Шаруашылық жүргізуші субъектілердің сыныптамасы
Толып жатқан шаруашылық жүргізуші субъектілер әр түрлі белгілері бойынша сыныпталады және оларды осы немесе өзге түрі бойынша межелеудің негіздемесі қаржыны ұйымдастыру-дың сипатына айтарлықтай әсер етуі мүмкін.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің құрамына материал-дық өндірістің барлық кәсіпорындары және рыноктық экономика жағдайларында өзінің қызметін коммерциялық есеп негіздерінде жүзеге асыратын өндірістік емес сфераның бір бөлігі кіреді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер – кәсіпорындар мен ұйымдар (фирмалар, компаниялар, фермер шаруашылығы, ша-руашылық серіктестіктері, ассоциациялар (бірлестіктер), ұлттық компаниялар және басқалары), мекемелер әр түрлі белгілері бойынша сыныпталады және оларды не ол, не бұл түрі бойынша айырудың негіздемелері қаржыны ұйымдастырудың сипатына елеулі әсер етуі мүмкін (7.1 сызбаны қараңыз).
Межелеудің ең жалпы белгісі шаруашылық жүргізуші субъек-тілерді қызмет сфераларының біріне – материалдық немесе материалдық емес (қызметтер сферасы) сфераға жатқызу болып табылады.
Қызметтің материалдық сферасының шаруашылық жүргізу-ші субъектілері бүкіл қоғамның тіршілік әрекетінің негізі болып табылатын материалдық өнімдер мен игіліктерді жасайды. Бұл сферада жасалған өнімнің бір бөлігі оның салалары ішінде (өнді-рістік тұтынудың өнімдері) тұтынылады, басқа бөлігі түпкілікті тұтынуға, соның ішінде өндірістік емес сфераға да бағытталады.
Қызметтер көрсету сферасы қызметінің нәтижелері қызметтердің нысанын қабылдайды, қызметтерді жасау үдерісі, әдеттегідей, олардың тұтыну үдерісімен тоқайласады, яғни олар қордалауға, сақтауға жатпайды.*
Қоғамдық өндірістің екі сферасының аталған қағидалы айыр-машылықтары бұл сфералардың қаржысын ұйымдастыруға – қаржыландыру, өнімдер мен қызметтер құнының жасалу үдеріс-теріндегі қаржылық қорлардың қозғалысы кезінде де, сондай-ақ қызметтің қаржылық нәтижелерін қалыптастыру – қорланымдар-ды, табыстарды немесе пайданы бөлу және пайдалану кезінде де әсерін тигізеді. Мысалы, материалдық сфера қорларының қозға-лысында өндірістік босалқы қорларды, аяқталмаған өндірісті жа-саумен, дайын өнім және өндірістік емес бірқатар басқа үдеріс-тердің қозғалысымен байланыстылары елеулі орын алады.
7.1 сызба. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің сыныптамасы
Сфералар ішінде салалар, қосалқы салалар (ҰШЖ жүйесінде – қызмет түрлері) бөліп көрсетіледі, оларға төменгі шаруашылық жүргізуші субъектілердің қатыстылығы қаржыны ұйымдастыруда бейнеленеді. Салаға бөлу экономикалық қызметтің сапалық біртектілілігін бейнелегенмен сонымен бірге тіпті экономикалық субъектілердің қосалқы салалары немесе топтары шеңберінде оның көп әр алуандылығын шамлайды. Бұл өндірістің ұйымдық-техникалық, технологиялық сипатымен байланысты. Мысалы, машина жасауда өнім түрі айтарлықтай ықпал етеді, бұл қорлардың толық айналымы үдерістерінде бейнеленеді. Қорлардың қозғалу және толық айналымына қызмет көрсету сипаты бұл жерде өндірістің ұйымдық-технологиялық тұрпатына байланысты болып келеді: жаппай, сериялық (соның ішінде ірі сериялық, орта сериялық, ұсақ сериялық), дара өндіріс.
