Тақырып. Кәсіпорынның рентабельділігі мен пайдасы.
1.Пайда кәсіпорынның шаруашылық қызметінің қаржылық нәтижесін жалпы сипаттайтын көрсеткіш ретінде.
Пайда тауарлы өнімнің толық өзіндік құнын (СК) және оның өткізуден түскен акшалай түсім (АК) немесе өткізілген өнім арасындағы таза табысты есептейді:
СТП (АК) – Ск = ЧДт (ПР) (Таза табыс немесе пайда).
Егер акшалай түсімнен коммерциялық толық өзіндік құнның соммасын толық шегермесі, ал тек қана материалдық шығындарды шегерсек, онда нәтижесінде табыс қалады.
СТП (АК) – МЗ = Д (табыс).
Пайда (табыс) кәсіпорынның экономикалық тиімді қызметіннің көрсеткішін ұсынады.
Пайдаға салынған – тірі еңбекке кеткен шығын құны, жалпы табыстың негізі. Жалпы табыс – еңбек ақы бөлігін шегергендегі құнның қайта қалыптасуы.
Пайданы бөлістіру келесі статья бойынша жүргізіледі:
1. Пайдаға салық 2.Жинақтау қоры 3.Тұтыну қоры 4.Резервтік қор
5.Акционерлер мен қатысушылар арасындағы бөлістіру.
Жинақтау қорындағы қарастырылатын шығындар: қайтарусыз негізде; ғылыми-зерттеу жұмыстары; табиғатты қорғау шаралары; іс-сапар шығындары; кадрлардың квалификациясын жоғарылату, несиеге процент және қоршаған ортаны ластаған үшін айып пұлдар.
Тұтыну қорына жұмысшылардың материалдық ынтасы және әлеуметтік қажеттілікті қанағаттандыру шығындалып отырады: өндіріске байланыссыз премия төлеу (юбилейге және т.б.), материалдық көмек көрсету, іс-сапар шығынын төлеу.
Резервтік қор кездейсоқ зиянды өтеуге жұмсалады табиғат қаупі және т.б.
Салықтар – белгілі мөлшерде және белгілі ауқытта бюджеттік және бюджеттік емес қорлардың міндетті төлемдері.
2.Кәсіпорынның пайдасын бөлістіру және салық салу.
Салықтардың келесі түрлері бар:
1. Физикалық және заңды тұлғалардың табысына салық
2. Қосымша құнға салық
3. Акциздер
4. Бағалы қағаздар эмиссиясын жинақтап тіркеу
5. Арнайы төлемдер мен жерді пайдаланушыларға салық
6. Әлеуметтік салық
7. Автокөлік құралдарынан жолақы жинау
8. Жер салығы
9. Физикалық және заңды тұлғалардың мүлігіне салық
10. Автокөлік құралдарына салық
11. Бірыңғай жер салығы
12. Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын физикалық және заңды тұлғалардың тіркеуге жинау.
13. Әртүрлі қызметпен айналысатын лизингтік салық
14. Аукциондық сатуға жинақ
15. Кәсіпорынның бизнесінің пайдасы өз қызметінен пайда табу ретінде қарастырылады:
– нақты құн мен сатылған жалпы көлемі мен таза табыстың қатынасы;
– жеке капитал мен таза табыстың қатынасы;
– жалпы шығын мен таза табыстың қатынасы.
Пайдалылық деңгейі өндірістік қызметтің пайдасы мен эксплуатациялық шығындардың коэффициентімен бекітіледі:
мұндағы: Кэз = эксплуатациялық шығындар коффициенті, %;
Спр – сатылған тауардың өзіндік құны; Вр - өткізуден түскен түсім; Кп – пайдалылық коэффициенті, %; Мв – жалпы пайда; Rn – бағаның, көлем мен шығынның қатынасын бейнелейді.
Салықты төлегеннен кейін және өткізуден түскен түсімнің қатынасы:
мұндағы: Mz – тауардың өзіндік құнын жаба отырып кәсіпорынның жетекшісінің таза табыс алу мүмкіндігі. Табыс көрсеткішінен біз жетекшінің активтер көлемін қаншалықты тиімді пайдаланғандығын анықтаймыз:
мұндағы: 
- табыстылық көрсеткіші
- таза пайда; 
- активтердің жалпы құны.
Активтердің айналымдылығы мен өткізуден түскен түсім, бағадан алынатын пайдаға байланысты:
мұндағы: Вр - өткізуден түскен түсім; Со – шығындар; r – салық ставкасы; Р – баға; Q - өткізу көлемі; Ск – негізгі капитал; Ок – айналым капиталы; Апр – басқа да активтер; Ко – активтердің табыс ставкасы. Жеке капиталдың (Rc) табыс ставкасы:
A Сс
Bo A A-П
Мұндағы: А – активтер; П – пассивтер; С – жеке капитал.
3.Өндірістің рентабельділігі кәсіпорынның жұмысының тиімділік көрсеткіші ретінде.
Рентабельділік – кәсіпорынның пайдасын, табысын сипаттайтын экономикалық категория ретінде ұсынылады. Табысты немесе пайданы, таза табыстың соммасын сипаттайтын тауарлы өнімді өткізгеннен кейінгі абсолютті рентабельділік көрсеткіші.
Таза табыс > пайда; таза табыс = пайда және таза табыс < пайда. Жалпы табыс – бұл қажетті қосымша өнім. Таза табыстың саны шаруашылықтың жалпы өнімнің өндірістік өзіндік құны (СП) мен құн арасындағы айырмашылықты ұсынады.
СВП (жалпы өнімнің құны) – СП (Өндірістік өзіндік құн) = ЧД (таза табыс).
Экономикалық тиімділік ресурстарға экономикалық нәтиженің қатынасын сипаттайды.
Экономикалық тиімділік = ресурстың әсері немесе ресурстық әсер. Өндірістік өнімнің рентабельділік көрсеткіші рентабельділік деңгейі (РВ) немесе деп аталып, процентпен есептеліп, потенциалды немесе тұтынылған ресурстар көлемінен таза табысына бөлініп және 100-го көбейтіледі.
; 
; 
мұндағы: Рв - өндірістің рентабельділігі; Вд – жалпы табыс; Чд – таза табыс; Рп – тұтынылған ресурстар; ПП - өндірілген ресурстар; Ра - өнімнің өзіндік құны. Бұл көрсеткіштер жалпы өнімнің өндірістік тиімділігін сипаттайды. Өндірістік ресурстардың 1 теңгесіне есептегенде алынған жалпы таза табысты сипаттайды.