы шығыындарды құрайды.

Өндiрiстiк шығындар сонымен қатар басқа да белгiлерi бойынша топтастырылады.

Өндiрiс көлемiне байланысты шығындар шартты-тұрақты және шартты-өзгермелi болып бөлiнедi.

Сонымен бiрге өндiрiс процесiне қатыстылығына байланысты шығындар өндiрiстiк (өндiрiс процесi барысында пайда болған) және өндiрiстiк емес (өнiмдердi, жұмыстарды, қызметтердi өткiзумен байланысты, бiрақ сатып алушылармен өтелмейтiн) деп бөлiнедi.

Шығындардың мiндетi бойынша негiзгi (кез-келген жағдайда болады) және үстеме (өндiрiстi ұйымдастырумен байланысты шығындар) деп жiктеледi.

Өндiрiлген өнiмнiң (жұмыстың, қызметтiң) өзiндiк құнына қосу әдiсiне қарай шығындар тiкелей және жанама шығындар деп бөлiнедi.

2. Өнім (тауар, жұмыс және қызмет) өндіру және оны өткізу шығындары кәсіпорынның барлық шығындарының ең үлкен үлесін құрайды. Олар өнім өндіру процесінде негізгі құралдар, шикізат, материалдар, құрастырушы бұйымдар, жанармай мен энергияны, еңбекті пайдаланумен байланысты шығындардан және т.б. шығындардан қалыптасады.

Өндiрiлетiн өнiмнiң (тауардың, жұмыстың және қызметтiң) өзiндiк құнын құрайтын шығындарды экономикалық мазмұнына сәйкес келесi элементтер бойынша топтастырылады:

-материалдық шығындар;

-еңбекақы шығындары;

-еңбекақыдан аударылатын аударымдар (әлеуметтiк салық);

-амортизация;

-басқа да шығындар.

Әдетте Қазақстандық корпорациялар үшін шығындаркелесі ретпен қалыптасады. Егер жалпы шығындардың барлығын 100 пайыз деп алсақ /шамамен/,

· Материалдық босалқылар 52,4 пайыз

· Еңбек ақы – 19 пайыз

· Басқа да шығындар – 17,3 пайыз

· Салықтар мен төлемдер – 3 пайыз

· Негізгі құралдардың тозуы және материалдық емес активтердің амортизациясы – 8,3 пайыз

3. Отандық тәжірибеде өндіріс шығындары экономикалық элементтері бойынша жоспарланады. Шығындарды элементтері бойынша жоспарлау өндіріс шығындарының сметасы бойынша жүзеге асады.

Өнім өндірісі шығындарын жоспараумен өткізілген өнім шығындарын жоспарлау байланысты. Өткізілген өнім шығындарының жоспарлы шамасы келесі формуламен анықталады:

Шө=Қж.б.+ӨҚ-Қж.с.

мұндағы: Шө - жоспарлы өзіндік құнмен өткізілген өнім шығындары; ӨҚ - өнімнің жоспарлы өзіндік құны; Қж.б – өткізілмеген өнімнің жыл басындағы нақты өзіндік құны бойынша қалдығы;

Қж.с - өткізілмеген өнімінің жыл соңындағы жоспралы өзіндік құны бойынша қалдығы.

Корпорациядағы өнімді өткізу келесі формуламен анықталады:

Өнімді өткізу = жоспарлы жылдың басындағы өткізілмеген өнім қалдығы + алдағы жылда шығаруға жоспарланған тауарлы өнім – жоспарлы жылдың аяғындағы өткізілмеген өнім қалдығы;

Осыған орай, өнімді өткізу көлемі корпорацияда келесі ретпен анықталады:

С_өө = С_қ1 + С_тө- С_қ2

Мұндағы: С_өө- өнімді өткізу көлемі;

С_қ1 – есепті жыл басындағы өткізілмеген өнімнің қалдығының көлемі;

С_тө - тауарлы өнімнің толық жоспарланған өзіндік құны;

С_қ2 – жоспарланған мерзім соңына өтпейтін дайын өнім қалдығының жоспарлы өзіндік құны.

Жоспарлы мерзім соңына өтпейтін өнімнің қалдығының өндірістік өзіндік құны келесі формуламен анықталады:

С_қ= С_төIV тоқсан/ 90күн * N

С_төIV тоқсан – төртінші тоқсанның тауарлы өнімінің өндірістік өзіндік құны;

N – артық күндер саны;

Корпорацияда өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың келесі әдістері қолданылады:

1. Абзоршен-костинг - өткізілген өнім мен қоймадағы өнім қалдығы арасындағы барлық шығындарды бөлумен байланысты өнімнің өзіндік құнын есептеу әдісі;

2. Директ-костинг – барлық шығындарды тұрақты және тұрақсыз деп бөлу арқылы өнімнің өзіндік құнын есептеу әдісі.

Бірінші әдіс келесі жағдайда қолданылады:

· корпорацияда тек бір ғана өнім түрі ғана өндірілсе немесе аз көлемде, бірақ бірнеше бірнеше өнім түрі өндірілсе;

Екінші әдіс басқару есебінде қолданылады.

Бақылау сұрақтары:

Шығындар ұғымына түсініктеме беру. Экономикалық мазмұнына қарай барлық шығындарды қандай топтарға бөлуге болатынын көрсетіңіз. Кез-келген корпорацияда өндірістік шығындар қандай үш топқа топтастырылатынын атаңыз.

Шығындардың мiндетi бойынша негiзгi (кез-келген жағдайда болады) және үстеме (өндiрiстi ұйымдастырумен байланысты шығындар) деп жiктеледi. Оларды топтап шығыңыз.

Бухгалтерлiк есептiң №7 “Тауарлы-материалдық босалқылардың есебi” стандартына сәйкес өнімнің өндiрiстiк өзiндiк құнын қалыптастыратын шығындарды жоспарлауда, есепке алуда және талдауда оларды топтастырудың келесi түрлерi қолданылады: пайда болу орны, өнiм (жұмыс, қызмет) түрлерi және шығын түрлерi бойынша. Өндiрiлетiн өнiмнiң (тауардың, жұмыстың және қызметтiң) өзiндiк құнын құрайтын шығындарды экономикалық мазмұнына сәйкес қандай элементтер бойынша топтастырылады?

Негізгі құралдардың тозуы және материалдық емес активтердің амортизациясын есептеп шығарыңыз. Өткізілген өнім шығындарының жоспарлы шамасы қандай формуламен анықталады. Өнімді өткізу көлемі корпорацияда қандай ретпен анықталатынын есептеңіз.

Негізгі оқу әдебиеттері

4. Ібрішев Н.Н. Корпоравтивтік қаржы Алматы 2012

5. Бигельдиева, З.А. Корпоративтік қаржы Алматы 2010

6. Кадерова Н.Н. «Корпоративтік қаржы, Алматы. Экономика, 2008.