Негізінен материалдық өндіріс сферасында қаржыларды ұйымдастыруға өнімді жасаудың өндірістік циклінің ұзақтығы, маусымдылық, климаттық фак-торлар әсер етеді. Маусымдылық фактор ауыл шаруашылығы, құрылыс өндірісі үшін сипатты болады. Мұндай факторлар өндіріс шығындарының мөлшеріне әсер етеді, мысалы, ұзақ циклді немесе маусымдылық сипаттағы өндірістер аяқталмаған құрылысқа қаражаттарды едәуір аударуды тудырады, мұның өзі кредиттерді пайдалану кезінде пайыздардың көп сомасын төлеуге ұрындырады; құрылыста маусымдық қысқа уақытта шығындардың көбеюін тудырады. Табиғи-климаттық факторлар жалақыға, сақтандыруға, басқа қосымша шығындарға аудандық коэффициенттер төлеуге байланысты шығындардың көбеюіне апарады. Ақырында шығындардың көбеюі қызметтің қаржылық нәтижелеріне әсер етеді: рыноктық бәсеке жағдайларында мұндай кәсіпорындар өнімді сату кезінде аз табыс алатын болады немесе рынокта өзінің айқындамаларын сақтау үшін оны барынша көбейтудің қаржылық әдістерін табулары тиіс.
Шаруашылық жүргізуші субъектілерді сыныптаудың басқа белгісі олардың қаржылық қызметінің сипаты – коммерциялық және коммерциялық емес қызметі болып табылады.
Коммерциялық және коммерциялық емес қызмет болып межелену Қазақ-стан Республикасы Азаматтық кодексінде бекітіліп берілген, онда заңи тұлға ұғымы анықталады. Заңи тұлға деп меншік, шаруашылық жүргізу немесе же-дел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін ұйымды айтады. Өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтық міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алады, сотта талапкер және жауапкер бола алады.
Өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде пайда келтіруді көздейтін (коммерциялық ұйым) не мұндай мақсат ретінде пайда келті-ре алмайтын және алынған пайдасын қатысушыларына үлестір-мейтін (коммерциялық емес ұйым) ұйым заңи тұлға бола алады.
Коммерциялық ұйым болып табылатын заңи тұлға мемлекет-тік кәсіпорын, шаруашылық серіктестігі, өндірістік кооператив нысандарында құрылуы мүмкін.
Коммерциялық емес ұйым болып табылатын заңи тұлға меке-ме, қоғамдық бірлестік, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни бірлестік нысанында және заң құжаттарында көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкін және ол кәсіпкерлік қызметпен өзінің жарғылық мақсаттарына сай келуіне қарай ғана айналыса алады.
Сыныптаудың бұл белгісіне қатысты қаржыны ұйымдастыру қызметті қамтамасыз етудің түрлі қағидаттарына: коммерциялық есепке немесе белгілі бір деңгейде шаруашылық жүргізуші суб-ъектілердің қажеттіліктерін жабатын бюджеттік қаржыландыруға есептелген. Егер мекеме коммерциялық және коммерциялық емес қызметті үйлестіретін болса, онда соңғысы тиісті қаржылық зардаптарға ұшыратады: мұндай қызметтің өзін-өзі қаржыланды-рылуын үйымдастыру, салықтар мен басқа міндетті төлемдерді төлеу, алынған табыстарды немесе пайданы бөлу.
Коммерциялық қызметтің мақсаты табыс алу болып табыла-ды. Коммерциялық негізде материалдық өндіріс сферасы кәсіпо-рындарының басым бөлігі және материалдық емес сфера ұйым-дары мен мекемелерінің едәуір бөлігі жұмыс істейді.
Өндірістік емес сфера мекемелерінің едәуір бөлігі: мемлекет-тік басқару, қорғаныс, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру және қамсыздандыру, құқықтық тәртіпті қорғау, айналадағы ортаны қорғау, денсаулық сақтау мен білім берудің, мәдениеттің және шығармашылықтың үлкен тобы, іргелі ғылым коммерциялық емес секторда қалып отыр. Коммерциялық емес қызмет табыс (пайда) алуға емес, бүкіл қоғам үшін, соның ішінде халықты әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етуге қажет функциялар мен іс-қимылдар-ды орындауға бағытталған.
Шаруашылық жүргізуші субъектілерді сыныптаудың маңызды белгісі меншіктің белгілі бір нысанына тиістілігі (қатыстылығы) болып табылады. Заңнамаға сәйкес Қазақстан Республикасында меншіктің екі нысаны қабылданған: жеке меншік және мемлекеттік меншік. Жекеменшік азаматтардың және (немесе) мемлекеттік емес заңи тұлғалар мен олардың бірлестіктері ретінде болады, жеке меншіктің айырықша түрі ретінде қоғамдық ұйымдардың меншігі болады.
Мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдық меншік болып ажыратылады.
Меншіктің аталған нысандарының ішінде шаруашылықты жүргізудің ұйымдық-құқықтық нысандарының көптеген түрле-рін (санын) туғызатын әр түрлі шаруашылық құрылымдары қа-лыптасуы мүмкін:
1. Мемлекеттік меншікке негізделген мемлекеттік кәсіпорындар, соның ішінде:
республикалық – Қазақстан Республикасының экономикалық және әлеуметтік дамуының жалпымемлекеттік міндеттерін шешу үшін;
коммуналдық меншіктегі кәсіпорындар – тиісті аумақ халқы-ның әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру жөніндегі міндеттерді шешу үшін, жергілікті бағынышта болады.
2 Заңи тұлғалардың жекеменшігіне негізделген шаруашылық жүргізуші субъектілер: әр түрлі тұрпаттағы шаруашылық серіктестіктері, соның ішінде акционерлік қоғамдар, кооперативтік кәсіпорындар мен ұйымдар.
3 Қоғамдық бірлестіктердің меншігіне негізделген шаруашылық жүргізуші субъектілер
4 Құрылтайшылардың, соның ішінде шетелдік заңи тұлғалар мен азаматтардың мүлкін біріктіру негізіндегі бірлескен кәсіпорындар.
5 Азаматтардың меншігіне негізделген жекеменшікті шаруашылық жүргізуші субъектілер.
6 Меншіктің жоғарыда келтірілген әр түрлі нысандарының қатысуындағы аралас кәсіпорындар.
Меншіктің барлық нысандарының теңдігі мен меншік субъектілерінің құқығын теңдей қорғау Қазақстан Республикасы заңнамасымен кепілденілген.
Шаруашылық жүргізудің ұйымдық-құқықтық нысаны Қазақ-стан Республикасы Азаматтық кодексімен анықталған, ол шаруашылық жүргізуші субъектілердің құқықтық тәртібіне айтарлықтай өзгерістер енгізді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің ұйымдық-құқықтық нысандары мен олардың мөлшерін ажырата білген жөн.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің ұйымдық-құқықтық нысандары меншік нысанымен – мемлекеттік, жеке меншікпен (әр түрлілігімен) анықталады. Мөлшері бойынша шаруашылық жүргізуші субъектілер шағын, орта және ірі болуы мүмкін.
Заңнамалық тәртіппен қызметтің әр түрлі сфералары шағын шаруашылық жүргізуші субъектілердің өндірістік және ұйымдық міндеттерді жедел шешуге мүмкіндік беретін тиімді құрылымдар ретінде олардың дамуын ынталандыру мақсатында параметрлері анықталған. Мәселен, Қазақстанда жекеше кәсіпкер-ліктің субъектілеріне дара кәсіпкерліктің, макробизнестің, шағын және орта кә-сіпкерліктің, ірі бизнестің субъектілері жатады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің әр түрлі сыныптама-лық сипаттамаларының сан алуандығы, олардың мүмкін болатын үйлесуі қаржы жүйесінің бұл буынының қаржылық механизмін күрделілендіреді, оны үнемі жетілдіруді, қызметті айқын заңна-малық реттемелеуді, жақсы жолға қойылған басқаруды және қар-жылық үдерістерді бақылауды қажет етеді.